فطري جماليات ۽ ڀٽائي وٽ ان جو تصور
هُوءِ جي جَرڪِيا جَرَ تي، سي تان سَڀ حُبابَ؛ (شاھ)
مشھور فيلسوف ۽ ڏاهي شلر جو جو چوڻ آهي تہ سونھن صرف ڏسندڙ جي اک ۾ موجود ناهي هوندي بلڪہ سونھن قدرت جي نظام يا فطرت ۾ اڳ ئي موجود هوندي آهي. ۽ فطرت ئي سونھن جي اصل تخليقڪار آهي. انسان جڏهن ڪنھن فنپاري وسيلي سونھن جو ڪو نمونو جوڙي ٿو تہ اهو ڄڻ تہ فطرت جي ئي ڪاپي ڪريٿو. سقراط فطرت جي اهڙي نقالي جي حق ۾ نہ هو پرسائنسي بنيادن تي فلسفي کي پرکيندڙ پھريون فيلسوف ارسطو نہ رڳو اهڙي نقل کي قبول ڪري ٿو بلڪہ اهڙي نقالي تي هو فرد جي مھارتن جي واکاڻ ڪريٿو.
“…Tragedy is an imitation of an action, and an action implies personal agents who necessarily possess certain distinctive qualities both of character and thought.”
فطري سونھن يا جمال کي ئي سونھن جو اصل سرچشمو مڃيو وڃي ٿو. ۽ ان حقيقت کي سمجهڻ ۽ سمجهائڻ لاءِ هر ڏاهي پنھنجي ادراڪ جا ويڙهيل تاڪيا کوليا آهن.
“…The aesthetics of nature can be understand to certain itself either with certain distinctive properties of natural phenomena that can be classified as aesthetic e.g., Beauty, Sublimity, grandeur or profusion, or with certain kinds of experience distinctively provoked by nature or certain kind of attitudes appropriately brought to nature.”
فطرت سڀني شين جو اهڙو ميڙ آهي، جتي شيون پنھنجو ڌار مقام ۽ سڃاڻ قائم ڪن ٿيون. اهڙي طرح فطرت مختلف شين جي ميڙ جو گڏيل نالو آهي.
“… In one sense, every thing is a part of nature for there is a sense in which nature is just the totality of every thing.”
يعني ڪائنات ۾ موجود هر شيءِ ڪنھن نہ ڪنھن ريت فطرت سان سلھاڙيل هوندي آهي. ٻين لفظن ۾ چئي سگهجي ٿو تہ فطرت شين جي مرڪز جو ڪردار ادا ڪريٿي. فطري سونھن کي وڌائيندڙ شين ۾ هڪ طرف آسمان سان ڳالھيون ڪندڙ پھاڙ آهن تہ ٻي پاسي پاتال تائين گهرا سمنڊ آهن. جتي بلند قامت وڻ فطري سونھن وڌائن ٿا تہ اتي گلن جون نازڪ ۽ نفيس پتيون ۽ ننڍڙا ٻوٽا پڻ ڏسندڙ جي اندر ۾ لطيف احساس پئدا ڪن ٿا. جتي پکين جو مٺڙيون ٻوليون سماعتن ۾ رس ڀرين ٿيون اتي شينھن جي گجگوڙ پڻ فطري جلال کي معنا بخشي ٿي. صبح جي ٿڌڙي هير فطري سونھن ۾ اضافو ڪري ٿي تہ جهڪون، جهولا ۽ سگهارا قدرتي طوفان فطري جلال جو مفھوم سمجهائن ٿا. جتي خوبصورت جهرڻا ۽ ندين جا ماٺيڻا وهڪرا ۽ آبشار فطري حسن ۾ شامل آهن اتي ٻوڏون، اٿلون، سيلاب ۽ پاڻي جا ڊيڄاريندڙ وهڪرا فطري جلال کي واضع ڪن ٿا. ائين شين ۾ موجود کوڙ سارا تضاد فطري جمال جو حصو آهن. ائين پڻ چئي سگهجي ٿو تہ تضاد ئي اصل ۾ فطري سونھن جو مرڪز ۽ مينار آهن، اهڙن تضادن سبب فطرت حسين بڻجي ٿي ۽ حسين ترين نظر اچي ٿي.
“… What does nature consists of? well there are natural substances (Gold, Water ), natural species (animals, insects, trees, shrubs, plants), natural objective (ice burg, mountains, volcanoes, plants, moon), natural forces, (gravity, magnetism), natural appearances (the sky, sunrise, sunset, a rainbow, shadows), natural phenomena (rivers, wind, rain, snow, clouds), natural products of living things (birds songs, beaver dams, bird’s nests, spider’s webs, faces, the smell of the rose) and so on.”
فطرت ۾ موجود سڀني شين جو پاڻ ۾ ڳانڍاپو هوندو آهي ۽ اهو ڳانڍاپو فطري سونھن کي وڌيڪ حسين بڻائي ٿو. فطري شين جو ميلاپ هڪ خوبصورت ۽ هم آهنگ ماحول کي جنم ڏئي ٿو. جنھن سان نہ رڳو فطري سونھن وڌي ٿي بلڪہ فطرت پنھنجي ان هم آهنگي سان اوسر ۽ ارتقا پڻ ڪري ٿي. ارتقا جو اهو سلسلو هڪ پاسي فطري حسن کي وڌائي ٿو تہ ٻي پاسي واڌ ويجهہ جو ڪارڻ ۽ ذريعو پڻ بڻجي ٿو. انسان فطرت سان جيترو گهرو شغف رکي ٿو_موٽ ۾ فطرت پڻ انسان تي ايتري ئي مھربان ۽ ٻاجهوند ٿئي ٿي. فطرت جي اوسر گهڻو ڪري پاڻمرادو ٿئي ٿي پر انساني عمل دخل ان کي وڌيڪ معنا بخشي ٿو ۽ نتيجي طور اها اوسر انسان جي آجپي ۽ جيون لاءِ لاڀائتي ٿئي ٿي.
