فني جماليات ۽ ڀٽائي وٽ ان جو تصور
فن:
فن فرد جي اهڙي سرگرمي آهي جنھن جي وسيلي هو پنھنجي تخيلاتي ڪائنات قائم ڪري ٿو. جنھن ۾ هو پنھنجي مرضيء سان شين جي ڀڃ ڊاه ڪري نئين ترتيب رکي ٿو. جيتوڻيڪ فن صرف فرد جي سرگرمي تائين بہ محدود ناهي ڇاڪاڻ تہ شين جي فطري تشڪيل پڻ آرٽ جي حصي ۾ اچي ٿي، جيئن ماکيءَ جي مک جھڙي ريت پنھنجو مانارو جوڙي ٿي يا مختلف پکي پکڻ ۽ جانور پنھنجي رهڻ لاءِ واهيرا اڏين ۽ ڏرون کيٽين ٿا اهو پڻ فن جو هڪ نمونو آهي، جنھن کي فطرت پاڻ تخليق ڪري ٿي ۽ زندہ رکي ٿي. پر ادب ۾ فن صرف فرد جي اها سرگرمي مڃي وڃي ٿي جنھن جي ذريٿي هو مختلف ڪيفيتن ۾ پيدا ٿيل تخيل کي ڪنھن نہ ڪنھن فني نموني( شاعري، مصوري، موسيقي، ناچ وغيرہ) ۾ بيان ڪري ٿو. فن اصل ۾ جذبن ۽ احساسن جي اظھار جو نالو آهي، جيستائين احساسن ۽ جذبن جو اظھار نٿو ٿئي اهي اڌورا رهجي وڃن ٿا. ۽ جڏهن احساسن ۽ جذبن جو اثرائتي انداز سان اظھار ٿئي ٿو تہ فن وجود ۾ اچي ٿو.
فطري فن کي پاسي تي رکندي بہ فن کي ٽن حصن م ورهائي سگهجي ٿو.
1. فنون لطيفہ
2. علمي فن
3. عملي فن
فنون لطيفہ جو لاڳاپو انسان جي جمالياتي حسAesthetic sense سان آهي. علمي فن فرد جي گهرجائو صنعت consumer productجو درجو رکي ٿو. جڏهن تہ عملي فن پڻ فرد جي هڪ هاڪاري سرگرمي آهي جنھن وسيلي هو رانديون ۽ ڪسرت جا مختلف طريقا سکي پاڻ کي جسماني توڙي ذهني طور تي صحتمند رکي ٿو.
انسان پنھنجي گهرجن جي لاءِ جيتيرون بہ مشينون، اوزار، گاڏيون، جھاز ۽ ٻيون شيون ايجاد ڪري ٿو يا ٺاهي ٿو، اهي علمي فن يا هنر جي دائري ۾ اچن ٿيون. هن تحقيق جو تعلق ادب سان آهي انڪري هن ٿيسزز ۾ فن مان مراد لطيف فن ورتو ويندو. هونئن بہ فن ۽ هنر ۾ فرق آهي، ڪنھن بہ شيءِ کي تعمير ڪرڻ کان اڳ ان جو مڪمل خاڪو ڪاريگر جي ذهن ۾ هوندو آهي. جڏهن تہ شاعر يا ڪو ٻيو تخليقڪار ڪابہ شيءِ لکڻ کان اڳ پنھنجي ان تحرير جو ڪو خاص خاڪو پنھنجي ذهن ۾ نہ ٿورکي، نہ ئي وري هو ڪجهہ طئي ڪري پوءِ لکڻ ويھندو آهي. هو تخليق جي مختلف مرحلن ۾ ان کي تبديل ڪندو رهي ٿو. فن خاص ڪري لطيف فن جو واسطو تخيل سان هوندو آهي انڪري فن فرد جي ذهني اختراع ۽ شعوري گهوٻين جھڙن آزارن کان بچاءَ لاءِ هڪ مرهم جو ڪم ڪريٿو.
آن لائين “اسٽينفورڊ انسائيڪلو پيڊيا آف فلاسافي ” آرٽ جون مختلف وصفون ڏيندي “ڊڪي” جي هنن پنجن وصفن کي جوڳي اهميت ڏني آهي.
“The most recent version consists of an interlocking set of five definitions: (1) An artist is a person who participates with understanding in the making of a work of art. (2) A work of art is an artifact of a kind created to be presented to an art world public. (3) A public is a set of persons the members of which are prepared in some degree to understand an object which is presented to them. (4) The art world is the totality of all art world systems. (5) An art world system is a framework for the presentation of a work of art by an artist to an art world public.”
يا هيءِ وصف پڻ اهميت جوڳي آهي.
“Art is primarily the theoretical domain of certain objects (whose nature for example, the representational theory of art attempts to define). ”
“فنون لطيفہ سي مراد ايسي فنون هين، جن ڪا جمالياتي وظيفه ان ڪي اصل ڪام يا مقاصد ڪي متروڪ هوني يا بھلائي جاني ڪي بعد جاري هي.”
ايليٽ جو پڻ ساڳيو خيال آهي، هو چوي ٿو تہ جيئن ڪو بکايل کاڌو کائنڻ وقت ان جي اصل مقصد کي نٿو سمجهي سگهي، اهڙي ريت ئي فن مان ڪارج جو مقصد وٺندڙ فن جي اصل مقصد کان پري رهيٿو. بکايل کاڌي مان لذت وٺي ٿو ۽ بک اجها هو اها ڳالھہ نٿو سمجهي تہ کاڌي جو مقصد لذت نہ بلڪہ نيوٽريشن آهي، بلڪل ايئن ئي فن کي مقصديت سان سلھاڙيندڙ فن جي اصل معيار ۽ منصب کان پري رهي ٿو.
ادبي فن بابت پروفيسر لاسيلس ايبر ڪرومبي جو چوڻ آهي تہ:
“ادبي فن جو مقصد يا مراد آهي ظاهر ڪرڻ، نمائندگي ڪرڻ يا اطلاع پھچائڻ... اسان کي ادب ۾ خوبصورتي ان وقت نظر اچي ٿي جڏهن ان کي پنھنجي مقصد ۾ ڪاميابي ٿي هوندي.”
مختلف دورن ۾ فن جي لاءِ مختلف تصور عام رهيا آهن، جيئن قديم يونان ۾ فن کي نقل يا ٽئين درجي جي سرگرمي سڏيو ويو. يونان جي ان فني نظرئي کي تقليد جو نظيرو پڻ تصور ڪيو ويو. يونانين جو چوڻ هو تہ خدا هڪ عظيم تخليقڪار آهي ۽ انسان جڏهن ان جي ٺاهيل شين جو نقل ڪريٿو تہ هو هڪ قسم جي تقليد ڪريٿو. هنن( خاص ڪري افلاطون) جو چوڻ هوتہ هي دنيا خدا جي اصل جوهر جو عڪس آهي ۽ جڏهن انسان ان جو نقل ڪريٿو تہ اصل ۾ اها ان جي ٽئين صورت هوندي. افلاطون فن کي فرد جي ٽئين درجي جي سرگرمي سڏيندي رد ڪري ڇڏيو. پر ارسطو نہ صرف فن جي هميت کي مڃيو بلڪہ هن چيو تہ فن هڪ لازمي تقليد آهي. تاريخ انسان کي ماضيءَ جي وارتائن بابت ٻڌائي ٿي تہ فن فرد کي آئيندي جي انديشن ۽ امڪانن کان آگاھہ ڪريٿو. ارسطو فن کي هڪ هاڪاري سرگرمي ڪوٺيو ۽ چيو تہ فن هڪ راحت بخشيندڙ عمل آهي. هن پنھنجي ڪٿارسس ۾ ٻڌايو تہ هڪ سٺي المئي يا حادثي وسيلي جذبن کي پاڪ ڪري سگهجي ٿو. فن بابت اهڙي خيال آرائي سبب ارسطو کي فن جي اصل مڃتا ڏيندڙ پھريئن فيلسوف طور ڄاتو وڃي ٿو.
فن مختلف نمونن ۾ مختلف انداز سان استعمال هيٺ رهيو، شاعري ٻڌي ۽ ڳائي وئي، ڊراما لکيا، ڏٺا ۽ پيش ڪيا ويا، تصويرون جوڙيون ۽ نمائشن لاءِ رکيون ويون. ائين ئي آرٽ جا مختلف نمونا انسان جي ڏهاڙي واري معمول جو حصو بڻجندا رهيا، پر آرٽ جي تشريح طرف آرٽسٽن جو ڌيان گهٽ ويو. ايئن بہ نہ هيو تہ ڪو آرٽ جي ڪا وصف بيان نہ ڪئي وئي پر سڀني فيلسوفن لاءِ هڪ جھڙي مڃتا رکندڙ ڪا تعريف سامھون نہ آئي.
“In the past Art has been variously defined.”
جڏهن تہ ويھين صدي جو بھترين ڏاهو ۽ فيلسوف جان پال سارتر چوي ٿو.
“The beauty of nature is in no way comparable to that of art. The work of art does not have an end… the work of art is a value because it is an appeal.”
ڊاڪٽر الهداد ٻوهئي صاحب فن کي هن طرح بيان ڪيو آهي.
“1. آرٽ تجربا ڏئي ٿو ۽ پھچائي ٿو.
2. آرٽ اهي تجربا( آرٽسٽ جا) مختلف زهنن تائين مختلف نمونن سان پھچائي ٿو.
3. آرٽ مقصد نہ پر وسيلو بہ آهي، جنھن سان تجربا خود آرٽسٽ جي ذهن ۾ پيدا ٿين ٿا.
4. آرٽ جي تجربن پيدا ڪرڻ جو ڪم آرٽ کانسواءِ ممڪن نہ هو.”
ڏٺو وڃي تہ آرٽسٽ پاڻ سوڌو ٻين ماڻھن جي خوابن کي پنھنجي فن وسيلي جيئري جاڳندي دنيا ۾ وٺي اچي ٿو ۽ آزاديءَ سان انساني شعور کي بيدار ڪندي بي اطميناني جو اظھار ڪري ٿو. فن جي تخليق جو وڏو ڪارڻ فنڪار جو عدم اطمينان واري ڪيفيت ۾ رهڻ آهي. فنڪار جڏهن غير مطمئن رهي ٿو تہ هو پنھنجي تخيل جي سگهہ وسيلي هڪ خيالي ڪائنات جوڙي ٿو، جيڪا ماڻھن جي خوابن، خيالن، اُمنگن ۽ آدرشن سان هم آهنگ رهي ٿي. اهڙي طرح فن عام انسانن کي پنھنجائپ جو احساس ڏياريندي مڃتا ۽ مقبوليت ماڻي ٿو. ڪابہ تحرير يا تصوير تيتائين مقبوليت نہ ٿي ماڻي سگهي جيستائين ان ۾ فطري جوهرن جي اپٽار نہ ٿيل هوندي ۽ عام زندگيءَ سان ويجهڙائي جو عنصر ان ۾ موجود نہ هوندو. فنڪار نالو ئي اهڙي فرد جو آهي جيڪو ماڻھن جي احساسن ۽ جذبن کي اظھاري سگهڻ جو هنر ۽ ڪاريگري رکندڙ هجي.
مختلف دورن ۾ فن بابت مختلف ويچار سامھون آيا، پر سڀني کان مقبول خيال اهو رهيو تہ فن فرد جي نہ صرف پنجن احساسن کي راحت بخشي ٿو بلڪہ ڇھين حس جي پڻ تعمير ڪريٿو. يعني هڪ سٺي موسيقي انسان جي سماعتن کي سڪون ڏئي ٿي، هڪ سٺو ڊرامو، رقص، فلم يا ڊاڪيومنٽري انسان جي اکين کي وڻي ٿي، خوشبوءِ ۽ ذائقو اهڙو سينسري آرٽ آهي، جيڪو انسان جي ساهن ۽ زبان کي سٺو لڳي ٿو، مجسما ۽ ٻيون گداز شيون انسان جي لمس کي لڀائين ٿيون، جڏهن تہ فن جا سڀئي عنصر گڏيل طور ڪنھن نہ ڪنھن طرح انسان جي ڇھين احساس sixth sense جي تعمير ڪن ٿا.
شاعري:
آرٽ جا سڀ قسم انسان کي حض پھچائين ٿا پر لڳ ڀڳ سڀئي نقاد ان تي اتفاق ظاهر ڪن ٿا تہ فنون لطيفہ جي سڀني شاخن ۾ شاعري وڌيڪ اهميت جوڳي آهي. ڇاڪاڻ تہ سٺي موسيقي توڙي مصوري سڌي يا اڻسڌي طرح شاعري تي انحصار رکن ٿيون. ٻيو تہ انسان جي فطرت پڻ آهي تہ هو انھن شين کي جلد قبول ڪري وٺندو آهي، جيڪي سندس دل ۽ دماغ تي جلد اثر پذير ٿيندڙ هونديون آهن. توڙي جي افلاطون فن جو مخالف هو پر هو فن جي اثر پذيري جو منڪر نہ هو، هن چيو تہ:
“He (Plato) recognizes the power of poetry over the human soul and intimates that he has full appreciation of its pleasures.”
فن جي ٻين نمونن جي ڀيٽ ۾ شاعري جلد پنھنجو اثر ڊليور ڪري ٿي.
شاعري هڪ اهڙو فن آهي جنھن جي تخيلاتي آهنگ وسيلي شاعر عام ماڻھن کي متاثر ڪري ٿو ۽ شاعري موزون ۽ ٺھڪندڙ لفظن ۾ اظھار جو نالو آهي.
