سر سامونڊي
“مشھور هندستاني راڳن مان اهڙو ڪوبہ راڳ نٿو سجهي جنھن جو نالو سامونڊي هجي.”
شاھ سمنڊ جي فطري سونھن جي معترف آهي. هو سمنڊ کي خوشحالي جو پيغام آڻيندڙ فطري جلال سمجهي ٿو.
“Latif is the greatest lover of the sea and is in silent sympathy with her moods. His observation is characterized by accuracy and precision. … his expression is clear, vivid, lucid and incomparable. A keen sence of beauty, wether of landscape, or of rhythemic motion in nature, or of human relationship, lurks throughout the gentle effusion of his delicate spirit.”
سر سامونڊي ۾ شاھ صاحب سمنڊ کي اهڃاڻي طور دوست ۽ همدرد سڏيو آهي. هن سر جي هڪ ٻي خاص خوبي اها آهي تہ هي سر ڪنھن بہ لوڪ قصي يا داستان تي ناهي چيو ويو، بلڪہ مجموعي طور معاشري جي هڪ پوري طبقي جي نشاندهي ڪندڙ سر آهي. جنھن ۾ عورت جي محبت ۽ وڻجاري جي سفر تي اسھڻ (واپار سانگي) کي مرڪز بڻايو ويو آهي.
سيئِي جوڀَنَ ڏِينھن، جڏهن سَڄَڻَ سَفَرِ هَليا!
رُئان رَهنِ نہ سُپرِين، آيَلِ! ڪَريان ڪِيئن؟
مُونکي چاڙهي چِيئَن، ويو وَڻِجارو اوهِري!
(سر سامونڊي)1:5
درد جو جمال شاه صاحب جي شاعري جو اهم رخ آهي. رسالي جي لڳ ڀڳ هر سر ۾ ڪجهہ بيت اهڙا ملن ٿا، جن ۾ درد جو ذڪر آهي.
نہ سي تڙِ هوڙاڪَ، نہ وايُون وَڻِجارَنِ جُون!
سَرتيُون سامُونڊين جا، اَڄُ پِڻُ چِڪِيَمِ چاڪَ؛
مارِينِمِ فِراقَ، پاڙيچيُون پِريُنِ جا.
(سر سامونڊي)1:6
سامُونڊِيَڪو سَڱُ، آهي گُوندَرَ گاڏُئون؛
انگنِ چاڙهي اَنگُ، ويو وَڻِجارو اوهِرِي!
(سر سامونڊي)1:10
وَڻجارنِ ورِي، پِرِهَ پَڳَہَ ڇوڙِيا؛
اولِيُون پَسِي اُنِ جون، پِيَڙَمِ ڳَچَ ڳَرِي؛
وينديسِ، ماءِ! مَرِي، ساري سامُونڊيُنِ کي.
(سر سامونڊي)3:8
ڳِرِيو جهليو روءِ، مَٿي مھري هَٿڙا.
کوءِ! سودو سَندوءِ، جو تون، ڍوليا! سِکِيو.
(سر سامونڊي)1:12
اُلوڙَڻَ نہ ڏِئي، وَرُ وِڌائين وَنجه کي؛
رَهُ اَڄوڪِي راتِڙِي، لالَنَ! مُون لائي؛
وَڃُ مَ ڦوڙائي، ايڏي سَفَرِ، سُپرِين!
(سر سامونڊي)1:13
عام طور جماليات جي فلسفي ۾ سونھن کي راحت بخشيندڙ ۽ ڪوجهائپ کي درد ڏيندڙ قدر سمجهيو وڃي ٿو. ۽ انھن ئي بنيادن تي سونھن ۽ ڪوجهائپ ۾ امتياز ڪيو وڃي ٿو.
“We can distinguish between esthetic beauty associated with pleasure and ugliness associated with displeasure. The concept of pathos shows us the reactions regarding lack of beauty of the emotional effects of ugliness. The emotional states of pleasure and displeasure are associated with beauty and ugliness.”
پر شاه صاحب سونھن ۽ عشق جي وجداني اثر مان جيڪو درد جو احساس جيئرو ڪري ٿو؛ اهو منفرد آهي. اهو درد تڪليف نٿو بڻجي بلڪہ اهو ٽريجڊي جي اهڙي صورت بڻجي ٿو جيڪا دل ۾ نفاست، نزاڪت ۽ نرم احساس پيدا ڪري ٿي.
هِنئَڙو ٻيڙِيءَ جان، ڏُتَڙِ پئي ڏينھن ٿيا!
پُڇيو تان نہ پِريان، ڪَرَلاهُو ٿِي ڪڏهين.
(سر سامونڊي) 1:16
سر سامونديءَ ۾ سامونڊي زندگي جو نقشو چٽيندي شاه صاحب تشبيھون بہ ٻيڙاتين ۽ ٻيڙين سان منسوب ڪيون آهن.
ڊاڪٽر تنوير عباسي پنھنجي ڪتاب “شاه لطيف جي شاعري” م سر سامونڊي جي عڪسن ۽ تصويرن جو ذڪر ڪندي لکي ٿو.