“…Nature in its ministry to man, is not only the material but is also the process and the result, All the parts incessantly work into each others hands for the profit of man. The wind sows the seed; the sun evaporates the sea; the wind blows the vapor to the field, the ice on the other side of the planet; condenses rain on this; the rain feeds the plant; the plant feeds the animal, and thus the endless circulations of the divine charity nourish man.”
فطرت انسان جي ازلي ۽ اصلي دوست ۽ شفيق ماءُ وانگر آهي. شروع ۾ انسان فطرت جي تمام گهڻو ويجهو رهندو هو. هو جڏهن غارن ۾ رهندو هو ۽ پاڻ کي موسمي اثرن کان پاڻ بچائڻ لاءَ وڻن جا پن ويڙهيندو هو ۽ وڻن جي ڇانو ۾ ويھي پاڻ کي ڄڻ تہ فطري ماءُ جي هنج ۾ محسوس ڪندو هو. ۽ هو فطرت جي تمام گهڻو ويجهو رهيو.
انسان ٻن طرحن سان فطرت جي ويجهو اچي سگهي ٿو. هڪ تہ انسان مصنوعي آرائشون ڇڏي فطري زندگي جو ويجهڙائي کان مشاهدو ڪري ۽ ان مان جمالياتي حض حاصل ڪري ۽ ٻيو تہ هو فطرت جي اصلاح ڪري ۽ فطري ڊپ ۽ خوف کان پاڻ بچائڻ لاءَ جديد سائنس ۽ ٽيڪنالوجي جو هاڪاري استعمال ڪري. ضرورت کان وڌيڪ ڪنھن بہ شيءَ جو استعمال ڇيھو رسائي سگهي ٿو اهڙي ريت سائنس ۽ ٽيڪنالوجي جو حد کان وڌيڪ استعمال انسان کي فطرت کان پري ڪري سگهي ٿو. جيئن هٿرادو روشنين جي موجودگيءَ ۾ رات جي وقت آسمان تي ستارن جي جهر مر ۽ خوبصورتي ان آب و تاب سان نٿي پسي سگهجي جھڙي طرح رات جي اونداهيءَ ۾ اها ستارن جي سونھن ڏسي سگهجي ٿي. شھر جي روشنين ۾ کير ڌارا جو ڪو پتو نٿو پوي. شھري گدلاڻ ۾ نرم گاهن ۽ ٻوٽن جو ڦٽڻ ۽ وڌڻ ويجهڻ محال آهي. فطري سونھن جو حسين مظھر جهنگلي جيوت، هرڻ، ڦاڙها، مور، سھڙ، جهرڪيون، ڳيرا، وهيا، هيڙها، تتر، ڪويل وغيرہ انسان کان پري ٿي ويندا اهڙي طرح انسان فطري سونھن کان وٿيرڪو ٿي ويندو. ٻي طرف فطرت جو ويجهڙائي کان مشاهدو ڪرڻ لاءِ ضروري آهي تہ انسان فطرت جي مظھرن سان پيار ڪري ۽ انھن جي اوسر جي راھہ ۾ آيل رڪاوٽن کي دور ڪري، ڇاڪاڻ تہ فطرت سان انسان جو پيار فطري آهي.
“… A Nobler want of man is served by nature, namely, the love of beauty.”
انسان کي فطري سونھن جو اصل مينار ماڻڻ لاءِ نظرياتي عينڪون لاهي پاڻ کي فطري منظرن ۾ گم ڪرڻو پوندو. هو نظرين ۽ روايتي فلسفي جي مخصوص ڌارا کان پاڻ کي پري ڪري فطري سونھن جو اصل جوهر پسي سگهي ٿو. مينھن جي موسم ۾ پھاڙن جو سبز رنگ جي چادر اوڍڻ، وڻن ٽڻن جو فطري غسل ڪرڻ کانپوءِ انتھائي اجرو ٿي پوڻ، مينھن کانپوءِ آسمان تي ستن رنگن سان سجايل انڊلٺ (ڌنڪ_ Rainbow) انسان کي موهي وجهي ٿي. هر انسان اهڙن جمالياتي رنگن ۽ منظرن مان محضوض ٿئي ٿو. پر سونھن جي اصل جمالياتي اثر مان محضوض ٿيڻ لاءِ ضروري آهي تہ انسان ان سونھن کي ڪتب آڻڻ جو نہ سوچي. سونھن کي ڪتب آڻڻ جو تصور ان جي جمالياتي درجي کي تباھہ ڪري ڇڏي ٿو. جيئن گل فروش ٽڙيل گلن کي ڏسي انھن مان محضوض ٿيڻ بدران انھن کي وڪڻڻ جو سوچي ٿو. هڪ واڍو ڪنھن وڻ طرف صرف ان لاءِ ڏسي تہ جيئن هو ان کي ڪٽي ان مان فرنيچر تيار ڪري، يا ڪو رازو خوبصورت پٿر صرف ان لاءِ ڏسي تہ هو ان کي عمارت ۾ لڳائي سگهي، يا ڪو حسين دوشيزہ کي ان لاءِ ڏسي تہ جيئن هو ان کي ماڻي سگهي، يا حسين دوشيزہ ڏسڻ کانپوءِ ان جي سونھن جي ساراه بدران ان کي ماڻڻ جي خواهش جو بيدار ٿيڻ اصل ۾ ان جي جمالياتي درجي جي نہ صرف نفي آهي بلڪہ اهڙو جذبو رکندڙ اصل ۾هڪ پاسي پنھنجي جمالياتي حس کي ختم ڪري ٿو تہ ٻي پاسي جمالياتي رجحان کي پڻ ڌوڪو ڏئي ٿو. ڇاڪاڻ تہ فطري سونھن پنھنجي منصب ۽ مقام تي ئي وڻندڙ لڳندي، ان کي ماڻن جي تمنا ان جي جمالياتي منصب ۽ مقام کان انڪار جي برابر آهي.