“Poetry is an art of language; certain combination of words can produce an emotion that others do not produce, and which we shall call poetic.”
شاعري احساسن، جذبن، اڌمن، امنگن ۽ اميدن جو اجهل اهڪرو آهي، جيڪو خوبصورت لفظن جي صورت م پھاڙن تان ڪنھن نديءَ وانگر وهندو رهي ٿو. شاعري سچ ۽ راحت جي رهاڻ جو نالو آهي.
“In poetry, we find the connotation with truth and pleasure.”
شاعري شاعر جي انھن تجربن جو ڀنڊار آهي جيڪي هو، پنھنجي ذاتي تجربي ۽ اڀياس مان پرائي ٿو.
“The ideal poetry is not a representation but a direct manifestation of present experience.”
شاعري فرد جي خواهشن، امنگن، بک، بدحالي، عشق، محبت، پيار، امن، سڪ، سهپ ۽ نماڻائي جھڙن انيڪ گڻن کي لفظن جي حسين موسيقيءَ ۾ پيش ڪرڻ جو نالو آهي. ۽ اها پيشڪش ان فرد کي لڀائي ٿي، جنھن جي دل جي ڳالھہ ان ۾ موجود هوندي آهي. شاعري شاعر جي ڌرتيءِ جي نمائنگي ڪندڙ عنصر آهي ۽ شاعري ان ڌرتيءَ تي مقبول ٿي سگهي ٿي جتي ان شاعر جي ساڳي ٻولي ڳالائيندڙ ۽ ساڳي وايو منڊل، موسمن ۽ معاشري جا فرد کيس پڙهندا. يعني شاعري جي مقبوليت جو ڪارڻ زمان ۽ مڪان بہ ٿي سگهن ٿا. ٻي صورت ۾ شاعري اوپري، وائڙي ۽ بي اثر لڳندي. ڇاڪاڻ تہ شعر ۾ شاعر جنھن تجربي کي قلمبند ڪريٿو اهو جيڪڏهن عوام جو ناهي تہ يقينن سندس شاعري اڻٺھڪندڙ، بي سوادي ۽ سمجهہ کان ٻاهر لڳندي.
“شعر انھن تجربن جي گروه، ڪلاس يا ميڙ کي ٿو چئجي جيڪي هڪ ٻي کان نہ رڳو هڪ حد تائين مختلف ٿي سگهن ٿا پر هڪ ٻي کان پنھنجي جدا جدا ڪردار جي ڪري بہ مختلف آهن، ڇوتہ انھن هر هڪ مان معياري تجربو حاصل ٿئي ٿو.”
شاعري هڪ پاسي دردن جي داهن جو روپ هوندي آهي تہ ٻي پاسي جمالياتي معراج هوندي آهي. شاعر سچ ۽ حقيقتن جو اهڙو عڪاس هوندو آهي جنھن جي لفظن ۾ سچون تصويرون پنھنجي اصل کان وڌيڪ موثر ۽ منور نظر اچڻ لڳنديو آهن.
“Fine poetry consists of image-making, and as such is compatible with the poet’s ignorance of truths about what is real.”
آءِ اي رچرڊس جي حوالي سان ڊاڪٽر الهداد ٻوهيو صاحب لکي ٿو ته:
“شعر مان گهڻو ڪري عام سچ ملي ٿو... دل جي سچي روشني رڳپ سھڻن لفظن ۾ آهي...جيڪي ادب وڻيوَ سو پيدا ڪيو پر ان ۾ سادگي ۽ ايڪائي ضرور ڀريو...شعر جا وڏا مقصد ٻہ آهن هڪ تفريح ٻيو تعليم.. شعر طاقتور جذبن جي زور سان اڌما ڏئي نڪرڻ کي ٿو چئجي...شعر اهو آهي جنھن ۾ سٺي ۾ سٺا لفظ سٺي ۾ سٺي ترتيب سان آيل هجن”
شاعر انسان جون سڀ جبلتون شاعري ۾ بيان ڪن ٿا، پر اهو شعر وڌيڪ اثر رکندڙ ثابت ٿئي ٿو جنھن ۾ درد جو اظھار سگهاري انداز سان ٿيل آهي. ڇاڪاڻ تہ اها انسان جي فطرت آهي تہ هو خوشي کان وڌيڪ درد جو اثر جلد قبول ڪري وٺندو آهي.
“ڏک ۽ درد جي باري ۾ فڪري نڪتا سڄي انسان ذات جي شاعري مان پڌرا آهن، هي نڪتا موت، جنگ، بيماري، بکي، استحصال يا پيڙا جي باري ۾ اڀاريا ويا آهن ۽ انڪري سماجيات جي خيال کان شاعري جو وڏو حصو والارين ٿا.”
شاعري جو وجود ۾ اچڻ هڪ واقعو ضرور آهي ۽ ان حادثي ۽ واقعي جو اظھار جڏهن فرد پنھنجي اڪيلاين ۾ ڪري ڪري ٿو تہ اهو شاعري جو نمونو بڻجي وڃي ٿو.
“شاعري اس ليئي وجود مين آئي ڪه انسان نقل يا تخليقي عڪاسي ڪي ذريعي خارجي دنيا مين اپني ضرورتون اور خواهشون ڪي مطابق ڪڇھہ تبديلي پيدا ڪر سڪي. شاعري ڪا ڪام حقيقت مين التباس عائد ڪرنا هي.”
هر شاعري ۾ خارجي ۽ داخلي زاويا ٿين ٿا، خارجي زاوين ۾ شاعري جي فني جوڙجڪ ۽ داخلي زاوين ۾ انجي فڪري، تخيلاتي جهت شامل هوندي آهي.
مختلف نقادن ۽ ڊانشورن شاعري لاءِ ڌار وصفون ۽ تشريحون ڏنيو آهن، پر لڳ ڀڳ سڀئي ان ڳالھہ تي متفق آهن تہ :
(الف). فني لحاظ کان شاعري ۾ ٻولي جو اعليٰ ترين معيار استعمال ڪيل هجي.
(ب). شاعري عام ۽ عوامي ٻولي ۾ ئي پنھنجو پورو اثر ڏيکاري ٿي.
(ت). شاعري ۾ موسيقي، نغمگي، ترنم ۽ مٺاس هئڻ گهرجي.
(ث). شاعري جو جيڪڏهن ڇيد ڪجي تہ ضروري آهي تہ ان مان ڪا فڪري ڳالھہ اخذ ٿئي، سکڻي لفاظي ۽ خوبصورت لفظن جي چونڊ ڪنھن سٺي شعر جي ذمانت نہ ٿا ڏئي سگهن.
(ج). شاعري پنھنجي پر ۽ پيڪر ۾ ڀرپور نموني جو اظهار هئڻ گهرجي.
(د). شاعري ۾ تخيل ۽ ٻولي جو هم آهنگ هئڻ ضروري آهي.
(ذ). شاعري روايت ۽ جدت جي حسين ميلاپ جو سنگم هئڻ گهرجي.
ڊاڪٽر الهداد ٻوهيئي صاحب موجب شاعري زندگي جيان هڪ شيءِ آهي، شعر جي ظاهري صورت نظري، بصري يا جسماني آهي ۽ انھن ئي وسيلن سان سمجهہ ۾ اچي ٿي. شعر جي ارتقا پنھنجي وڏي طاقت ۽ پنھنجي عظيم مقصد سميت غير فاني آهي.
“Poetry is the art of producing pleasure by the just expressions of imaginative thoughts and feelings in metrical language.”
شاعري کي لفظن جو رقص مڃيو وڃي ٿو جنھن جو بنيادي ڪارڻ حض پھچائڻ آهي.
“The poetic universe is not created so powerfully are so easily. It exist but the poet is deprived of the amuse advantages possessed by musician he doe not have before him ready for the uses of beauty, body of recourses, expressly made for his art. He has to barrow language the voice of the public that collection of traditional and irrational terms and rules.”
يعني شاعر کي هڪ موسيقار جي ڀيٽ ۾ وڌيڪ جاکوڙڻو پوي ٿو، شاعر پنھنجي احساس ۽ ادراڪ ۾ آيل انھن سڀني شين کي مھارت سان بيان ڪري ٿو جن جو لاڳاپو سندس دور جي قدرن سان آهي، اهڙي بيان سبب شاعر کي نہ سبب وقت شناس بلڪ منظوم مورخ پڻ چيو وڃي ٿو. شاعر پنھنجي سموري سگهہ انھن شين جي عڪس بندي ڪرڻ ۾ سرف ڪري ٿو جيڪي سندس ويجهي تجربن هيٺ رهن ٿيون ۽ هو پنھنجي ٻولي کي عام مروج ٻولي سان هم ڪنار ۽ هم آهنگ رکي ٿو. هو پنھنجي شاعري ۾ استعارا، اشار، تشبيھون توڙي چوڻيون اهڙين ڪتب آڻي ٿو جيڪي سندس ثقافتي نوع ۾ سمجهيون وڃن ٿيون.
ڊاڪٽر ايڇ ٽي سورلي موجب شاعري ۾ ٽي عنصر شامل هوندا آهن.
“پھرين ڳالھہ اها تہ شاعري ٻاهرين هيئت، لفظن، ٻولي، ترنم، مواد ۽ موسيقي کري جانچي پرکي ڏٺو وڃي، ٻيو آهي ذهني فيصلو جيڪو شعر جي ٻاهرين هيئت ذريعي ظاهر ڪيل اندروني فڪري اهميت ۽ معنيٰ سان لاڳاپيل هوندو آهي، ٽيون عنصر آهي جمالياتي رويو، جيڪو شاعري جي مطالعي مان ذهن تي پوندڙ جمالياتي اثر جي ڪري پيدا ٿيندو آهي.”
هونئن تہ شاعري جو تخليق ٿيڻ ئي هڪ جمالياتي سرگرمي آهي، پر جڏهن شاعري ۾ فني جمال ڀرجي ٿو تہ اها ڄڻ سونھن جي سورنھن سنيگارن جي مصداق ٿيو پوي. ۽ شاعر پنھنجي تخيل، ترم، فن ۽ لفظن جي حسين جوڙجڪ ۽ موسيقي سان حسن و جمال جا واهر وهائي ٿو.
“ The poet is at grips with those verbal matters, obligators to speculate on soul and sense at once, and to satisfy not only harmony and musical timing but all the various intellectual and aesthetic condition not to mention the conventional rules.”
مختلف فڪري محرڪن سان گڏ شاعري جو اهم محرڪ جمال ۽ سونھن آهي شاعري کي لفظن جو رقص سڏيو ويو آهي. سٺي شاعري سونھن جو اهو وهندڙ درياھ آهي جنھن ۾ حسن و جمال ۽ جلال جا ڪيئي نمونا هر وقت موجزن رهن ٿا، جيڪي پڙهندڙن جي روح ۽ خيال کي معطر ۽ منور ڪري ڇڏين ٿا.
شاعري جو علم يونانين معرفت رومين وٽ پھتو، رومي شاعرن کي “ويٽس” سڏيندا هئي، جنھن مان پھتل بزرگن ۽ پيغمبرن جي معنيٰ ورتي ويندي هئي.
عظيم آفاقي شاعرن کي هر دور ۾ عزت جي نگاھہ سان ڏٺو ويو آهي. مشھور آهي تہ حافظ شيرازي ۽ ورجل جي شاعري جي ڪتابن مان ماڻھو فال ڪڍندا هئا. ڪوهستان جي علائقي جا ڪجهہ ماڻھو شاه جي رسالي کي ڪپڙي ۾ ويڙهي رکن ٿا ۽ انکي قرآن شريف وانگر رحل ۽ وهاڻي تي رکي پڙهن ٿا. ڊاڪٽر گربخشاڻي جي لاءِ بہ مشھور آهي تہ هو جڏهن شاھہ جي رسالي تي ڪم ڪندو هو، تہ وهنجي صاف سٿرا ڪپڙا پائي پوءِ رسالو کوليندو هو.
ڀٽائي جي شاعري ۾ فني جماليات پنھنجي ڀرپور انداز سان اظھاريل آهي. ڀٽائيءَ نہ صرف خوبصورت تشبيھون، تلميحون، تجنيسون، استعارا، اشارا ۽ ڪنايا ڪتب آندا آهن بلڪہ هن شاعري جون قديم توڙي جديد صنعتون، جھڙوڪ “وراڻ”، “اندروني ڪافيو”، “زورائتو اچار” وغيرہ پڻ انتھائي اعليٰ انداز سان استعمال ڪيون آهن.
شاھہ جي شاعري ۾ فني جماليات واي هن ڀاڱي ۾ اهڙن بيتن جي چونڊ ڏني ويندي جن ۾ ڀٽائيءَ شاعراڻي ادا، تشبيھن، تلميحن، تجنيسن(خاص طور تجنيس حرفي)، وراڻ، اندروني ڪافئي، استعاري ۽ ٻين صنعتن جو ججهو استعمال ڪيو آهي. هونئن تہ ڀٽائي ٻولي جي چونڊ ايڏي تہ خوبصورت انداز سان ڪئي آهي جو سندس هر بيت جماليات جي هڪ کان وڌيڪ خانن ۾ جُڙي ۽ جَڙي بيھي ٿو. جيئن.
ڪَڪَرَ مَنجه ڪَپارَ، جهڙُ نيڻَنئُون نہ لھي؛
اَڄُ مُنھنجي چِتَ ۾، اُٺا پِرِين اَپارَ؛
آءُ سَڄڻ! لَـھُ سارَ، وِرِھَ ويڙھِي آھِيان.