“جڏهن سمنڊ جي ڪناري تي بيهبو آهي ۽ جڏهن ڏورانھن جھاز ايندي نظر ايندو آهي، تہ پھرين ان جا مٿيان حصا نظر ايندا آهن. پوءِ آهستي آهستي جڏهن ويجهو ايندو آهي تہ ان جا هيٺان حصا بہ ظاهر ٿيندا آهن. هاڻي ڏسو تہ ڪا عورت پنھنجي ڏورانيگين ڏيھہ کان موٽندڙ پرينءَ جي جھاز جي انتظار ۾ سمنڊ جي ڪناري تي بيٺي آهي. پرين ڪنھن جھاز جون جهنڊيون ٿيون نظر اچن، جيڪي سڙه کان بہ مٿي لڳل هونديون آهن. انھن کي ڏسي بي اختيار چئي ٿي ڏئي.
وائنٽيون ٿيون ورڪن، اڃا سڙه نہ پڌرا
سي ئي ٿيون مرڪن، جنين سندا آئيا.
(سامونڊي)
سڙه سڃاڻي چوءِ، ماءُ سامونڊي آئيا،
مان منھجو هوءِ، جاني هن جھاز۾.
(سامونڊي)
ڪيڏيون نہ چٽيون ۽ صاف تصويرون آهن، سڀ ڪجهہ ڄڻ اکئين پيو ڏسجي، سڙه سڃاڻي ورتائين ۽ پنھنجي ماءُ کي چيائين تہ مون جھاز سڃاتو آهي. من هن جھاز ۾ منھنجو جاني هجي...جھاز اڃا بہ اڳتي ٿو اچي، اڃا بہ ويجهو. هاڻي جھاز جا ونجهہ بہ لڏندا ٿا نظر اچن ۽ اهي چرندا پرندا ٿا ڏسجن.”
سَرَ نِسرِيا پاندَ، اُتَرَ لڳا، آءُ پِرِين!
مُون تو ڪارَڻَ، ڪانڌَ! سَهِسين سُکائُون ڪَيون.
(سر سامونڊي)1:17
چِمڪيون چَوڌارَ، ڌَڄُون ڌاڙيچنِ جُون؛
ماءِ! سامُونڊِي آئيا، سَهسين ڪَري سِينگارَ؛
اُنِين جي پَچارَ، ڪالھونڪَرَ ڪانگُ ڪَري.
(سر سامونڊي)1:23
سامونڊين جي سفر تان واپسي ۽ لنگر انداز ٿيڻ جو منظر ڪيڏو نہ دلفريب آهي. سندن اچڻ جي نويد ۽ اچڻ سان سندن گهرن ۾ جشن جو سماءُ! ڪالھہ کان جن جون ڳالھيون ڪانون ٿي ڪيون اهي اڄ اچي ويا آهن!.
هڪ نائجيرين چوڻي آهي.
“He who marries a real beauty is seeking trouble.”
پر نائيجريا جو ئي هڪ شاعر چوي ٿو.
“Anybody who meets beauty and does not look at it; will soon be poor.”
اَڱَڻِ آئِيا جان، تہ سَرَتِيُون مون سُکَ ٿيا؛
اَمُلَ پِرِينءَ مٿان، ٻَرڪِيو ٻـين ڏيان.
(سر سامونڊي)2:5
جَرَ ٿَـڙَ ڏِيا ڏي، وَڻَ ٽِڻَ ٻَڌي وانئُـٽِـيُون؛
اَلا! ڪانڌُ اچي، آسائتِي آهيان!
(سر سامونڊي)2:10
“لطيف حسن جي جنھن ڪيفيت ۽ سلسلي کي بيان ڪيو آهي. ان کي هن انساني زندگيءَ جي روين سان هم آهنگ ڪري دائميت جي صورت بخشي آهي. جيڪو ان وقت بہ زندگيءَ جو حصو هو ۽ اڄ بہ ان جو حصو آهي ۽ رهندي دنيا تائين ان جو حصو رهندو.”
سنھي لڪ نڪ سنئين، ڪجل ڀنل نيڻ
سامونڊي مون سيڻ، ڪه تو ڪال لنگهائيا.
جسماني جمال ۾ جسماني انگن ۽ اوصافن جو وڻندڙ ذڪر دل کي ڇھي وڃي ٿو. هن بيت ۾ شاه صاحب وڻجاري جي گهرواري پاران ٻين کان پڇا ڪرائي ٿي تہ اهڙين آرين پارين ڪو سامونڊي اوهان سان مليو؟
مجموعي طور سر سامونڊي ملاحن ۽ سامونڊين جي زندگين جي تصوير آهي. هر زندگي ڪنھن نہ ڪنھن طرح سان ڏک، سک، حسن، سونھن ۽ جمال سان جڙيل هوندي آهي. سامونڊين جي زندگي بہ شاه صاحب اهڙي انداز سان پيش ڪئي آهي جو انھن جي زندگين جو هر پھلو، سک، سور، وڇوڙو، پيار، محبت، عشق ۽ سونھن چٽو ٿي بيٺو آهي. زندگيءَ جي هر پاسي جي تصوير چٽي نظر اچي ٿي. ۽ اهوئي سندس شاعراڻي جمال جو ڪمال آهي. تہ هن هر رخ کي شاعراڻي تصوير ۾ قيد ڪري ڇڏيو آهي.