“… How we should think about natural beauty. We must be careful then in any inquiry into natural beauty not to begin by taking up some questions within the traditional philosophy of beauty; such as for instance whether beauty is the real quality or whether judgment of beauty is subjective or objective for it is difficult to see what such metaphysical incubations could do for the question in hand, other then offering what is not to be underestimated an innocent form of academic pleasure.
دنيا فطري سونھن جو هڪ سمنڊآهي. جنھن مان انسان پنھنجي جمالياتي ذوق ۽ شعور جي آڌار حض حاصل ڪريٿو. فلسفي ۾ فطري سونھن کي روح کان ڌار ڪري پيش ڪيو ويو آهي ۽ فطرت کي انسان جي اختيار کان ٻاهر قرار ڏنو ويو آهي.
“… Philosophy considered, the universe is composed of nature and the soul, nature in the common sense, refers to essence unchanged by man, space, the air, the river, the leaf.”
پر انسان فطري نظارن کي تبديل ڪرڻ جي سگهہ رکي ٿو ۽ هو ائين ڪري ٿو. اڄ جو انسان فطرت جي ھمہ گير سچاين ۽ سگهہ ۾ مداخلت ڪري چڪو آهي. ۽ هو فطري نمونن ۽ اصولن پٽاندڙ يا انھن جي ابتڙ فطرت جي مدد سان مصنوعيت جي هڪ ڌار ڪائنات جوڙي ٿو. انسان هوائن جا رخ تبديل ڪريٿو، مصنوعي برسات وسائي ٿو، مصنوعي زلزلا آڻي ٿو، مصنوعي باغ لڳائي پيوندڪاري وسيلي نيون جنسون پئدا ڪري ٿو،هڪ وڻ ۾ هڪ کان وڌيڪ قسمن جا ميوا پيدا ڪريٿو، اڻمندائتا ميوا ۽ فصل تيار ڪريٿو. اهڙي ريت اڄ جو جديد انسان هڪ نقاد جي حيثيت سان قدرت جي رهجي ويل شين جي تڪميل ڪريٿو.
“ بي ذوق نھين اگرچہ فطرت، جو اس سي نہ هو سڪا وہ تو ڪر” پٽاندڙ انسان پنھنجي مقصد ۽ گهرجن آهر فطري شين کي ٻيھر ترتيب ڏئي ٿو. فطري سونھن پنھنجي جمالياتي سگهہ وسيلي ذهنن ۾ سونھن لاءِ ڪشش پئدا ڪري ٿي ۽ ڏاهن ذهنن کي پنھنجي گرفت ۾ آڻي انھن کي سوچڻ تي اڪسائي ٿي. ائين فطرت پنھنجي لا محدود سچاين کي وسعت ڏيندي ارتقا ڪري ٿي.
“… The beauty of nature reforms itself in the mind and not for barren contemplation but for new creation.”
اها فطري سونھن جي سگهہ ۽ ڪشش ئي آهي جو هڪ عام فرد فنڪار، مصور،موسيقار، شاعر، ڪاريگر يا ٻيو آرٽسٽ بڻجي ٿو. فطرت نمونن جو هڪ اهڙو سمنڊ آهي، جنھن ۾ موجود شين جو هڪ ٻئي سان سڌو يا اڻسڌو لاڳاپو قائم رهي ٿو. ڇاڪاڻ تہ ڪابہ شيءِ اڪيلي ايتري خوبصورت نٿي لڳي سگهي جيتري اها پنھنجي وڳر، ولر يا ميڙ ۾ سھڻي لڳندي. ڪن شين جي سونھن تہ هوندي ئي انھن جي گهڻائي ۾ آهي. جيئن، ڪونجن جي قطار، رڍن يا ٻڪرين جو ڌڻ، اٺن جو وڳ، وڻن ۽ گلن جاباغ ۽ جهڳٽا، هنجن جي جوڙي، اڇڙن تترن جي ٻٽ ۽ ٻٽ ۾ انھن تترن جي جوڙي وغيرہ وغيرہ. اڇڙن تترن جي جوڙي ۾ تہ قدرت اهڙي سونھن ڀري آهي جو ڏسندڙ دنگ رهجيو وڃي ٿو، اها حيرت اڃا وڌي وڃي ٿي جڏهن نر تتر ۽ مادي گڏجي ٻولين ٿا. سندن ٻولي جي اصل سونھن ئي انھن ٻنھي نر ماد جي گڏ ٻولڻ ۾ آهي. سندن ٻولي ۾ اهڙو تہ مڌر سر ٿو نڪري ڄڻ تہ انھن جي موسيقي ڪنھن مھا ڪلاڪار ترتيب ڏني هجي. جڏهن اهڙي فطري سونھن جو مشاهدو ڪجي ٿو تہ فيلسوف ان کي شاعراڻي سونھن سڏين ٿا.
“… When we speak of nature in this manner we have a distinct but most poetical sense in the mind. We mean the integrity of impression make by manifold natural objects. It is this which distinguishes the stick of timber of the wood-cutter from the tree of poet.”