(سر رپ) 1_9
هن بيت ۾ جتي تجنيس حرفي آهي، (ڪڪر، ڪپار؛ سڄڻ، سار)، اتي اندرون ڪافيو بہ آهي(منجهہ، جهڙ، لھي )، جتي درد جو جمال آهي (آءُ سَڄڻ! لَـھُ سارَ، وِرِھَ ويڙھِي آھِيان.) فطري جمال( ڪڪر، جهُڙ)، استعارو(جهُڙ نيڻئون نہ لھي) ڪتب ٿيل آهي؛ اتي پورو بيت پڙهڻ سان هڪ وجداني ڪيفيت پڻ پيدا ٿئي ٿي، يعني هن بيت ۾ وجداني جمال پڻ آهي.
ڀٽائي اهو آفاقي شاعر آهي، جنھن نہ صرف شاعري کي تقدس بخشيو آهي پرٻولي کي پڻ پاڪ ڪيو آهي. ڪارل ڪراس جو چوڻ آهي:
“My Language is universal whore, whom I have to make into virgin.”
يعني ٻولي “جڳ جي استعمال هيٺ” آهي پر ان کي اڻڇھيل (ڪنوارو) بڻائڻو آهي. ۽ ڀٽائي ءَ جي ٻولي ۽ لفظن جي چونڊ اهڙي آهي، جيڪا جڏهن بہ پڙهجي ٿي تہ ايئن ٿو ڀائنجي ڄڻ تہ اڳ پڙهيل نہ هئي. اهو ڀٽائي جي شاعري جو معجزو آهي تہ ان کي جڏهن بہ پڙهجي ٿو ان مان معنيٰ جا نوان گوهر نڪرندي محسوس ٿين ٿا.
“The form of sincere poetry, unlike the form of ‘popular poetry’ may indeed be some time e obscure, or un grammatical as in some of the best of the songs of innocence and experience, but it must have the perfection that escape analysis, the subtleties that have a new meaning every day…”
ڀٽائيءَ جي سموري شاعري ۾ اهڙو سحر سمايل آهي، جيڪو پڙهندڙ توڙي ٻڌندڙ جي وجداني توڙي احساساتي سطحن کي ڇھي ٿو ۽ ان تي پنھنجو جمالياتي اثر ظاهر ڪري ٿو.
شاعري جي فني سونھن ۽ پيشڪش ۾ علم بديع، علم بيان ۽ علم معاني جو وڏو عمل دخل آهي. انھن علمن ۽ انھن سان لاڳاپيل صنعتن جي جوڳي استعمال سان شاعري ۾هڪ پاسي فصاحت، بلاغت، سلاست ۽ خوبصورت سٽاءُ ڀرجي ٿو تہ ٻي پاسي تشبيھن، تلميحن، تجنيسن، استعارن ۽ بين شاعراڻين صنعتن جي ڪتب آڻڻ سان شاعري ڄڻ تہ ڳهڻا پائي نچندي محسوس ٿئي ٿي ۽ کيس “جادوگر رمز” سان گڏ ٻوليءَ جو رقص سڏيو وڃي ٿو.
هتي ڪجهہ شاعراڻيون صنعتون ۽ ڀٽائي وٽ انھن جو استعمال ڏجي ٿو.
فصاحت:
“فصاحت” عربي لفظ آهي، جنھن جي لغوي معنيٰ آهي؛ اهڙو بيان يا اظھار جنھن ۾ ڪتب آندل ٻولي؛ اچارڻ، ڳالھائڻ ۽ ٻڌڻ ۾ وڻندڙ محسوس ٿئي. شاعري ۾ ان شعر کي فصيح چئي سگهجي ٿو جيڪو نہ صرف پڙهڻ ۾ وڻي پر ان جي معنوي اثر پذيري ٻڌندڙ تي پڻ پنھنجو اثر ڇڏي. ڀٽائي جي سموري شاعري فصاحت جو اعليٰ ترين نمونو آهي.
نيڻَ نھائِين جان، سُتي لوڪَ ڍَڪِيان؛
اُجهامِيو ٻَران، توکي سارِيو سُپِرِين!
( سر رپ) 2:12
ڌَرَتِي دُونہَ جِئَن، سِرَ ڀَرِ سُپيرِيُنِ ڏي؛
لَڳو آهِ، لَطِيفُ چئي، تَنُ پِريان ڏي تِئَن؛
حاصُلُ ٿِئي هِئَن، قَرِينو قَرِيبَ جو.
( بروو سنڌي) 1:3
ڪو جو وہ ڪاپائِتِيَنِ، ڪنبَن ۽ ڪَتَنِ؛
ڪارَڻِ سُودَ سَوارِيُون، آتَڻَ مَنجه اَچَنِ؛
اُنِ جِيءَ سُونھن، سَيَّدُ چئي، صَراف ئي سِڪَنِ؛
اَگهيا سُٽَ سَندَنِ، پائي ترازِيءَ نہ تورِيا.
( ڪاپئتي) 1:13
ڍولُ مَ کڻي ٻانھنڙِي، پِرِهَ مَ کَـڻي پاندُ؛
آءٌ پَنھنجو ڪانڌُ، لوڪان لِڪي رائِيان.
(ڏهر) 3:12
بلاغت:
بلاغت شاعري جي اها خوبي آهي، جنھن تحت شاعري ۾ نہ صرف چٽائي، صفائي ۽ خوبصورت انداز هجي بلڪہ ان ۾ زمان، مڪان ۽ حالتن جو پڻ ذڪر هجي. جامع سنڌي لغات موجب “ ڪلام جي سڀني خوبين ۽ معنائن جي ادائيگي، خوش رواني...ڪلام جون لفظي خواه معنوي خوبيون”
شاھہ جي شاعري بلاغت جو اهڙو نمونو آهي جنھن ۾ هڪ پاسي شاعري جون سموريون خوبيون موجود آهن تہ ٻي پاسي فڪري جهتن جا اهڙا دروازا کليل ملن ٿا جو انھن جو ڪو مثال نٿو ملي.
هَلَڻُ سھان نہ هوتَ جو، وَڃَڻُ مُون نہ وَسِ؛
اَللهَ! آرِيچَن جِي، گولِي ميڙِئين گَسِ؛
پِرِين، پَنھوار! تو پُڇان، ڏُونگرِيا! مُون ڏَسِ؛
اَکِينِ جِي آرَسِ، مُنڌَ جيھائِي جوڙَ ڪِي.
(ڪوهياري) 4:2
بَرُ مِڙوئِي بُوءِ، ڇَپَرَ ڇاٽُون مُڪِيُون؛
ٻَہِ ٻَہِ ٿي ڀَنڀورَ ۾، ھَنڌَ مِڙيئِي ھُوءِ؛
راڻِيُنِ وَرِي روُءِ، گُوندَرَ لَٿا گولِئين.
(ديسي) 7:5
مَرُ تہ موچارِي ٿِئين، اَجَلان اَڳي اَڄُ؛
جان ڪِي ھُئين جِئري، تہ مُنڌَ! ڀَنڀوران ڀَڄُ؛
پُنھونءَ ساڻُ پَھَڄُ، تہ مَلَڪَ اَلۡمَوتُ ماڻـئِين.
(معذوري)4:2
سلاست:
زبان جو سولو ۽ عام فھم استعمال سلاست جي زمري ۾ اچي ٿو، شاعري ۾ سليس يا آسان لفظن توڙي عام مروج تشبيھن ۽ استعارن جي ڪتب آڻڻ کي شاعري جي سلاست جھڙي خوبي مڃيو وڃي ٿو. شاھہ جي شاعري پنھنجي پر ۾ سليس ۽ سهل آهي. هن پنھنجي پيغام کي پڻ اهڙن قصن ۽ ڪهاڻين جي اوٽ ۾ پيش ڪيو آهي جيڪي ان دور ۾ مشھور ۽ مروج هئا ۽ سندس ٻولي پڻ عام عوام جي ٻولي آهي، اها ٻي ڳالھہ آهي تہ وقت سان گڏ ڪي لفظ اڄ گهٽ يا بنھہ نٿا استعمال ٿين، ان ڪري نوجوانن کي شاھہ جي شاعري ڪي قدر اوکي محسوس ٿئي ٿي.
گهڙِي گهڙو هَٿِ ڪري، اِلاهِي تھارَ!
ڄَنگه ڄَرڪي واتَ ۾ سِسِيءَ کي سيسارَ؛
چُوڙا ٻِيڙا چِڪَ ۾، لُڙَ ۾ لُڙِهيَس وارَ؛
لَکين چُهٽيسِ لوهِڻـيُون، ٿيلھيون ٿَـرَنِئُون ڌارَ؛
مِڙيا مَڇَ هزارَ، ڀاڱا ٿِيندِي سُھڻِي.
(سھڻي) 1:7
آيَلِ! ڍولِئي ساڻُ، اَچي تہ جهيڙِيان؛
لاتئين ڏِينھن گهڻا، مون کي چئيِ ٿورڙا.
(سامونڊي) 1:19
سَڀيئِي سُبحانَ جي، ڪَرِ حوالي ڪَمَ؛
ٿِيُ تَحقِيقُ تَسلِيمَ ۾، لاهي غَمَ وَهَمَ؛
قادِرُ ساڻُ ڪَرَمَ، حاصَل ڪري حاجَ تو.
(سريراڳ) 4:12
چَڱا چَنڊَ! چَئيجِ، سَنِيھا کي سَڄَڻين؛
مَٿان اَڱڻ اُڀرِي، پِريُنِ جي پَئيجِ؛
جهيڻو ڳالھائيجِ، پيرين وجهي هَٿڙا.
(کنڀات)2:2
جِئَن سي کُوھِيءَ نارَ، وَھَنِ واريءَ گاڏُئان؛
ھِنئَڙو پِرِيان ڌارَ، نِبيرِيانسِ نہ نِـبِـري.
(رپ) 2:5
تشبيھہ:
تشبيھہ جي لغوي معنيٰ يا مفھوم “ٻن شين کي ڪنھن خاص اثر ۾ شريڪ ڪرڻ ” آهي، ڪنھن شيءَ کي وڌيڪ چٽو ڪري بيان ڪرڻ لاءِ ان شيءِ جي ٻي ڪنھن وڌيڪ مروج ۽ سڃاپري شيءِ سان ڀيٽ ڪرڻ تشبيھہ آهي. شاعري ۾ سھڻيون تشبيھون شاعري جو ملھہ وڌايئين ٿيون. تشبيھہ ۾ “جيئن”،“جهڙو” يا “وانگر” لفظ ڪتب آندا وڃن ٿا.
“Smile: a figure of speech in which two things are compared in order to emphasize to a particular feature or quality they share. A simile differs from metaphor in being in explicit comparison, usually using the word “as” or “like”.
“ تشبيھہ ۽ استعاري جو تعلق شاعري سان اهڙو آهي، جھڙو بارش جو بيابان سان، جيئن ڪا ٺوٺ ۽ سڪل ڌرتي ان وقت تائين سر سبز ۽ شاداب نہ ٿيندي جيسيتائين ان مٿان وسڪارو نہ ٿئي. ۽ وسڪارو ٿيندي ئي اهو رڻ پٽ سونھن ۽ سوڀيا جو مثال بنجي وڃي، بلڪل ساڳيو مثال تشبيھہ ۽ استعارو جو شاعري سان ٺھڪي اچي ٿو. شاعري بہ ايسيتائين بلڪل بيجان ۽ ٻسي رهندي، جيسيتايئن ان ۾ انھن ٻنھي صنعتن جو مناسب استعمال ٿيل نہ هوندو. گويا تشبيھہ ۽ استعاري شاعري کي حسن ۽ زندگي بخشيندڙ ٻہ موتي آهن جن ڪڌجو استعمال ان جي جوت کي وڌيڪ جرڪائي ٿو.”
ڀٽائي بادشاھہ پنھنجي شاعري ۾ انتھائي دلفريب تشبيھون استعمال ڪيون آهن.
شاھه جي شاعري ۾ تشبيھہ ۽ استعاري تي ڊاڪٽر ام ڪلثوم شاه ٿيسز لکي ڊاڪٽريٽ جي ڊگري وٺي چڪي آهي ۽ سندس اها ٿيسز “شاھہ عبداللطيف چيئر ڪراچي يونيورسٽي” پاران ڇپائي وئي آهي. ان ڪري انھن شاعراڻين صنعتن تي وڌيڪ لکڻ جي گنجائش نہ آهي، هتي صرف شاھہ جي فني خوبين کي بيان ڪندي انھن مان ڪجهہ مثال پيش ڪجن ٿا.
ڪاتِبَ! لِکِين جئن، لايو لامُ اَلف سين؛
اَسان سڄڻُ تئن، رهيو آهي روح ۾.
(يمن ڪلياڻ) 5:23
تھڙا چالِيھا نہ چالِيھَ، جهڙوپسڻ پرينءَ جو؛
ڪھڙي ڪاتِبَ! ڪَرِئين، مٿي پنن پِيھہ؛
جي ورقَ وارِين وِيھَ، تہ اَکر اُهوئِي هيڪڙو.
(يمن ڪلياڻ)5:24
اِيَ گَتِ غَوّاصَنِ، جِئن سَمنڊُ سوجهيائُون؛
پيھي مَنجه پاتارَ جي، ماڻِڪَ ميڙيائُون؛
آڻي ڏنائُون، هيرو لال هَٿنِ سين.
( سريراڳ)2:7
مَتان، مُٺِي! ڇَڏِئين، پريتَڻو پاڻا؛
ڄاپَنِ جئَن ڄاڻا، تون پِڻُ هوئِجِ تن جئَن.
(سسئي آبري) 3:10
بَندَرِ جان ڀَــئِي، تہ سُکاڻِيا مَ سُمھو؛
ڪَپَرُ ٿو ڪُنَ ڪري، جِئن ماٽي منجه مھي؛
ايڏو سُورُ سھي، ننڊ نہ ڪجي، ناکُـئا!
( سريراڳ)3:14
جئن سو ھَرَڻُ ھُماءُ، سَرگَردان سَنسارَ ۾؛
ھِيُ پَڳُ نہ کوڙي پَـٽِـئين، ھُو ڌَڙَ سِرِ ڌَري نہ ساہُ؛
جيڪُسِ تن مُلاءُ، سَسُئِيءَ سُورَ پِرائِيا.
(ديسي) 5:1
اَڱَڻَ مَٿي اوپِرا، جڏھن ڏاگها ڏِٺَءِ ڏِينھَن؛
وَٺِي سَڙَڪَ، سَسُئِي! ويھُ وِھاڻِيءَ سِيئَن؛
چوٽي سين چانگَنِ کي، جَڙِ زَنجِيرُن جِيئن؛
تہ ھوتُ تُنھنجو ھِيئن، ھوندِ پُنھون نيائُون نہ پاڻَ سين.
(ديسي) 1:3
جھڙا گُلَ گُلابَ جا، تھڙا مَٿِنِ ويسَ؛
چوٽا تيلَ چَنبيلِيا، هاها! هُو! هَميشَ؛
پَسيو سُونھن سَيَّدُ چئي، نِينھن اچَنِ نيشَ؛
لالَنَ جي لِبيسَ، آتَڻِ اَکَرُ نہ اُڄَهي.
(مومل راڻو)3:1
جھڙا پانَنِ پَنَّ، تھڙيون سالُون مَٿِنِ سائِيون؛
عَطُرَ ۽ عَبِيرَ سين، تازا ڪَيائُون تَنَّ؛
مَڙهيا گهڻو مُشڪَ سين، چوٽا ساڻُ چَندَنَّ؛
سُنھن رُپي سونَ سين، سَندا ڪامَڻِ ڪَنَّ؛
ڪَيائِين لال لَطِيفُ چئي، وڏا ويسَ وَرَنَّ؛
مَنجه مَرڪِيَسِ مَنَّ: “سوڍي سين سَڱُ ٿِيو.”
(مومل راڻو)3:2
ڏاڙھِي رَتَ رَتِياسِ، ڏَندَ تہ ڏاڙھُونءَ گُلَ جِئَن؛
چوڏِھِينءَ ماهَ چَنڊَ جِئَن، پِڙَ ۾ پا ڳَڙِياس؛
ميڙي ۾ مُحَمَّدَ جي، مَرُ مَرَڪي ماسِ؛
تَنھِن سورہ کي شاباسِ، جو مَٿي پِڙَ پُرِزا ٿِئي.
(ڪيڏارو)5:9
ڇَپَرِ جِئَن پَھُون، تِئَن رِڻُ ڳِجهنِ رانـئِيو؛
وَنِڪا وَنۡڪَنِ گَڏِيا، ڊوڙِيو ڏِيَنِ ڊَھُون؛
مھاينِ وَھُون، نِيرُ مھانگو ڪَندِيُون.
(ڪيڏارو)6:2
ڪَڙو مَنجه ڪَڙي، جِيئَن لھارَ لَپيٽِيو؛
مُنھِنجو جِيُ جَڙي، سُپيرِيان سوگهو ڪَيو.
(بروو سنڌي) 2:5
گَونِي ۽ گُونِي، پِرِين پَٽائين گَجَ جِئن؛
جي مَنَ مـجُوني، سي ڪِئَن وَڃَنِ وِسِرِي؟
(رپ) 2:3
اَندَرِ اَندَرِيُون، جِئَن سي وانجهيءَ لَٺِ ۾؛
مُون تَنَ تيترِيُون، تہ ڪِئَن مِلِبو سَڄَڻين؟
(رپ) 2:4
مٿين بيتن ۾ تشبيھہ وارن لفظن کي واضع ڪرڻ لاءِ تشبيھہ وارن لفظن “جيئن”، “جهڙو”، “وانگر” وغيرہ کي پاسيروitalic ڪيو ويو آهي.
استعارو:
استعارو معنيٰ اڌارو وٺڻ، استعاري ۾ ڪنھن شيءِ کي بيان ڪرڻ لاءِ ڪنھن ٻي شيءِ جو سھارو ورتو ويندو آهي، پر هن ۾ تشبيھہ وانگر “جيئن”، “جهڙو”، “وانگر” وغيرہ جھڙا لفظ استعمال نٿا ڪجن، بلڪہ سوڌ اها شيءِ ان ئي رنگ ۾ ڪتب آڻجي ٿي، جنھن جي استعاري طور ٻي شيءِ کي بيان ڪجي ٿو.
مثال طور:“ منھنجو محبوب گلاب جي گل جھڙو سھڻو آهي.” (تشبيھہ)
“منھنجو محبوب گلاب جو گل آهي.” (استعارو)
انسائيڪلو پيديا امريڪانا ۾ استعاري جي هيءَ وصف ڏنل آهي.
“Metaphor: A figure of speech that , presupposing a similarities of two or more things denote one of them by term properly or literally signifying the other, as if the where identical”.
يعني اها علامت جيڪا هڪ شيءَ کي ٻي شيءَ جي مدد سان سڃاڻڻ ۾ مدد ڪري، ۽ انھن جي خاصيتين آڌار انھن ۾ مشابھت پيدا ڪري.
شاھہ جو رسالو ٻين صنعتن وانگر استعاري جي صنعت سان پڻ ٽمٽار آهي. شاھہ صاحب پنھنجي عظيم ادراڪ ۽ ڏاهپ سان اهڙي خوبصورت ٻولي استعمال ڪئي آهي، جنھن ۾ استعاري سميت سڀئي صنعتون پنھنجي معراج تي محسوس ٿين ٿيون.
سِرُ سانداڻ ڪري، پُڇج گهرُ لھارَ جو!
ڌَڪن هيٺ ڌري، مانَ گڏينئي رُڪَ سين!
(يمن ڪلياڻ)3:13
محبّت جي ميدان ۾، سِرَ جو ڪر مَ سانگُ؛
سورِيءَ سُپيرِين جي، چَڙهُ تہ ٿئين چانگُ؛
عشق آهي نانگ، خبر کاڌَنِ کي پوي.
(يمن ڪلياڻ)6:10
هُنَ تاري، هُنَ هَنڌِ، هُتِ منھنجا سُپرِين؛
سَڄَڻَ ماکيءَ مَنڌِ، ڪَؤڙا ٿين نہ ڪَڏَهِين.
( کنڀات)1:12
نُورِي ۽ نارِي، جوڳِــيَڙا جھان ۾؛
ٻَري جن ٻارِي، آءٌ نہ جِئندِي اُنِ ري.
(رامڪلي)1:1
ڏُونگَـرَ! ڏُکويُنِ کي، ڳَلِ نہ سُڪا ڳوڙها؛
هُو جي پھڻ پَٻَ جا، سي ڀَڄِي ٿِيا ڀورا؛
گُوندَرَ جا گهوڙا، وَڃَنِ جانِ جُدا ڪَيو!
(ڪوهياري)2:5
ڇَپَرُ ڇَمَرُ ڀانيان، ڪانڀو ۽ ڪارو؛
پَٻُ وِجهندِيَسِ پُٺِ تي، صُبُحَ سَوارو؛
وَڃَڻَ مُون وارو، ڪينَ وِھَندِيَسِ وِچَ ۾.
(ديسي)5:5
هتان کَڻِي هتِ، جن رَکِيو، سي رَسِيُون؛
ساجَنُ سُونھن سُرتِ، وِکان ئِي ويجهو گهڻو.
( سسئي آبري)2:2
ساهَڙَ ڌاران سھڻي، نِسورِي ناپاڪَ؛
نَجاسَتَ ناهِ ڪري، اُنِين جِي اوطاقَ؛
هُوءِ جي کِيرَ پِياڪَ، پاسي تنِين پاڪَ ٿِـئي.
(سھڻي_متفرقه ابيات)1
مٿين بيتن ۾ استعاري وارن لفظن کي واضع ڪرڻ لاءِ انھن کي پاسيروitalic ڪيو ويو آهي.
تلميح:
جامع سنڌي لغات موجب صنعت “تلميح” مان مراد اها صنعت ورتي وئي آهي، جنھن هيٺ شعر ۾ ڪنھن آيت، حديث، حڪايت، ڳالھہ، قصي يا ڪنھن واقعي ڏانھن اشارو ڪيو ويو هجي.
“هن صنعت ۾ شاعر پنھنجي شعر ۾ قرآن حڪيم جي ڪا آيت يا نبي ڪريمﷺ جي ڪنھن حديث يا ڪنھن قصي ڏانھن اشرو ڪندو آهي.”
جڏهن تہ اهڙي شعر کي پڻ صنعت تلميح ۾ شامل ڪري سگهجي ٿو جنھن جي هڪ سٽ هڪڙي ٻولي جي هجي ۽ ٻي سٽ ڪنھن ٻي ٻولي ۾ چيل هجي. شاھہ جي شاعري صنعت تلميح جي سينگار سان سينگاريل آهي، هن اهڙيون تہ تز آيتون، حديثون ۽ عربي چوڻيون ڪتب آنديون آهن جو گمان ٿو ٿئي تہ ڀٽائي ڄڻ تہ ڪنھن قابل محقق وانگر پنھنجي شاعري کي حوالن جي مدد وڌيڪ موثر ۽ مانائتو ڪيو آهي. صنعت تلميح جا ڪجهہ بيت هت ڏجن ٿا.
وَحۡدَہٗ لا شَرِيڪَ لَہٗ، جن اُتوسين ايمانَ؛
تن مڃيو مُحمَّدُ ڪارَڻِي، قَلبَ ساڻ لِسانَ؛
اُوءِ فائِقَ ۾ فَرمان، اَوَتڙِ ڪنھن نہ اوليا.
(ڪلياڻ)1:2
سو ئِي راهَ رَدِّ ڪري، سو ئي رَهَنُماءُ؛
وَ تُعِزُّ مَنۡ تَشَاءُ، وَ تَذِلُّ مَنۡ تَشَاءُ.
(ڪلياڻ)3:5
سا سِٽَ ساريائون، اَلف جنھن جي اَڳ ۾؛
“لاَ مَقصُودَ فِي الدَّارَينِ“ اِن پَرِ اُتائون؛
سَڳَـرُ سوٺائُون، ٿيا رَسِيلا رحمانَ سين.
(يمن ڪلياڻ)5:16
فَاذۡکُـرُونِيۡ، اَذۡکُـرۡکُمۡ، ڪَهِيو قُرآنا؛
وَاشۡکُـرُوۡالِيۡ وَلَا تَکۡفُرُوۡنِ، ڪَڍُ تون ڪُفرانا؛
(سريراڳ)داستان.1 وائي
ڪُلُّ نَفۡسٌ ذَائِقَةُ الۡـمَوۡتِ، پَڙهو اِيَ پَچارَ؛
شِڪارُ تون شَهبازَ جو، تون تان مَنجه شِڪارَ!
يَوۡمَ يَفِرُّ الۡـمَرۡءُ مِنۡ اَخِيۡہِ، جِت ڀَڄَندا ڀارَ؛
(سريراڳ)داستان.3 وائي
گهڙِي گهڙو هَٿِ ڪري، ٻَهُون نھاري ٻَنگُ؛
سر در يار فِدا شُد چه بَجا شُد، وَصۡلَ اِهوئِي وَنگُ؛
رات جنِين جو رَنگُ، الا! سي اُڪارِئين.
(سھڻي)1:5
گهڙِي گهڙو هَٿِ ڪري، ٻَهُون نھاري ٻَنگُ؛
وَ اَمَّامَنۡ خَافَ مَقَامَ رَبِّہٖ، اِيُ لَنگهيائِين لُنگه؛
سِڪَندِيَنِ کي، سَيَّدُ چَئي، ڪِينَ جهلِيندو جهنگُ؛
راتِ جِنِين جو رَنگُ، الا! سي اُڪارِئين.
(سھڻي)1:6
گهڙو ڀَڳو تہ گهوريِو، مَرُ چُورُ ٿِئي چُوڙو؛
طالِبُ الۡمولىٰ مُذَڪَّرٌ، اِيُ ٻُڏَندَنُ ٻُوڙو؛
ڪوڙِهيو ڏَمُ ڪُوڙو، مُون ميھارُ مَنَ ۾.
(سھڻي)1:8
گهڙو ڀَڳو تہ گهوريِو، آسَرَ مَ لاهيجِ؛
لَا تَقۡنَطُو ا مِنۡ رَّحۡمَةِ اللهِ، تُرهي اِنَ تَريجِ؛
حَبِيباڻِي هيجِ، پَسِين مُنھن ميھارَ جو .
(سھڻي)1:11
پُنھون ٿِـيَسِ پاڻھين، ويئِي سَسُئِيءَ جي سُونھن؛
خَلَقَ آدَمَ عَليٰ صُوۡرَتِہٖ، اِئن وَڻَنِ مَنجه وِرُونہَ؛
چَرِي مَنجھان چُونہَ، کَڻِي هوتَ هنجِ ڪيو.
(سسئي آبري) 5:4
هيڪَرَ هئڻُ ڇَڏِ، تہ اوڏِي ٿِئين عَجِيبَ کي؛
مَارَاَيۡتُ شَيۡئاً اِلاَّ وَرَاَيۡتُ اللهَ، نيئِي اجها اوڏانھين اَڏ؛
تہ هوتُ توهين کان هڏِ، پِرِين پاسي نہ ٿِئي.