انسان فطرت جي پئداوار آهي ۽ فطرت سان پيار اصل ۾ پنھنجي پاڻ سان پيار ڪرڻ جي مترادف آهي. فطري سونھن انسان ۾ موجود پنھنجي جوهر کي پاڻ ڏانھن ڇڪي ٿي. ۽ فطرت ۾ موجد ڏاهپ انسان جي وجداني ڪيفيت کي اڀاري انسان جي جمالياتي شعور کي اجاگر ڪريٿي، جنھن سان انسان فطرت جي ويجهو اچي وڃي ٿو. فطرت جي ويجهو اچڻ يا انکان دور ٿيڻ انسان جي فطرت ۾ شامل آهي. پر انسان جڏهن فطرت کان پري وڃي ٿو ۽ غير فطري سرگرمين جي ور چڙهي ٿو_تڏهن بہ فطرت مٿس مھربان رهي ٿي. ڇاڪاڻ تہ انسان جڏهن پنھنجي کوج ۾ گم ٿي ڪي منطقي نتيجا اخذ ڪري ٿو تہ هو هڪدم فطرت ڏانھن موٽي ٿو ۽ فطرت ڪنھن شفيق ماءُ واگر سندس آڌرڀاءُ ڪري ٿي. ۽ انسان پاڻ کي فطري سونھن جي گرفت ۽ دائري ۾ آڻي مسرتن جي اڻکٽ جھان ۾ وڃائجي وڃي ٿو. جتي فطري سونھن سندس روح کي معطر ڪري ڇڏي ٿي. ان سڄي عمل ۾ فطري سونھن جي عمل ۽ رد عمل کانسواءَ ڪو بہ ڪارڻ عمل دخل نٿو ڪري.
“… No reason can be asked or given why the soul seeks beauty. Beauty in its largest and profound sense; is an expression for the universe.”
ان مان ساڳي اناطول فرانس جي چيل جڳ مشھور ڳالھہ واضع ٿئي ٿي، جنھن ۾ هن چيو هو تہ “اسان ڪڏهن بہ اهو نٿا ٻڌائي سگهون تہ ڪا شيءَ اسان کي ڇو ٿي وڻي.”
شاھہ عبدالطيف ڀٽائي هڪ اهڙو ڏاهو شاعر آهي جنھن جي سامھون فطري سونھن پنھنجن سمورن رنگن ۽ نمونن سان وائکي ۽ واضع ٿيل ڏسجي ٿي. هو ڌرتيءَ سان پيار ڪندڙ شاعر آهي، سندس سٽ سٽ ۾ فطري سونھن جي اپٽار ۽ ڪشش سمايل آهي.
رات سھائِي، ڀُون سَنئِين، ڀائِي! گهرجي ڀَلُ؛
آهُرَ ۾ ايلاچِيُون، چَندَن چَرِي چَلُ؛
مون توئِي سين ڳالهڙِي، ٻِئي ڪَنھين مَ سَلُ؛
ها هُرَ ڪندو هَلُ، تہ کِجايُون کَـرَنِ کي.
(کنڀات)1:4
ڀٽائي فطري سونھن کي اهڙي نموني بيان ڪيو آهي جو اها مصوري وانگر تصويرن جي صورت ۾ نظر اچڻ لڳي ٿي.
تارا، تِرَ، تِروڪِڻيؤن، مَٿِن ڦُلَڙيُون؛
کوءِ! سي راتَڙِيُون، جي مون پِرِينءَ پُڄاڻا پيئِيُون.
(کنڀات)1:13
يا
دُو دَستِي، دُو پيرَ، سِيني سَنگهرَ رُڪَ جِي؛
ماءِ! مُنھنجي ڪَرَهي، تازي ڦُلَنِ هيرَ؛
تنھن ڪامَڻَ ڪَندِي ڪيرَ؟ جو مُونھين وَٽِ مَسَ رَهي!
(کنڀات)2:21
مٿين بيتن ۾ تارن، ترن، تروڪڻين، ڦلڙين ۽ تازن گلن جو ذڪر ايڏي تہ نفيس انداز سان ڪيل آهي جو پڙهندڙ جي اندر ۾ اهڙو لطيف ۽ وڻندڙ احساس اجاگر ٿي پوي ٿو جو هُو بيان ڪيل منظر ۾ گم ٿي وڃي ٿو. مٿان وري تازن ڦولن جي هيراڪ جو رڪ جي سنگهرن ۾ بہ قابو نہ ٿيڻ انتھائي حسين استعارو آهي.
ڀٽائي هر منظر جي منظر ڪشي تمام خوبصورت انداز سان ڪئي آهي. سُر سارنگ ۾ جڏهن مينھن وسڻ جي منظرن جو ذڪر ڪري ٿو تہ پڙهندڙ يا ٻڌندڙ نٽھڻ اُس ۾ بہ جهڙالي موسمن جي احساسن ۾ وڃائجي وڃي ٿو.
آگَمِيو آھي، لَڳَہَ پَسُ! لَطِيفُ چئي؛
وُٺو مِينھُن وَڏَ ڦُڙو، ڪَڍو ڌَڻَ ڪاھي؛
ڇَنَ ڇَڏي پَٽِ پَئو، سَمَرُ سَنباھي؛
وِھو مَ لاھي، آسِرو ﷲ مان.
(سارنگ)1:1
آگَمَ ڪَيا ﷲ، لَڳَہَ پَسُ! لَطِيفُ چئي؛
پَلَرَ جي پالُوٽَ سين، پَٽَنِ جهلِيا پاهَ؛
واحِد وَڏائِي ڪَيا، مَٿي گَسَن گاهَ؛
سانگِيُن وَرِيا ساهَ، اُٺُنِ آبُ آگُوندِرو.
(سارنگ)1:2
اُتران ٿي آئِــيُون، ڪَري ھَڪَلَ ھُوءِ؛
ڀَري تَلَ تَرائِيون، جوڙي ھَلِيُون جُوءِ؛
پَسو جا پَٽَنِ ۾، کَٿورِيءَ خوشِبُوءِ؛
اَچي رُوبرُوءِ، اُٺِـيُون روضي تان رَسُولَ جي.
(سارنگ)1:8
پِيَّ پَسايو پانھِنجو، نِظارو نا گاهَ؛
لَٿو ڪَٽُ قَلُوبَ تان، ٿِي وِرُوھَڻَ واهَ؛
اُميدُون اَرِواحَ، پِيَّ پَسندي پُنِيُون.