(سسئي آبري)5:7
هوتُ تُنھنجي هنجَ ۾، پُڇِين ڪوہ پھي؟
وَ فِي اَنۡفُسۡڪُمۡ، اَفَلا تُبۡصِرُوۡنَ، سُوجهي ڪَرِ سھي؛
ڪڏهن ڪانہ وَهي، هوتُ ڳولَڻَ هٽَ تي.
(سسئي آبري)5:8
هوتُ تُنھنجي هنجَ ۾، پُڇين ڪُوہُ پَرِياڻُ؟
وَنَـحۡنُ اَقۡرَبُ اِلَيۡہِ مِنۡ حَبۡلِ الۡوَرِيۡدِ، تُنھنجو توهين ساڻُ؛
پنھنجو آهي پاڻُ، آڏو عَجِيبَنِ کي.
(سسئي آبري)5:9
ووڙِيَمِ سَڀ وَٿاڻَ، يارَ ڪارَڻِ جتَ جي؛
اَللهُ بِڪُلِّ شَيۡءٍ مُحِيۡطُ، اِي آرِياڻيءَ اُهڃاڻَ؛
سَڀَ ۾ پُنھون پاڻَ، ڪِينھي ٻيو ٻَروچَ ري.
(سسئي آبري)5:10
مِڙِي مُنڌَ ڏي آئِيُون، ساھيڙِيُون سَھَجان؛
اَلسَّفَرُ قِطۡعَةٌ مِنَّ النَّارِ، ھارِي! موٽُ ھِتان؛
سَڱَ صِراطَ الۡمُسۡتَقِيۡمَ جو، اَٿيئِي تان اڳيان؛
سي ڪيچِي نِيندَءِ ڪِيان؟ تُنھنجو نِينھُن نِفاقَ سين.
(ديسي)1:1
جَڏان ڪُنۡ فَيَڪُوۡنَ چَئِي، نِيو آرِياڻِيءَ اَرِواحُ؛
اَنگُ اَڳَھِين لِکِيو، مُنھنجو مِيثاقاءَ؛
مَنۡ طَلَبَ شَيۡئاً وَّ جَدَّ وَ جَدَ، اُتو عَلِيءَ شاہَ؛
اَڃا اِن حَدِيثَ جو، مُون آسِرو آہِ؛
پُنھونءَ جي پيغامَ تان، مُنھِنجو موتُ مُباحُ؛
سَرَتِيُون! دُعا ڪَجاہُ، تہ ميڙائو مُون ٿِـئي.
(ديسي)1:2
سَبَہَ سِياھِي، آھي آرِيءَ ڄامَ ري؛
ڪڏھن پَسي ڪا نہ ڪا، رِءَ لالَنَ لالائِي؛
دُودُ دِلِ تان دُورڪَري، ڪَرِ، ساجَنَ! صَفائِي؛
مَنۡ لاَ شَيۡخُ لَہٗ فَشَيۡخُہُ الشَّيۡطَانُ، اِنَ رِءَ اُونداھِي؛
ھُوءَ جا ھَلِي ھيڪِلِي، سا گِيرَبَ گَمائِي؛
بِلَا شَيۡخِ مَنۡ يّـَمۡشِيۡ فِى الَّطَرِيۡقِ، اِھڙِي اَوائِي؛
تنھن رِءَ تَوائِي، ڪوڙين ٿِيَنِ ڪيتَريُون.
(ديسي)1:3
’قَيدُالۡـماءِ‘ ٿِيومِ، هِتِ اَڙانگي گهارِيان؛
’هِناڪَ جِسۡمِيۡ وَالۡـفُؤَادُ لَدَيۡڪُمۡ‘، هِنئون هُتِّ سَندومِ؛
قادِرُ شالَ ڪَندومِ، ميڙاڪو سِين مارُئين!
(مارئي)1:4
جھڙو ’ قَيدُالۡـماءِ‘، تھڙو بَندُ نہ ڪو ٻِيو؛
’جَفَّ الۡـقَلَمُ بِـمَا هُوَ ڪائِنٌ‘، لھي نہ تِـرُ تِئاءِ؛
عُمَرَ! تو هَٿاءِ، اَجائي ٿِئي آجِڙين!
(مارئي)1:5
رِءَ اِعرابِيُـنِ هِتِّ، گهنگهرُ گهارَڻُ مون ٿِيو؛
’بَڪَتِ الۡـعَيۡنَانِ فِـيۡ هَوَاڪَ دَماً‘، پُڄان ساڻُ پِرِتِّ،
مَنُ، اَکِــيُون، تَنُ تِتِّ، جِتي جَنَبُ جيڏِيـين.
(مارئي)1:6
هي هَنڌَ، ڀيڻِيـُون هاڻِ، ساڙِيان سڀِ ڏيھيـن ري؛
’ڪُلُّ شَيءٍ يَرجِعُ اِلىٰ اَصلِہٖ‘ٿي جهڄان جهانگِــيُـنِ ڪاڻِ؛
ڀِرِي پَنھنجي ڀاڻِ، پَسان مُلِڪُ مَلِيـرَ جو!
(مارئي)1:7
ھُئِي ھِدايَتَ حُرَّ کي، اَزَلَ ۾ اَصۡلا؛
چَڙھِي آئِيو جَنگِ تي، ھلِي ھُنَ پارا؛
اِيندي چَيائِين اِمامَ کي: ”گهورِيُسِ آن مَٿاءِ“؛
”لَا يُڪَلِّفُ اَللهُ نَفۡسًا اِلَّا وُسۡعَهَا“، جيڪا پُڄَندِيَمِ سا؛
گهوٽَ بہ لڳا گهاءَ، سر پڻ شيرُ شَھِيدُ ٿِيو.
(ڪيڏارو) 5:7
ڪُوپا ڪِلي ڪوڏِيا، راوَتَ ڪِينَ رَھَنِّ؛
سائُنِ سِرَ فِدا ڪَيا، اَڳِيان اِمامَنِّ؛
”يُجَـاھِدُونَ فِى سَبِيۡل اللّهِ“، ڪَمُّ اِھو ئِي ڪَنِّ؛
حُورُون ھارَ ٻڌَنِّ، سِهرا شھيدَنِ کي.
(ڪيڏارو)6:3
صُلِحُ جِنِ سَڄَڻَ سين، سيڄَ ماڻِيندا سي؛
”اَلَّذِيۡنَ اٰمَنُوۡا وَکَانُوۡا يَتَّقُوۡنَ“، اِنَ پَر اُڀا جي؛
نيئِي نُونڌين تي، ڏِکي چِٽي چاڙِهيا.
(آسا)4:24
اَسِين سِڪُون جن کي، اَسِين پُڻِ سيئِي؛
”لَمۡ يَلِدۡ وَلَمۡ يُوۡلَدۡ“، وَنءُ اوڏانھين پيھي؛
تھان مَنجهيئِي، پارِکَ! پَرِکِجِ حَقَ کي.
(آسا)4:2
”اِنَّ اَوۡلِيَائِيۡ تَحۡتَ قَبَائِيۡ“، پَنھنجا پاڻَ پھرائي؛
”لَا يَعۡرِفھمۡ غَيۡرِيۡ“، پَرَ کي ڪِينَ پَسائي؛
(آسا) داستان چوٿون وائي
ڪوٺي ڪُٺائُون، اَڄُ پڻ اَکَڙِيُن سين؛
ماسُ وِراھي ھَلِيا، ڪَرنگَلُ ڇَڏِيائُون؛
”وَتَوَاصَوۡ ابِالۡحَقِّ وَتَوَاصَوۡابِالصَّبۡرِ“ اِئين اُتائُون؛
مُئِي مارِيائُون، کِـلِي گهائِيو سَڄَڻين.
(بروو سنڌي) 1:6
جَکِري جِهو جُوانُ، ڏِسان ڪونَ ڏيھَ ۾؛
مُهَڙُ مِڙَني مُرۡسَلِين، سَرسُ سَندسِ شانُ؛
”فَڪَانَ قَابَ قَوۡسَيۡنِ اَوۡ اَدۡنَىٰ“، اِيُ مُيسَرُ ٿِـيُسِ مَڪانُ؛
اِيُ آگي جو اِحۡسانُ، جَنھن هادِي ميڙِيُمِ ھہڙو.
(بلاول)2:6
مٿين بيتن ۽ واين کانسواءِ پڻ شاه جي رسالي ۾ اڃا ڪجهہ وڌيڪ هنڌن تي صنعت تلميح ڪتب آندل آهي. پر هتي مختصر طور انھن بيتن ۽ واين جي چونڊ شال ڪئي وئي آهي، جن ۾ ڀٽائي بادشاه قرآني آيتون ۽ حديثون ڪتب آنديون آهن. هونئن تہ شاه جو سڄو رسالو صنعت تلميح تي ٻڌل آهي ڇاڪاڻ تہ صنعت تلميح جي معنيٰ ئي آهي اها صنعت جنھن ۾ قرآني آيتون يا حديثون ڪتب آنديون ويون هجن يا ڪنھن قصي يا واقعي کي بيان ڪيو ويو هجي. شاه پنھنجو پيغام قصن جي اوٽ ۾ تمثيلي انداز سان ڊليوَر ڪيو آهي؛ اها ٻي ڳالھہ آهي تہ هن سڌا سنوان قصا ناهن کنيا پر هن قصن جو ايڏو دلگداز استعمال ڪيو آهي جو ان سان هڪ پاسي انھن تاريخي توڙي رومانوي قصن بابت ڄاڻ ملي ٿي تہ ٻي پاسي شاه جي فني سگهہ ۽ فڪري جهتن بابت پڻ پروڙ پوي ٿي.
تجنيس:
“تجنيس” جنس مان ورتل آهي، جنھن مان مراد آهي هڪئي قسم، يا هڪ جهڙو.
“تجنيس: جنسوار ڪرڻ، جنس ۾ ورهائڻ، هڪجھڙائي، مشابھت.”
شاعري جي اها صنعت جنھن ۾ مختلف هڪجهڙاين(آواز، لکت، معنيٰ وغيرہ) جي بنياد تي لفظن کي ترتيب ڏنو ويندو آهي. يعني لفظن جو اهڙو سلسلو ڪتب آڻجي جنھن ۾ ڪنھن نہ ڪنھن بنياد تي ڪا هڪجھڙائي هجي تہ ان کي تجنيس چيو ويندو.
عام طور تجنيس کي چئن قسمن ۾ ورهايو ويو آهي.
i. تجنيس تام
ii. تجنيس ناقص
iii. تجنيس مرڪب
iv. تجنيس حرفي
تجنيس تام:
“تام” معنيٰ مڪمل يا پورو؛ شاعري ۾ جڏهن ٻہ يا ٻن کان وڌيڪ اهڙا لفظ ڪتب آندا وڃن، جن جو لکڻ توڙي پڙهڻ ھڪجھڙو هجي، پر معنيٰ مختلف يا مٽ هجي تہ ان کي تجنيس تام چئبو. ڀٽائيءَ جي شاعري ۾ تجنيس تام گهٽ ملي ٿي.
جا هَڙَ اَندَرِ جِيَّ، ساهَڙَ ڏِنِي ساهَ کي؛
سا هَڙَ ڇُڙي نہ ساهَ جِي، سا هَڙَ ساهَڙَ رِيَّ؛
ساهَڙَ ميڙِ، سَمِيعَ! تہ سا هَڙَ ڇُڙي ساهَ جِي.
(سھڻي)5:14
تجنيس ناقص:
شاعري ۾ جڏهن ٻہ يا ٻن کان وڌيڪ اهڙا لفظ استعمال ڪيا وڃن، جن ۾ هڪجهہڙا ۽ هڪ جيترا حرف هجن، پر انھن جي وچ۾ اعرابن جو فرق هجي تہ اهڙي شاعراڻي صنعت يا ڪاريگريءَ کي تجنيس ناقص چيو ويندو.
وَرَ ۾ ڪونھي وَرُ، ڏيرَنِ وَرُ وَڏو ڪَيو؛
نِھارِيندِيَسِ نِڪرِي، بوتَنِ ڪارَڻِ بَرُ؛
آڏو ٽَڪَرَ ٽَرُ، متان روہَ رَتِيُون ٿِئين!
(ديسي)3:9
شاھہ جي رسالي ۾ تجنيس ناقص جا مثال پڻ گهٽ ملن ٿا.
تجنيس مرڪب:
هن صنعت جو لاڳاپو ڪلام ۾ مرڪب ۽ مفرد لفظن ۾ هڪجھڙائي سان آهي. شاعري ۾ مرڪب ۽ مفرد لفظن جو اهڙو سنگم پيش ڪرڻ کي تجنيس مرڪب چيو ويندو آهي، جنھن ۾ لفظن جي هڪجھڙائي تہ هجي پر انھن مان هڪ لفظ مرڪب هجي ٻيو مفرد. سر سھڻي جو هيءُ بيت تجنيس تام سان گڏ تجنيس مرڪب جي دائري ۾ پڻ اچي ٿو.
جا هَڙَ اَندَرِ جِيَّ، ساهَڙَ ڏِنِي ساهَ کي؛
سا هَڙَ ڇُڙي نہ ساهَ جِي، سا هَڙَ ساهَڙَ رِيَّ؛
ساهَڙَ ميڙِ، سَمِيعَ! تہ سا هَڙَ ڇُڙي ساهَ جِي.
(سھڻي)5:14
هن بيت ۾ لفظ “ساهڙ” معني! ميھار يا محبوب؛ مرڪب آهي تہ سا_هڙ يعني “اُها هڙ” مفرد آهي.
تجنيس حرفي:
تجنيس حرفي تحت ڪنھن بہ شعر ۾ ھڪجھڙن حرفن سان شروع ٿندڙ لفظ لڳاتار ڪتب آندا وڃن ٿا.
“جيڪڏهن ڪنھن جملي يا مصرع ۾ ساڳئي حرف سان شروع ٿيندڙ لفظن جو استعمال ٿئي تہ اهڙي تڪرار واري صنعت تجنيس حرفي يا خطي سڏبي.”
“جڏهن نثر توڙي نظم جي سٽاءَ ۾ لفظ جو پھريون حرف ساڳيو هجي ۽ اهڙا لفظ اڪثر هڪٻئي جي پٺيان اچن ۽ هر هڪ لفظ پنھنجي اندر ڀرپور معنيٰ رکندو هجي تہ اهڙي ترتيب کي تجنيس حرفي چئبو آهي.”
تجنيس حرفي جي ڪتب آڻڻ سان نہ صرف شاعراڻين مھارتن جو پتو پوي ٿو بلڪہ ان سان شاعري ۾ پڻ تمام گهڻي سونھن ڀرجي ٿي، ڇاڪاڻ تہ ھڪجھڙن حرفن وارا لفظ ٻڌندڙ توڙي پڙهندڙ تي هڪ دلفريب اثر ڇڏين ٿا. “شاھہ لطيف وٽ ايڏي تجنيس حرفي آهي جو چپي چپي تي ڪا نہ ڪا سٽ جاءَ ۾ جڙجيو وڃي.” ڀٽائي اهو عظيم شاعر آهي جيڪو نہ صرف ٻولي جي نازڪ بياني کان واقف آهي بلڪہ هو ٻوليءَ کي صنعتن جا ڳهڻا پارائي ڪنوار وانگر سجائڻ جو هنر ڄاڻي ۽ ڪتب آڻي ٿو. ڀٽائيءَ جي شاعري ۾ تجنيس حرفي تمام خوبصورت انداز ۾ استعمال ٿيل آهي، جنھن سان سندس شاعري ونهتل، کنھنباڪپڙا اوڍي_سينگار ڪري هيرن جا هار پائي بيٺل ڪنھن نوورني وانگر ٿي لڳي. هو سونھن کي سوين سينگار بخشيندڙ شاعر آهي.
شاه جي شاعري ۾ تجنيس تام، تجنيس ناقص توڙي تجنيس مرڪب جا گهٽ مثال ملن ٿا، پر تجنيس جي سڀني کان خوبصورت ترين صنعت “تجنيس حرفي” تمام گهڻي ملي ٿي، ايتري قدر جو شاه جي شاعري ۾ تجنيس حرفي تي ڌار مقالو لکي سگهجي ٿو. هتي مختلف سرن مان اهڙن بيتن جي چونڊ ڏجي ٿي جنھن ۾ تجنيس حرفي جو تمام گهڻي مھارت سان استعمال ڪيو ويو آهي.
اَول الله عَلِيمُ، اعليٰ، عالَمَ جو ڌَڻِي؛
قادِرُ پنھنجي قُدرت سين، قائم آهِ قديم؛
والي، واحِدُ، وَحۡدَهٗ، رازق، رَبُّ رَحِيم؛
سو ساراه سچو ڌڻي، چئِي حَمدُ حَڪِيم؛
ڪري پاڻ ڪَرِيمُ، جوڙُون جوڙَ جھان جي.
(ڪلياڻ) 1:1
ڪانارِيا ڪُڻِڪَنِ، جنِين لوہ لِڱَنِ ۾؛
محبتَ جي ميدانَ ۾، پيا لالَ لُڇَنِ؛
پاڻھين ٻَڌنِ پَٽِيـُون، پاڻھين چِڪِيا ڪَنِ؛
وَٽان واڍوڙِيَنِ، رهِي اَچجي راتڙِي.
(يمن ڪلياڻ)1:6
اَگهن مِڙِي اَڄُ، ڪيو سَڏُ صِحَتَ کي؛
ڏُور، ڏُکندا! ڀَڄُ، مھريءَ مُنھن ڏيکاريو.
(يمن ڪلياڻ)2:14
سَرُ جو سَڃِيو سَڄَڻين، ٻِيھر ٻاڻُ ڀَري؛
ڇِمڪِيو سو ڇوہ مان، ڪَڙ ڪَڙ ڪانُ ڪَري؛
جيرا، جِگِرَ، بُڪِيُون، لنگهي پِيو پَري؛
لڳو جِيءَ جَڙي، تاڻِيان، تِيرُ نہ نِڪري!
(يمن ڪلياڻ)3:3
ڌنءُ ڌنءُ ڌَمڻَ وار، اڄ پڻ آڳڙين جي؛
ٻاري مچ مَجاز جو، اوتيائون اڱارَ؛
ڌُوڌا! ٿِيُ مَ ڌارَ، جِمَ ڪَچو رُڪُ ڪڻيُون ٿئي.
(يمن ڪلياڻ)3:11
گهٽَنِ ۽ گهٽِڪَنِ، وَٽـيُون پِيَنِ وہ گاڏيُون؛
بَرخِيز بده ساقِي! پيار کي پِريَن؛
پِڪين نہ پرچن، مٽ تڪيائون مَنجهيان.
(يمن ڪلياڻ)4:7
وَٽَ وَٽَ وٽِيءَ ۾، مَٽَ مَٽَ مَنڌُ ٻيو؛
قدر ڪيفَ ڪلال جو، پِياڪَن پيو؛
اَچن دُرسُ دڪان تي، ڪَنڌَ قبول ڪيو؛
سُرها سِرُ ڏيو، چَکَن سُرڪَ سيَّد چي.
(يمن ڪلياڻ)4:18
کائي نہ کَٽَڻھارَ، چَندَنَ جا چُوپا ڪري؛
اَگَرَ اوڏو نہ وَڃي، سِرکَنڊَ لھي نہ سارَ؛
لاڻِيءَ جي لَغارَ، مَيو مَتارو ڪيو.
(کنڀات)2:23
لُڙَ، لھريون، لَسَ، ليٽَ، جِتي اَنتُ نہ آبَ جو؛
الله! اُتِ مَ اولِئَين، ٻيڙا مَٿي ٻيٽَ؛
جوکو ٿِئي مَ جھاز کي، ڦَرَهي اَچي مَ ڦيٽَ؛
لڳي ڪا مَ لَپيٽَ، هِنَ غارِيـبي غُرابَ کي!
(سريراڳ)1:8
ڪارا ڪُن، ڪارِي تُڳِي، جت ڪارِيھر ڪَڙڪا؛
مَئي مَتي مھراڻَ ۾، اَچنِ دُپارا دَڙڪا؛
وِيندي ساهَڙَ سامھان، جهولَ ڏِنسِ جهڙڪا؛
کرِڪِنِ جا کَڙڪا، سُونھان ٿِيَڙَسِ سِيرَ ۾.
(سھڻي)4:2
ڀَڄِي جان ڀَنڀورَ کان، ڏُونگَـرُ ڏُورِيو مُون؛
ڪاهي رَسِيَس ڪيچَ کي، جِتي پاڻَ پُنھون؛
سَڀَتِ آهئين تُون، قَضا ڪَندين ڪِنِ سين؟
(سسئي آبري)5:1
رُڃُنِ ۾ رَڙِ ٿِي، ڪَرَ ڪَرڪي ڪُونجَ؛
نَعرو منجه نِڪُونجَ، اِيَ تان آہَ عِشقَ جي.
(معذوري)7:9
ڏاگهنِ، ڏيرَنِ، ڏُونگَـرَنِ، ڏُکَنِ آئُون ڏَڌِي؛
پُڇان پيرُ پُنھونءَ جو، وِجھان وِکَ وَڌِي؛
لِکِئي آئُون لَڌِي، ناتَ پَٽَنِ ڪيرَ پَنڌُ ڪَري.
(ديسي)1:2
ڪيچان اوري ڪيتِريُون، مَعذُورِيُون مُيُون؛
واٽُون وِيہَ ٿِـيُون، ڪُہُ ڄاڻان ڪيھِي ويا؟
(ديسي)2:3
گُجَرِ گهڻا گهائِيا، پاڻا لَڳُسِ گهاءُ؛
مينڌَري مُلاءُ، لڳَسِ ڪانُ ڪَپارَ ۾.
(مومل راڻو)3:4
سَنھيءَ سُئِيءَ سِبِيو، مُون مارُوءَ سين منُّ؛
هَڻِي کَڻَ حِلِمَ جا، تَہَ وِڌائِين تَنُّ؛
ڪِئن ٽوپايان ڪَنُّ، اَباڻِي اِبرَ ري؟
(مارئي)7:10
جهمَندِيُون اَچَنِ، جهوليُون جهونجهارَنِ جُون؛
پايو ٻُڪَ ٻُھارَ جا، اُنِ جُون وَھُون واڪا ڪَنِ؛
پِٽِينِ پارَ ڪڍَنِ؛ رڻ گَجيو، راڙو ٿِيو.
( ڪيڏارو)3:7
سارَنگَ کي ساريِنِ، ماڙھُو، مِرگه، مينھِيُون؛
آڙِيُون اَبَرَ آسِري، تاڙا تَنوارِينِ؛
سِپُون جي سَمُونڊَ ۾، نَئين سِجَ نِھارِين؛
پَلَرُ پِيارِينِ، تہ سَنگهارَنِ سُکُ ٿِئي.
(سارنگ)1:17
صُورَتَ گهڻو سھڻا، ٽاڻا سَندَنِ ٽُوهَ؛
ريلو ڏِئي رُوحَ، جو کائي، سو کامِي مَري.
(بروو سنڌي)1:9
ڪَنَ ڪَٽَ، ڪاپَٽَ، ڪاپَڙِي، ڪَنوٽِيا ڪَنَ چِيرَ؛
سَدا وِهَنِ سامھان، عاشِقَ اُتَرَ هِيرَ؛
تَسا ڏيئِي تَنَ کي، ساڙِيائُون سَرِيرَ؛
جي فَنا ٿِيا فقِيرَ، هَلو! تَڪِيا پَسُون تِنِ جا.
(رامڪلي)3:3
سيراندِيءَ سازُ ڪيو، سُمھين سارِي راتِ؛
جاجِڪاڻي ذاتِ، اِيَ هوءِ اُبھين؟
(پرڀاتي)1:3
مٿين بيتن ۾ ڪمال جي حد تائين تجنيس حرفي ڪتب آندي وئي آهي. هونئن تہ شاه جو سڄو رسالو تجنيس حرفي جھڙي شاعراڻي صنعت سان ڀريل آهي پر هتي جيئن تہ مختصر طور تي ان شاعراڻي ڪاريگريءَ تي روشني وجهڻ مقصود هو ان ڪري ان جا مثال مختلف سرن مان پيش ڪيا ويا آهن.
وراڻ/تڪرار:
بيتن جو اهڙو سٽاءُ يا ترتيب جنھن ۾ ساڳي فقري سان بيت شروع ڪيا وياهجن، ان کي وراڻ يا تڪرار سڏجي ٿو. وراڻ جا ٽي نمونا ملن ٿا، جن ۾ هڪ نموني تحت ساڳي سٽ سان بيتن جو سلسلو شروع ٿئي ٿو، جڏهن تہ ٻي نموني تحت ساڳي سٽ سان بيتن جي پڄاڻي ٿئي ٿي، وراڻ جي ٽئين نموني ۾ هڪ بيت جي پڇاڙي واري فقري سان ٻيو بيت شروع ڪيو وڃي ٿو. وراڻ جي ڪتب آڻڻ سان نہ صرف بيان هيٺ آندل موضوع جا گهڻا رخ واضع ٿين ٿا بلڪہ ان سان شاعري ۾ سونھن ۽ خوبصورتي پڻ پيدا ٿئي ٿي.
قديم ڪلاسيڪي توڙي لوڪ شاعري وراڻ جي خوبي سان ٽمٽار نظر اچي ٿي. وراڻ جو موجد شاه ڪريم بلڙي واري کي مڃيو وڃي ٿو، پر ڊاڪٽر نبي بخش خان بلوچ شاه لطف الله قادري کي وراڻ جو “باني مباني” سڏيو آهي.
“...بيتن، فقرن، يا مصراعن جي “تڪرار” يا “وراڻ” جو باني مباني شاه لطف الله قادري آهي. شاه عبداللطيف جي رسالي ۾ انھيءَ جدت جو عڪس جابجا نظر اچي ٿو.”
جڏهن تہ ميمڻ عبدالمجيد سنڌي پڻ لکي ٿو.
“شاه لطف الله قادريء وٽ پھريون ڀيرو “وراڻ” يا “تڪرار” واري سٽاءَ وارا بيت ملن ٿا.”
هتي شاه جي رسالي مان اهڙن بيتن جي چونڊ پيش ڪجي ٿي، جيڪي وراڻ واري سٽاءَ ۾ چيل آهن.
ڪانارِيا ڪُڻِڪَنِ، جنِين لوہ لِڱَنِ ۾؛
محبتَ جي ميدانَ ۾، پيا لالَ لُڇَنِ؛
پاڻھين ٻَڌنِ پَٽِيـُون، پاڻھين چِڪِيا ڪَنِ؛
وَٽان واڍوڙِيَنِ، رهِي اَچجي راتڙِي.