(سارنگ)1:9
اَڱَڻِ تازِي، ٻَھَرِ ڪُنڍِيُون، پَکا پَٽِ سُنھَنِ؛
سُرَھِي سيجَ، پاسي پِرِين، مَرُ پِيا ميِنھَن وَسَنِ؛
اَسان ۽ پِرِيَنِ، شالَ ھُوَنِ بَرابَر ڏينِھَڙا.
(سارنگ)1:12
بَرَ وَٺا، تَرَ وَٺا، وَٺِيُون تَرايُون؛
پِرِهَ جو پَٽَنِ تي، ڪَنِ وِلوڙا وايُون؛
مَکَڻَ ڀَريِن ھَٿَڙا، سَنگهارِيُون سايُون؛
ساري ڏُھن سامُھِيُون، ٻولايُون، رانيُون؛
ٻانِھِيون ۽ ٻايُون، پَکي سُنھَنِ پانھنجي.
(سارنگ)1:13
بَرَ وَٺا، ٿَرَ وَٺا، وَٺوجيسَرُميرَ؛
آگَمَ ڪَري آئِيُون، پائُرِ ڀَري پِيرَ؛
لاٿائُون، لَطِيفُ چئي، وانڍِيُنِ مَٿان ويرَ؛
سَرَھا ڪَيائُون سيرَ، سَرَھيُون سَنگهارِيُون ٿِيُون.
(سارنگ)1:14
بَرَ وَٺا، ٿَرَ وٺا، وَٺي ڪَڇَ ڪِنارَ؛
پونياڙِيءَ پَٽَنِ تي، ڏِسُ! نايائُون نارَ؛
سَٻاجهي سَتارَ، لاٿا ڏُرتَ ڏيہَ تان.
(سارنگ)1:15
سارَنگَ سائي سِٽَ، جھڙي لالِي لاکَ جي؛
اِئَن سي اُٻُنِ اَنگِيا، جِئَن سي چُنيءَ چِٽَ؛
بَرِسيو پاسي ڀِٽَ، ڀَرِيائين ڪُنَ ڪِراڙَ جا.
(سارنگ)2:1
ڀِرِي ڀِٽَ تي آئِيو، سارَنگُ سھِجَ مَنجهان؛
کِڙِيُون کَٽَڻَ ھارَ جِئَن، وِڄُون اُتَرَ واءِ؛
سُرَھا سَبِزا ٿِيا، ڊامَڻَ ڊِٻَ ڪَيا؛
پَھرِي پَٽَنِئان، ڀَرِيائِين ڪُنَ ڪِراڙَ جا.
(سارنگ)2:2
ڀَرِيائِين ڪُنَ ڪِراڙَ جا، وُٺو وارِياسو؛
کُڻيـتِيءَ کِنوَڻِ ڪَيو، چَڱو چَؤماسو؛
ماڪاڻِيءَ تان موٽِيو، ڏيئِي پَٻَ پاسو؛
خالِقَ ڪَيو خاصو، چِيھو چُکِيءَ ڪَنڌِيـين.
(سارنگ)2:3
چِيھو چُکِيءَ ڪُنڌِيـين، ڪَيائِين گَڙَنگَ تي گُلَ؛
ھَڏاڪُٽيان ھَليو، ڀَري تَرايُون تَلَ؛
آندائِين آبَ اُڇَلَ، مَٿي باغَ بَھارَ ٿِي.
(سارنگ)2:3
اَڄُ رَسِيلا رَنگَ، بادَل ڪَڍِيا بُرجَنِ سين؛
سازَ، سارَنگِـيُون، سُرَندا، وَڄائي بَرُ چَنگَ؛
صُراحِيُون سارَنگَ، پَلِٽِـيُون راتِ پَڌامَ تي.
(سارنگ)2:5
مندَ ٿِي مَنڊَلَ مَنڊِيا، ڪي اوھِيڙَنِ اوڪَ؛
ڇاڇَرِ ٿِي ڇَنَنِ ۾، مينھِيُون چَرَنِ موڪَ؛
سَرَھِيون ٿِـيُون سَنگهارِيُون، پُويو پائِنِ طَوقَ؛
ميھا، چِڀِڙَ، ڦنگِــيُون، جِتِ ٿِيَنِ سَڀيئي ٿوڪَ؛
لاھِئين مَٿان لوڪَ، ڏولائي جا ڏِينھَڙا.
(سارنگ)3:2
مُندَ ٿي مَنڊَلَ مَنڊِيا، تاڙي ڪِي تَنوارَ؛
ھارِيُنِ ھَرَ سَنباھِيا، سَرَھا ٿِيا سَنگهارَ؛
اَڄُ مُنھِنجي يارَ، وَسَڻَ جا ويسَ ڪَيا.
(سارنگ)3:3
سَڄو صافُ نہ اُڀِري، سَرِلي وِچان سِجُ؛
مُنھُن چَڙِھيو ماڙھن کي، ڏِئي وڌايُون وِڄُ؛
ھِنئَڙا! کَپُ مَ کِجُ، سگها مِلَندَءِ سُپِرين.
(سارنگ)4:3
ڍَٽِ ڍَرِي پَٽِ پيئِيُون، ٿِيا وَلھارَنِ وِيَ؛
سِڄُ، چَنڊُ نہ پاڙِيان، سيڻَنِ جي شَبِيہَ؛
جي جانِي اَندَرِ جِيءَ، سي پِرِين پيھِي گهرِ آئِيا.
(سارنگ)4:4
ڍَٽِ ڍَري پَٽِ پيئِيُون، وِڄُنِ ڪَيا ڌَرَمَ؛
واحِدَ وَڏائِي ڪَيا، ڪُنڍِنِ ساڻُ ڪَرَمَ؛
سَنگهارَنِ شَرمَ، رَکُ مُنھنجا سُپِرين!