(يمن ڪلياڻ)1:6
رهي اَچجي راتڙِي، تن واڍوڙِينِ وَٽاءَ؛
جن کي سورُ سريرَ ۾، گهٽَ مَنجهاران گهاءَ؛
لِڪائي لوڪاءَ، پاڻھين ٻَڌنِ پَٽِـيُون.
(يمن ڪلياڻ)1:7
اَدِيُون! وَرُ اُگهاڙَ، وِھانءُ جنھن وِساريو؛
جيڏِيون! ڇڏي جاڙَ، سَڀِ نَنگـيُون ٿي نِڪرو.
(معذوري)1:1
سَڀِ نَنگـيُون ٿي نِڪرو، لا لَچِ ڇڏي لوڀُ؛
سُپيرِيان سين سوڀَ، نِنڊُون ڪندي نہ ٿِئي.
(معذوري)1:2
مٿيان بيت وراڻ جي ان سٽاءَ ۾ چيل آهن، جنھن ۾ ٻيو بيت پھرئين بيت جي پڇاڙي واري فقري سان شروع ٿئي ٿو. ان سٽاءَ ۾ ڀٽائيءَ تمام گهٽ بيت چيا آهن، جڏهن تہ ساڳي فقري سان پڄاڻيءَ واري سٽاءَ واري بيتن جو هڪ سلسلو سر رامڪلي ۾ ملي ٿو. وراڻ جو هي قسم پڻ دلفريب آهي هن سان نہ رڳو موضوع بابت شاعر جي گهڻ رخي ڄاڻ جو پتو پوي ٿو بلڪہ هن سان شاعري ۾ سونھن ۽ خوبصورتي پڻ وڌي ٿي.
ڪَيَمِ ڪاپَڙِيُنِ جي، پھرين ڏِينھن پَرُوڙَ؛
سگها ساعَتَ نہ هڪڙي، چارئي پھر چُورَ؛
سدائين سيَّدُ چئي، هونِ سناسي ۾ سُورَ؛
جوڳي ساڻَ ضَرُورَ، لِڪا ڀُڻَنِ لوڪَ ۾.
(رامڪلي)2:1
ويھي ويراڳِــيُنِ جو ٻِئي ڏِينھن ٻُڌُمِ حالَ؛
اُنِ جا ڌاڳا ڌُوڙِ ڀَڪُلِيا، جاڳوٽا زَوالَ؛
تن ڄاڻِي ڄَٽائُون ڇَڏِيُون، چوٽا چَڱِيءَ چالِ؛
ويچارا وُجودَ جِي، ڪَنھن سان ڪَنِ نہ ڳالِ؛
نانگا ٿِيا نھالُ، لِڪا ڀُڻَنِ لوڪَ ۾.
(رامڪلي)2:2
ٽِئين ڏينھن ٽِمڪائينِ، دُونھيون دائِرَنِ ۾؛
ميڙِيو ڪَڙِڄَ ڪاٺِـيُون، جوڳِي جَلائِينِ؛
سَندِيُون کامَڻَ خَبَرُون، آديسِيُنِ آهِينِ،
ڳُجهہ نہ ڳالھائِينِ، لِڪا ڀُڻَنِ لوڪَ ۾.
(رامڪلي)2:3
چوٿين ڏِينھن چَوگانَ ۾، ڪَنھن جَنھن پَہ پِيا؛
وَهَمَ پِرِيان جي وَڍِيا، تن ۾ ڪُوڙَ ڪِها؟
اندَرِ آديسِيُنِ کي، اَچَنِ جوشَ جِها؛
سامِي سونُ ٿِيا، لِڪا ڀُڻَنِ لوڪَ ۾.
(رامڪلي)2:4
ڪَنھن جَنھن پُورَ پَچائِيا، پَنجين ڏِينھن پَئِي؛
اَندَرِ آديسِيُنِ کي، سُورَنِ شاخَ ڪَئِي؛
مُحَـبَتَ جي ميدان ۾، لاشَڪُ پِيا لھي؛
تن کي ساري راتِ، سيَّدُ چئي، گُوندَرَ ساڻُ گَــئِي؛
ڪَريو سيڻَ سھي، لِڪا ڀُڻَنِ لوڪَ ۾.
(رامڪلي)2:5
پِيا ڪَنھن پَرياڻَ ۾، ڇھين ڏِينھن ڇَڻِي؛
اَندَرِ آديسِيُن کي، ڌُريان ئِي ڌڻِي؛
ٻَرِي ٻاجهارا ڪَيا، کانـئِي خاڪَ کڻِي؛
پِنِيو پَنجَ ڪَڻِي، لِڪا ڀُڻَنِ لوڪَ ۾.
(رامڪلي)2:6
سَتين ڏِينھن، سَيَّدُ چئي، ڌاڄا ڌوتائُون؛
اُڀِي اَلَکَ سامھون، ٻانھون ٻَڌائون؛
وَڏِيءَ ڪَنھن وِلاتِ جا، اُهُڃَ آندائُون؛
رُوحُ پَنھنجو رامَ سين، پَرِ ۾ پُوتائُون؛
کَـڻِيو کِدائُون، لِڪا ڀُڻَنِ لوڪَ ۾.
(رامڪلي)2:7
اَٺين ڏِينھن، اُڀِي وِيا، جوڳِي جاءِ بَجاءِ؛
سا پَرِ سامِي سکيا، جا پَرِ جوڳَ جُڳاءِ؛
ويروتارَ وُجودَ ۾، اُنِ کي رامُ رَهيوئِي آهِ؛
ڪَنھن جَنھن ڪمائِي لاءِ، لِڪا ڀُڻَنِ لوڪَ ۾.
(رامڪلي)2:8
نائين ڏِينھن نيڻانِ، اوجاڳي اُجارِيا؛
سَٻاجهي ٻاجه ڪَئي، سُڃاڻي سيڻانِ؛
جِتي نَظَرُ ناٿَ جو، اُتي اوتارانِ؛
اِهي اُهُڃاڻانِ، لِڪا ڀُڻَنِ لوڪَ ۾.
(رامڪلي) 2:9
ڏَهين ڏِينھن ڏِکَ ٿِيا، پِرِينءَ پاٻوهِيا، پَسُ؛
وَرقَ جي وِصالَ جا، سي واري ڪيائُون وَسُ؛
لَڌائُون، لَطِيفُ چئي، سَندو گُروءَ گَسُ؛
جوڳِـيُنِ کَٽِيو جَسُ، لِڪا ڀُڻَنِ لوڪَ ۾.
(رامڪلي)2:10
وَريو ويراڳِـيُنِ جو، ڪارِهين ڏِينھن ڪَرَمُ؛
جوڳِـيُنِ جاٽائُون پُنِيُون، هَلِي وِيا حَرَمُ؛
دائِم جهـلِيو دَمُ، لِڪا ڀُڻَنِ لوڪَ ۾.
(رامڪلي)2:11
ڀٽائي بادشاھہ گهڻو ڪري وراڻ جي اُن سٽاء ۾ بيت چيا آهن، جنھن تحت ساڳين فقرن سان بيتن جو سلسلو شروع ٿئي ٿو. شاھہ جي رسالي ۾ سلسليوار ٻن کان يارهن بيتن تائين بيت ساڳي سٽاءَ ۾ ملن ٿا. وراڻ يا تڪرار جي پھرين ٻن نمون ( هڪ بيت جي پڄاڻي واري فقري سان ٻي بيت جي شروعات ۽ ساڳين فقرن سان بيتن جي پڄاڻي) سان ٺھڪندڙ بيت مٿي پيش ڪيا ويا آهن.
هتي شاه جي رسالي جي مختلف سرن مان بيتن جي اهڙن سلسلن مان ڪجهہ چونڊ بيت ڏجن ٿا، جن تحت ساڳي فقري سان ٻہ يا ٻن کان وڌيڪ بيت چيا ويا آهن. رسالي مان ان نوعيت جا سمورا بيت هتي پيش ڪرڻ مناسب نہ ٿو لڳي، ڇاڪاڻ تہ اهڙا سڀئي بيت ڏيڻ سان هڪ پاسي غير ضروري طوالت ٿيندي تہ ٻي پاسي اهڙن بيتن جو ورجاءُ ممڪن آهي، جيڪي جماليات جي ٻين قسمن ۾ پورا بيھن ٿا ۽ انھن کي پڻ موضوع وار پيش ڪرڻو آهي.
ايڪ پيالو! ٻہ ڄڻا! عشق نہ ڪري اِيئَن!
ليکيا جي لِکَڻ ۾، سي قرب رسندا ڪيئن؟
هُئڻ ڪيا هِيئَن، وانجيا، پَسُ! وِصال کان.
(يمن ڪلياڻ)4:1
ايڪ پيالو! ٻہ ڄڻا! عشق نہ ايئن ڪري!
آٽِي سي ايڪ ٿيا، جي گَتا نينھن ڳري؛
دوئِي ڌار ڌري، جهُ خُلَّت خنجر آئيو.
(يمن ڪلياڻ)4:2
ايڪ پيالو! ٻہ ڄڻا! عشق نہ ڪري اَڌَ!
اِيَ تان، ساعر! سَڌَ، ڪَيَءِ جا قَوال سين.
(يمن ڪلياڻ)4:3
مَتارا مري ويا، موکِي! تون نہ مَرِين!
ڪيھيءَ پَرِ پَرِين، ڏُکِي! ڏاتارن ري.
(يمن ڪلياڻ)4:12
مَتارا مري ويا، موکِي! تون بِي مَرُ؛
تنھنجو ڏوسُ ڏمرُ، ڪونَ سھندو اُنِ ري.
(يمن ڪلياڻ)4:13
طَالِبُ ڪَثَرَ، سونھن سَرُ، اِيَ رومِيءَ جِي رُوءِ؛
جنِين ڏٺي جُوءِ، تني ڪُڇيو ڪين ڪِي.
(يمن ڪلياڻ)5:10
طَالِبُ ڪَثَرَ، سونھن سَرُ، اِيَ رومِيءَ جِي راءِ؛
ماڙهُو اِتِ ڪِياءِ، مَنڊُ نہ پسين مَنڊيو!
(يمن ڪلياڻ)5:11
طَالِبُ ڪَثَرَ، سونھن سَرُ، روميءَ چيو آهي؛
تاڙِي جي لاهي، تہ مَنجهين مُشاهدو ٿئي.
(يمن ڪلياڻ) 5:12
مانَ پُڇَنِئِي سُپِرِين، چِتان لاهِ مَ چَرُ؛
اُنِين جا اَمُرَ، کَڻُ تہ خالي نہ ٿئين.
(سريراڳ)1:1
مانَ پُڇَنِئِي سُپِرِين، چِتَ ۾ رکِج چيتُ؛
سِڙهُ ڌُئاري صافُ ڪر، صابُڻَ ساڻ سُپيتُ؛
سامُونڊِي! سُچيتُ، ٿِيُ تہ پھچين پارَ کي.
(سريراڳ)1:2
مانَ پُڇَنِئِي سُپِرِين، چِتان لاهِ مَ چورُ؛
ڪَڍِي ڇَڏِ قَلبَ مان، ماري ڪُوڙو ڪورُ؛
هُنَ ڀَرِ سَندو هورُ، مٿان تو معافُ ٿئي.
(سريراڳ)1:3
مانَ پُڇَنِئِي سُپِرِين، چيتاريج چِتُ؛
دائِما دُوربِيءَ ۾، پَسِين وِلاتُن وِتُ؛
نيہُ نيکاري نِتُ، مَلاحَ! گَڏ مُعۡلِمَ سين.
(سريراڳ) 1:4
سِڙهَ ٿي سِبيائُون، بَندَرَ جَن تَڙنِ تي؛
سِڙهَ سِبِي ساڄا ڪري، کُوها کَنيائُون؛
بيرَقُون بحرنِ ۾، ڇوڙي ڇَڏيائُون؛
لھريُون لَنگهيائُون، لُطف سان لَطِيفُ چَئي.
(سامونڊي) 2:6
سِڙهَ ٿي سِبيائُون، بَندَرَ جِن تَڙنِ تي؛
مُلان مُعلِمَ خبرون، پُڇِي پُوريائُون؛
سُتَڙُ سوٺِيائُون، اَوَتَڙِ ڪنھن نہ اولِيا.
(سامونڊي)2:7
گهڙو ڀَڳو تہ گهوريِو، مَرُ چُورُ ٿِئي چُوڙو؛
طالِبُ الۡمولىٰ مُذَڪَّرٌ، اِيُ ٻُڏَندَنُ ٻُوڙو؛
ڪوڙِهيو ڏَمُ ڪُوڙو، مُون ميھارُ مَنَ ۾.
(سھڻي)1:8
گهڙو ڀَڳو تہ گهوريِو، پاڻان هو حِجابُ؛
واڄَٽُ وڄي وُجُودَ ۾، رهيو رُوحَ رَبابُ؛
ساهَڙَ رِءَ صَوابُ، آءٌ گهڻو ئِي گهورِيان.
(سھڻي)1:9
گهڙو ڀَڳو تہ گهوريِو، تان ڪِي تَرُ، هِنيان!
اَدَبُ اَکَڙِيُنِ کي، ڏيھاڻِي ڏِيان؛
ميھارَنِ مِيان، سَئون سُونھايَم پيچِرو.
(سھڻي)1:10
گهڙو ڀَڳو تہ گهوريِو، آسَرَ مَ لاهيجِ؛
لَا تَقۡنَطُو ا مِنۡ رَّحۡمَةِ اللهِ، تُرهي اِنَ تَريجِ؛
حَبِيباڻِي هيجِ، پَسِين مُنھن ميھارَ جو.