(سارنگ)4:5
موٽِي مانڊاڻِ جِي، واري ڪَيائِين وارَ؛
وِڄُون وَسَڻ آئِيُون، چَؤڏِس ۽ چَوڌارِ،ڪي اُٿِي ويئِيُون اِسِتَنبولَ ڏي، ڪي مڙيُون مَغرَبَ پارَ؛
ڪي چِمِڪَنِ چِينَ تي، ڪي لھن سَمَرِقَندِيُنِ سارَ؛
ڪي رَمِي ويئِيُون رومَ تي، ڪي ڪابُلَ، ڪي قَنڌارَ؛
ڪي دَھلِيءَ، ڪي دَکَنِ، ڪي گُڙَنِ مَٿي گِرِنارَ؛
ڪَنھِين جُنبِي جيسَلمِيرَ تان، ڏنا بيڪانِير بَڪارَ؛
ڪَنھِين ڀُڄُ ڀِڄائِيو، ڪَنھِين ڍَٽَ مَٿي ڍارَ؛
ڪَنھِين اَچي اَمرَ ڪوٽَ تان، وَسايا وَلھارَ؛
سانئِيَمِ! سَدائِين ڪَرِين، مَٿي سِنڌُ سُڪارَ؛
دوسَ! مِٺا دِلدارَ، عالَمُ سَڀِ آبادِ ڪَرِين.
(سارنگ)4:6
موٽِي مانڊاڻِ جِي، جُڙي ڪَيائِين جوڙَ؛
وِڄُون وَسَڻَ آئِيُون، ٻَہِ ٻَہِ ٻَڌائُون ٻوڙَ؛
اَنَنِ جا عالَمَ ۾، لَکين ٿِيا کوڙَ؛
سارَنگَ لاتي سوڙَھ، ساندَهِ سُھائو ٿِيو.
(سارنگ)6:7
حُڪُمُ ٿِيو بادَلَ کي، تہ سارَنگَ ساٺَ ڪَجَنِ؛
وِڄُون وَسَڻَ آئِيُون، ٽَہَ ٽَہَ مِينھَن ٽِمَنِ؛
جِنِ مَھانگو لھي ميڙيو، سي ٿا ھَٿَ ھَڻَنِ؛
پَنجَنِ مَنجھان پَندِرھَن ٿِيا، اِئَن ٿا وَرِقَ وَرَنِ؛
ڏُڪارِيا ڏيہَ منا، شالَ مُوذي سَڀُ مَرَنِ؛
وَرِي وَڏي وَسَ جُون، ڪَيُون ڳالِھيُون ڳَنوارَنِ؛
سَيّدُ چوي سَڀنِ، آهِ توہ تُنھنجِي آسِرو.
(سارنگ)6:8
مٿين بيتن ۾ جتي وڏ ڦڙن مينھن؛ پلر جي پالوٽ؛ کنوڻن جي کجڪن؛ گجگوڙ جي گڙڻ؛ وڄ جي وراڪن؛ ڍٽ جي ڍرڻ؛ پٽ جي پُر ٿيڻ؛ بادلن جي اوٽ مان سج جي اڌ اڀرڻ؛ وڄ جي واڌايون ڏيڻ؛ تاڙي جي تنوارن؛ چيھن جي چهڪڻ؛ مال جي ٽاڏ ڪرڻ؛ سازن، سرندن، سارنگين جي وڄڻ؛ گاهن جي نڪرڻ؛ ميھن، ڦنگين، چڀڙن ۽ موڪن جو ٿوڪ جي حساب سان ڦٽڻ؛ کٿوري خوشبوئن، ٻانھين ۽ ٻاين جي خوش ٿيڻ؛ سيجن جي سُرهي ٿيڻ؛ وصل جي لمحن ۾ هڪ جيتري حياتيءَ جي تمنا ڪرڻ؛ ماروئڙن جي خوشحالي بيان ڪيل آهي، اتي سنڌ جي سونھن ۽ سک سان گڏ سڄي عالم لاءِ سھنج ۽ سک جي تمنا ڏيکاري ڀٽائي پنھنجي شاعري ۽ فلسفي کي لامحدود ڪري ڇڏيو آهي. ڀٽائيءَ جو سڄو سر سارنگ پوري ميھوڳي مند جي تصوير آهي. جنھن ۾ مينھن جي پھرئين ڦڙيءَ جي وسڻ کان گاهن جي ڦٽڻ ۽ مالوندن جي آسودي ٿيڻ جو احوال آهي. ۽ سارنگ جو هر بيت هڪ پورٽريٽ آهي جنھن ۾ مينھن جا منظر سمايل آهن. فطري حسن جي اهڙي واکاڻ ۽ بيان نہ تہ ڪو ڀٽائيءَ کان اڳ ڪري سگهيو هو نہ ڪو وري اهڙو ساهس کائنس پوءِ ڪو ساري سگهيو آهي.
سر سارنگ کانسواءِ بہ ڀٽائيءَ جي شاعري ۾ جتي ڪٿي فطري سونھن جي جوڳي اپٽار نظر اچي ٿي.
ڪارِي راتِ، اَڇو ڏِينھن، اِيُّ صِفَتان نُور؛
جِتي پِرِينءَ حضُورُ، تِتي رَنگُ نہ رُوپُ ڪر.
( کاهوڙي)3:9
نہ سي وَؤڻَ وَڻَنِ ۾، نہ سي ڪاتارِيُون؛
پَسِيو بازارِيُون، هِنئَڙو مون لُوڻُ ٿِئي.
(ڪاپائتي)1:19
ٻگهن سين ٻاڻُ هَڻِي، اُڏاڻو آڪاسِ؛
جِتي پِرِين سَنداسِ، سو سُر مَڻي هَنجَڙو.
( ڪارايل)1:2
ٿِيو حُضُورِي هاڻِ، سوجها پِيَسِ سَرَ جي؛
کَنڊي لَڌِي کاڻِ، پَکِـيَڙي پاتارَ ۾.
هَنجَنِ سين هيڪارَ، جي ڳَڻَ ڪري نھارِئين؛
ٻَگهنِ ساڻ ٻِيھارَ، ٻيلَھ نہ ٻَڌِين ڪَڏهِين.
( ڪارايل)1:7
آءُ اُڏامِي هَنجَڙا! سَرَ ۾ سارِينَئِي؛
مَتان مارِينَئِي، پاڙِهيري پَھُ ڪَري.
( ڪارايل)1:8
ڪَؤنرَ پاڙُون پاتارَ ۾، ڀَؤنر ڀِري آڪاسِ؛
ٻِنين سَندي ڳالِھڙي، رازِقَ آندِي راسِ؛
تَنھن عِشقَ کي شاباسِ، جَنھن مُحبَتي ميڙِيا.
( ڪارايل)1:9
وِيا مورَ مَرِي، هَنجُ نہ رَهِيو هيڪِڙو؛
وَطَنُ ٿِيو وَرِي، ڪُوڙَنِ ڪانِيَرَنِ جو.
( ڪارايل)1:12
دَهشَتَ دَمَّ دَرياهَ ۾، جِتِ سَٽاڻا سيسارَ؛
بيحَدِ باڳُو بَحرَ ۾، هيبَتَناڪِ هَزارَ؛
سارِيان ڪانَ سَرِيرَ ۾، طاقَتَ توهان ڌارَ؛
ساهَڙ ڄامَ! سَتارَ! سگهو رَسجِ سِيرَ ۾.
(سھڻي)2:2
سر ڏهر ۾ پرھہ ڦٽڻ، رات جي ستارن، پکين جي پريت ۽ محبوب جي وصل جي تمنا ۽ ميلاپ جي لمحن جو بيان انتھائي خوبصورت انداز سان ڪيل آهي.
ڍولُ مَ کڻي ٻانھنڙِي، پِرِهَ مَ کَـڻي پاندُ؛
آءٌ پَنھنجو ڪانڌُ، لوڪان لِڪي رائِيان.
(ڏهر)3:10
پِرَهَ ڦُٽِي، راتِ گَـئِي، جهيڻا ٿيا نَکَٽَ؛
هارِي! وِيَءَ وَٽَ، گهڻا هَڻندِينءَ هَٿَڙا.
(ڏهر)3:10
وَڳَـرَ ڪَيو وَتَنِ، پِرِتِ نہ ڇِنَنَ پاڻَ ۾؛
پَسو پَکِـيَڙَنِ، ماڙُهنِئان ميٺُ گهڻو.
(ڏهر)4:5
مَنڌِيُون مَٽِ گُڙَنِ، جهوڪَ بہ سُونھن پھيڙا؛
سَندِي سَنگهارَنِ، جُوءِ جِئاري جَڏَڙين.
(ڏهر)4:17
سر ڪاموڏ ۾ بيان ڪيل فطري سونھن بابت ڊاڪٽر نواز علي شوق صاحب لکي ٿو.
“هن سر(ڪاموڏ) ۾ شاھہ صاحب سنڌ جي هن تاريخي ڍنڍ(ڪينجهر) جي تمام خوبصورت انداز ۾ تعريف ڪئي آهي. لطيف سائين ٻڌائي ٿو تہ ڪينجهر جو منظر نھايت خوبصورت آهي. ڪڏهن اتر واءَ گهلڻ سبب ان جي لھرن کي هندوري سان تشبيھہ ڏئي ٿو . وري جڏهن بھار جي موسم اچي ٿي ۽ چئو طرف گلن ٻوٽن جي خوشبوءِ پکڙجي وڃي ٿي تہ اهڙي ريت ڪينجهر کٿوري بڻجي وڃي ٿي.”
هيٺِ جَرُ مَٿي مَڃَرُ، پاسي ۾ وَڻَراهَ؛
اَچي وَڃي وِچَ ۾، تَماچِيءَ جي ساءَ؛
لَڳي اُتَرَ واءَ، ڪِنجُهرُ هِندورو ٿِئي.
(ڪاموڏ)2:2
هيٺِ جَرُ، مَٿي مَڃَرُ، ڪنڌِيءَ ڪَوۡنرَ تَرَنِّ؛
وَرِئي واهُوندَنِّ، ڪِنجُهرُ کَـٿُورِي ٿِئي.
(ڪاموڏ)2:4
ڀٽائيءَ جو تخليقي عمل خارج توڙي فطرت سان همڪنار آهي، جيڪو ٻاهرين ماحول کي فرد جي احساس، هيجان ۽ جذبي سان سلھاڙي ڇڏي ٿو. فطرت ۽ فرد جي وچواري لاڳاپي کي ڀٽائيءَ اهڙي طرح ڳنڍيو آهي جو انھن جي وچ ۾ ڪابہ وٿي نٿي رهي. ڀٽائيءَ جي شاعري پڙهندي يا ٻڌندي ماڻھو پاڻ کي شعوري توڙي لاشعوري طور تي پاڻ کي انھن منظرن ۾ گم ڪري ڇڏي ٿو جن جو ذڪر ڀٽائي پنھنجي شاعري ۾ ڪيو آهي.
اَڄُ رَسِيلا رَنگَ، بادَل ڪَڍِيا بُرجَنِ سين؛
سازَ، سارَنگِـيُون، سُرَندا، وَڄائي بَرُ چَنگَ؛
صُراحِيُون سارَنگَ، پَلِٽِـيُون راتِ پَڌامَ تي.
(سارنگ)2:5
نَڪا جهلَ نہ پَلَّ، نَڪو رائُــرُ ڏيھہ ۾؛
آڻِيو وِجهنِ آهُرين، روڙِيو رَتا گُلَّ؛
مارُو پاڻَ اَمُلَّ، مَلِيرُونِ مَرڪَڻو.