(سھڻي)1:11
ڏُکِيءَ سَندِيُون ڏُونگَرين، پَسو! پِٽُون پَوَنِ؛
مُئي پُڄاڻان مُنڌَ کي، روجه رُڃُنِ ۾ رُئَنِ؛
ڀُوڻا اِيَـھِين چَوَن، تہ “مُئِيءَ اَسانکي مارِيو!”
(معذوري)6:5
ڏُکِيءَ سَندِيُون ڏُونگَرين، اوڇِنگارُون اَچن؛
ھَڻِي سانگِ سَسُئِيءَ کي، ڪِلو ڪَيو ڪَيچينِ؛
جي ھَٿان ھوتَ مَرَنِ، ھوتُ تنِين جي ھَنجَ ۾.
(معذوري)6:6
ڏُکِيءَ سَندِيُون ڏُونگَرين، وَڻَ ٽِڻَ وايُون ڪَنِ؛
وَٽان ويـھِي جَنِ، وَڍيءَ سي واڍوڙِيا.
(معذوري)6:7
ڏاگهنِ، ڏيرَنِ، ڏُونگَـرَنِ، ٽِنھِي ڏِنَمِ ڏُکَ؛
سي سَڀِ ڀانيَمِ سُکَ، ھيڪاندِ ڪارَڻِ ھوتَ جي.
(ديسي)1:1
ڏاگهنِ، ڏيرَنِ، ڏُونگَـرَنِ، ڏُکَنِ آئُون ڏَڌِي؛
پُڇان پيرُ پُنھونءَ جو، وِجھان وِکَ وَڌِي؛
لِکِئي آئُون لَڌِي، ناتَ پَٽَنِ ڪيرَ پَنڌُ ڪَري.
(ديسي)1:2
ڪالَھه گَڏِيوسُون ڪاپَڙي، بابُو بيکاري؛
سامِئَ سيلو سِرَ تي، مالا موچارِي؛
ڏيئِي ڏيکارِي، ڦَٽي دِلِ فَقِيرُ وِيو.
(مومل راڻو)1:1
ڪالَھه گَڏِيوسُون ڪاپَڙِي، جھڙو ماهُ مُنِيرُ؛
فَيضُ، فِراقُ فَقِيرُ، جوڳِي جاڳائي وِيو.
(مومل راڻو)1:2
ڪالَھه گَڏِيوسُون ڪاپَڙِي، پھر سِجَ کان پوءِ؛
پَسو سُونھن ساميءَ جي، رَتَ وَرنو روءِ؛
جو مُنھن مُومَلَ جي پوءِ، موٽَڻُ تَنھن مَسَ ٿِئي.
(مومل راڻو)1:3
ڪالَھہ گَڏِيوسُون ڪاپَڙِي، بابُو بانَ بَرِي؛
سائِي سالَ ڪُلھن ۾، سامِي سونَ سَرِي؛
خَبَرَ ڏي کرِي، ڪا مُومَلَ جي مَجازَ جي.
(مومل راڻو)1:4
سوڍا! صَبرُ تُنھنجو، مَرَڪُ لَڄايُنِّ؛
چُپ سين جي چَوَنِّ، اَدَبُ ڪجي اُنِ جو.
(مومل راڻو)8:4
سوڍا! صَبرُ تُنھنجو، سيکاري سَهَسَ؛
پُڄِي تِئان پَهَسَ، مون کي نَصِيبَ نيئِي جهليو.
(مومل راڻو)8:5
سوڍا! صَبرُ تُنھنجو، بي عَقُلَ آڻي بازِ؛
سندي صَبُرَ سازِ، توبَہَ ڪارِيَمِ تَڪڙِي.
(مومل راڻو)8:6
سُونھن وِڃايَمِ سُومِرا! مارُو مَسَ مَڃِينِ؛
ڏُنگا ڏاڏي پوٽِيين، ڪِنِ ڏنا، ڪي ڏِينِ؛
جي مان لوہ لاهِينِ، تہ ڪوٽَنِ ۾ ڪِينَ هُئان.
(مارئي)5:1
سُونھن وِڃايَمِ سومرا! ميرو مُنھن ٿِيومِ؛
وَڃَڻُ تِتِ پِيومِ، جِتِ هَلَڻُ ناهِ حُسنَ ري.
(مارئي)5:2
سُونھن وِڃايَمِ سُومِرا، ٿيندِيَسِ ڪِئن قَـبُول؟
ڪونھي سُهڳُ نہ سُولُ، پُوچي مُنھن پنوَهارَ سين!
(مارئي)5:3
ڪِلي ويرَ ڪَٽَڪَ ۾، ھَيءِ! جي حَسَنُ هو؛
ڀيڙو پَنھنجي ڀاءُ سين، پَتَنگَ جِئَن پِيو؛
آھي ڪيرُ ٻِيو، جو ڪَري ھَلان مِيرَ حُسينَ تان؟
(ڪيڏارو)5:2
ڪِلي ويرَ ڪَٽَڪَ ۾، سائُو سَڀِ نہ ھُوَنِ؛
پِڙَ تي سيئِي پُوَنِ، موٽَڻُ جنِين ميھِڻو.
(ڪيڏارو)5:3
ڪِلي ويرَ ڪَٽَڪَ ۾، پاکَر جو پائي؛
اَڃا اُنَ کي جِئڻَ جو، آسانگو آھي؛
سورہ سو چائي، جو رُڳوئِي رِڻِ گهڙي.
(ڪيڏارو)5:4
بَرَ وَٺا، ٿرَ وَٺا، وَٺِيُون تَرايُون؛
پِرِهَ جو پَٽَنِ تي، ڪَنِ وِلوڙا وايُون؛
مَکَڻَ ڀَريِن ھَٿَڙا، سَنگهارِيُون سايُون؛
ساري ڏُھن سامُھِيُون، ٻولايُون، رانيُون؛
ٻانِھِيون ۽ ٻايُون، پَکي سُنھَنِ پانھنجي.
(سارنگ)1:13
بَرَ وَٺا، ٿَرَ وَٺا، وَٺوجيسَرُميرَ؛
آگَمَ ڪَري آئِيُون، پائُرِ ڀَري پِيرَ؛
لاٿائُون، لَطِيفُ چئي، وانڍِيُنِ مَٿان ويرَ؛
سَرَھا ڪَيائُون سيرَ، سَرَھيُون سَنگهارِيُون ٿِيُون.
(سارنگ)1:14
بر وَٺا، ٿَرَ وٺا، وَٺي ڪَڇَ ڪِنارَ؛
پونياڙِيءَ پَٽَنِ تي، ڏِسُ! نايائُون نارَ؛
سَٻاجهي سَتارَ، لاٿا ڏُرتَ ڏيہَ تان.
(سارنگ)1:15
جان جان پَسِين پاڻَ کي، تان تان ناهِ نِمازَ؛
سَڀِ وِڃائي سازَ، تھان پوءِ تَڪبِيرَ چَئو.
(آسا)1:5
جان جان پَسِين پاڻَ کي، تان تان ناهِ سُجُودُ؛
وِڃائي وُجُودُ، تھان پوءِ تَڪبِيرَ چَئو.
(آسا)1:6
جي ڀانـئِين جوڳِي ٿِيان، تہ سَڱَ سَڀيئي ڇِنُ؛
وڃِي دَرِ دوسَتَنِ جي، نانگا! ڪِيمَ نِنُ؛
پَٽِ تِنِين جي پِنُ، جِنِ ٻُجهي نہ ٻُجهيو.
(رامڪلي)4:1
جي ڀانـئِين جوڳِي ٿِيان، تہ سَڱَ سَڀيئِي ٽوڙِ؛
جي ڄاوا نہ ڄاپَندا، جِيُّ تنِين سي جوڙِ؛
تہ تُون پھچين توڙِ، مُحَـبَّتَ جي مَيدانَ ۾.
(رامڪلي)4:2
جي ڀانـئِين جوڳِي ٿِيان، تہ مَنُ پُوري، منجه مارِ؛
دائِمُ دُونھين دِلِ ۾، مَنَ سين مالھا وارِ؛
سَہُ سَڀَڪا آرِ، آگي جي اَدَبَ سين.
(رامڪلي)4:3
جي ڀانـئِين جوڳِي ٿِيان، تہ ڪِين پيالو پِيُّ؛
ناهِ نھاري هَٿِ ڪَري، ”آءٌ“ سين اُتِ نہ ڀِيُّ؛
تہ سَندو وَحۡدَتَ وِيُّ، طالِبَ! توڙان ماڻـئِين.
(رامڪلي)4:4
جي ڀانـئِين جوڳِي ٿِيان، تہ مُنھن ۾ مُنڊا پاءِ؛
ڪَنين ڪِينَ وِڃائِيو، جِنِ ۾ ڪوڙين ڪَڪَرَ وِڌاءِ؛
ڇَڏِ چادَرَ، ٻَڌُ چَمِڙا، جُتِي تو نہ جُڳاءِ؛
تہ سامِيَڙا! سَندِياءِ، گُـرَ وَٽِ گِلا نہ ٿِئي.
(رامڪلي)4:5
ڪَؤنرَ پاڙُون پاتارَ ۾، ڀَؤنر ڀِري آڪاسِ؛
ٻِنين سَندي ڳالِھڙي، رازِقَ آندِي راسِ؛
تَنھن عِشقَ کي شاباسِ، جَنھن مُحبَتي ميڙِيا.
(ڪارايل)1:9
ڪَؤنر پاڙُون پاتارَ ۾، ڀَؤنرُ ڀِري ۾ سُڃَ؛
ٻِنِين سَندِي ڳالھڙِي، عِشق اِيُّ اُهڃَ؛
توءِ نہ لھينِ اُڃَ، جي پِيو پِيَنِ پاڻَ ۾.
(ڪارايل)1:10
تون سَپَڙُ، آءٌ سيڪَڙُو، تُون صاحِبُ، آءٌ سَڳُ؛
پُڇِي تُنھنجو پَڳُ، ڪُلھي پاتُمِ ڪِينَرو.
(پرڀاتي)1:17
تُون سَپَڙُ، آءٌ سيڪَڙُو، تُون ڏاتارُ، آءٌ ڏوهُ؛
تُون پارِسُ، آءٌ لوهُ، جي سَڃِين تہ سونُ ٿِيان.
(پرڀاتي)1:18
وَڳَندُ ورِي آئِيو، بَدُو سين بَدِبُوءِ؛
خاوَندَ! ڏي خُوشبُوءِ، تہ سُرهو ٿِيان سُپِرِين!
(بلاول) 4:5
وَڳَندُ ورِي آئِيو، ڪِنو ٿِي ڪوجهو؛
ڇَڏي نہ موزو، لَڳُسِ آرُ عَطارَ سين.
(بلاول)4:6
وَڳَندُ ورِي آئِيو، بَدُو بي نِـمازُ؛
جِئَن تِتِرَ مٿي بازُ، وَڳَندُ تِئَن سُرهاڻِ تي.
(بلاول)4:9
وَڳَندُ ورِي آئِيو، ڪوٽِڙِيان ڪُلاٽُ؛
سَندو ڪِرِڙَ ڪاٺُ، هَڻُ نَرڳِيءَ کي نِڪَڻين.
(بلاول)4:10
مٿين بيتن ۾ وراڻ يا تڪرار واري سٽاءَ کي چٽو ڪرڻ لاءِ انھن فقرن کي پاسيرو ڪيو ويو آهي؛ جن سان وراڻ واري سٽاءَ وارا بيت شروع ٿين ٿا. تہ جئين اهي وڌيڪ واضع ٿي بيھن.
نتيجو:
مجموعي طور شاه انتھائي خوبصورت انداز سان شاعراڻيون صنعتون ڪتب هيٺ آنديون آهن. توڙي جو هن سوڪالڊ شاعرن وانگرن انھن صنعتن جي ڳولھا يا غير ضروري ڀرتي ناهي ڪئي پر سندس شاعري ۾ سڀئي شاعراڻيون صنعتون، ڪاريگريون ۽ خوبيون جھڙوڪ، تشبيھہ، تلميح، تجنيس، استعارو ۽ وراڻ وغيرہ اوس ملن ٿيون. شاه جي شاعري پڙهندي ايئن محسوس ٿئي ٿو ڄڻ تہ شاعري مٿس مينھن وانگر وسندي رهي آهي. هن جي شاعري بيپناه موسيقيت سان ٽمٽار آهي. جيڪا پڙهندڙ توڙي ٻڌندڙ کي پنھنجي سحر ۾ آڻي ڇڏي ٿي. هن جي شاعري پنھنجي پر ۽ پيڪر ۾ ڀرپور اظھار رکي ٿي. شاه وٽ فن ڪنھن ٻيليء وانگر سندس تابع نظر اچي ٿو. هو هڪ اهڙو جوهري معلوم ٿئي ٿو جنھن جي هٿن جي ڇھاءَ سان لفظ هيرن ۽ موتين جي شڪل اختيار ڪري املھہ ٿي وڃن ٿا. سندس شاعري ۾ موجود موسيقيت ۽ رواني شاعريءَ جي فن جو معراج ۽ محور معلوم ٿين ٿيون. شاھ جي شاعري پنھنجي فني خوبين سبب فڪر تائين پھچڻ کان اڳ ئي ٻڌندڙ توڙي پڙهندڙ جي دل ۽ دماغ تي پنھنجو اثر ويھاري ٿي. اهائي سندس جمالياتي حس جي اصل سگهہ آهي. جنھن کي هن ڀرپور انداز سان پنھنجي ڪلام ۾ منتقل ڪيو آهي.