(مارئي)7:6
ڪَرِ ڪي ڳالَهڙِيُون، ڪَنڊا! ڍورَ ڌَڻِـيُنِ جُون؛
ڪِئَن سي راتَڙِيُون، ڪَنھن پَرِ ڏِينھن گُذارِئين؟
(ڏهر)1:1
انساني جذبن جو موسم سان تمام گهرو لاڳاپو هوندو آهي، گلن جي خوشبوءِ، بھار جون شامون ۽ صبوح، ٿڌڙيون هوائون، ميھوڳيءَ مند، سياري جي ڊگهين راتين جو حسن، چانڊوڪي راتين جي سونھن ۽ ٻيا اهڙا دلفريب منظر ۽ موسمون انسان ۾ خواهشن ۽ جذبن ۾ انتشار پيدا ڪري انھن کي ڀڙڪائين ٿا. ڪيتريون ئي راتيون ۽ ڏينھن انسان ۾ جسماني توڙي جنسي طرح هيجان ۽ ولولو پئدا ڪن ٿيون. نتجي ۾ فرد توڙي مخلوق اندر جي احساسن ۾ رقصان رهي ٿي.
“بعض مھينون ڪي راتين اور بعض مھينون ڪي دن جنسي بيداري اور جنسي عمل ۾ شدت پيدا ڪر ديتي هين.”
اهو عمل فطري سونھن جو حصو آهي ۽ ڀٽائيءَ ان کي انتھائي خوبصورت نموني سان چِٽيو آهي.
اُتَرُ اوتُون ڏي، نہ مُون سَوَڙِ نہ گَبـَرو؛
سِيُّ سارِينديُون سي، جنِين نِڌَرَ نـِجهرا؟
(رپ) 2:7
اتر ڏني اوت، نہ مون سوڙ نہ گبرو
چارئي چنيءَ پوت، ريڙهيندي مون رات گئي.
(رپ) 2:8
“مندون/موسمون مٽجن ۽ گذرن پر سياري جي مند ڪيئن مٽجي! اها مند پرينءَ جي جسماني ساٿ کانسواءِ پنھنجي هئڻ جو خراج پورو وٺندي.”
ڪانڌ تنھنجي پانڌ ريءِ، سنجهي سيءِ مران
ڪوڙين ڪپاهن ۾، پيئي ٺار ٺران
تاريءِ تنھن تران، جي ور وهاڻي وريو.
(سارنگ) 3:7
اسان اُڌارا، آڻي آوَنگَ چاڙِهيا؛
مُنھن ڏيئِي مُون آئِيا، سَمھان سِيارا؛
اُڀِرَنِ سيِڪارا، پَسو وَرَ ٻـين جا.
(سامونڊي) 3:3
جمالياتي تجربي ۽ آهنگ سان سونھن جو اهڙو تصور پيدا ٿئي ٿو، جنھن کان ڪابہ شيءِ الڳ ناهي هوندي. تخليقي فنڪار تخليقي عمل ۾ صرف هيڪڙائيءَ جو عرفان نہ ٿو ماڻي بلڪہ خود ان جو حصو بڻجي جمالياتي تجربن ۽ آهنگ جي خوبصورت لھرن کان واقف ٿئي ٿو. اعلا ترين تخليق کي ڏسڻ وارو نہ صرف اها سونھن ماڻي ٿو، بلڪہ هو سونھن کي ڏسندي ئي سراپجي وڃي ٿو ۽ هن جي اکين جون پنبڻيون ننڊاکڙيون ٿي وڃن ٿيون. تخليقي فنڪار اهو آهي جيڪو پڙهندڙ توڙي ڏسندڙ کي ان ڪيفيت ۾ ٻوڙي ڇڏي. سڪون جي اها ڪيفيت غير معمولي هوندي آهي، ڇاڪاڻ تہ اها عرفان جي منزل هوندي آهي. اهڙي منزل جتي آهنگ جي هيڪڙائي سونھن جو سچو عرفان عطا ڪري ٿي. اهڙي ريت جمالياتي تجربو لاشخصي، تجريدي ۽ ماورائي ٿي وڃي ٿو. ۽ ان جو پڙاڏو هر طرف پسجي ٿو.
اَدِيُونَ! سڀ اَندامَ، چَڙَنِ مُنھنجار چورِيا؛
لارُنِ جا لَنؤ لائِي، سا ڪِيئن آڇِيان عامَ؟
لَڳِيس جنھن جي لامَ، سو دِلاسا دوست مُنجي.
(سھڻي) 4:1
ايڪ قصر در لک، ڪوڙين ڪڻس ڳڙکيون
جيڏانھن کڻان وک، تيڏاهن سڄڻ سامھون.
(ڪلياڻ) 1:15
مَرِي، جِيُ؛ تہ ماڻـئِين، جانِبَ جو جَمالُ؛
ٿِئين ھُوندَ حَلالُ، جي پَندِ اِھائِي پارِئين.
(معذوري)4:1
شاھہ جو رسالو فطرت جو اهڙو آئينو آهي. جنھن ۾ فطرت جا سمورا رنگ پنھنجي معراج تي موجزن نظر اچن ٿا. ڀٽائي جي شاعري سج، چنڊ، ستارن، وڻن، ٽڻن، گاهن، گسن، جبلن، پھاڙن، پٽن، ندين، درياهن، ڪڪرن، ٽڪرن، ڇپرن، ڇمرن، بادلن، برجن، جهڙ، ڦڙ، وسڪارن، مينھن، سيءَ، سيارن، گرمين، ڪاڙهن، گهٽن، بھارن۽ ڪرارن جو سمنڊ آهي. شاھہ جي شاعري ۾ فطرت جا سمورا لطيف احساس ڳوهيل، موهيل۽ پويل آهن. مجموعي طور ڀٽائي جي شاعري فطري جماليات سان ٽمٽار آهي.