تصوف ۾ جماليات جو تصور (Aesthetics in Sufism)
“Sufism spread rapidly and achieved an astonishing popularity.”
ڏٺو وڃي تہ هر گروھ ۽ طبقي جو پنھنجو مزاج ٿيندو آهي،عسڪريت ۾ اهائي ويڙهاند هوندي جيڪا ان جي سڃاڻ آهي، جڏهن تہ آدميت يا ماڻھپي ۾ اهائي محبت هوندي جيڪا ماڻھو جي اصلي سڃاڻ آهي ۽ تصوف تہ نالو ئي ماڻھپي جي مذهب جو آهي. انڪري ان جو اصل معراج ۽ مينار ماڻھپو ۽ محبت ئي آهي.
يونان جي عظيم ڏاهن کان وٺي عربن، ايرانين، انگريزن، چينين، جاپانين ۽ ننڍي کنڊ جي عالمن تائين تصوف تي قلم کنيو آهي. مختلف عالمن، ڏاهن، دانشورن ۽ اهل علم ماڻھن تصوف بابت مختلف رايا ڏنا آهن، جن ۾ ڪي اختلاف بہ آهن تہ ڪٿي انھن ۾ هڪ جھڙائي بہ ڏسڻ ۾ اچي ٿي. مجموعي طور جن نقطن تي تصوف جا گهڻا عالم متفق آهن؛ انھن ۾ رياضتن، مجاهدن ۽ مراقبن وسيلي ڌڻيءَ جو ديدار ڪرڻ، پاڻ کي دنياوي ڪدورتن، گهرجن، معاملن کان آجو رکڻ ۽ مخلوق خدا سان بنا ڪنھن فرق جي پيار ڪرڻ شامل آهي. يعني لڳ ڀڳ سڀ عالم ان ڳالھ تي اتفاق رکن ٿا تہ تصوف جي ماهيت، اصليت، جوهر، تصور ڀلي ڪٿان بہ شروع ٿيو هجي؛ پر ان جو اصل ۾ پنھنجي سالڪ سان صحبت ۾ رهڻ ۽ ان جي خلقيل مخلوق سان پيار ڪرڻ ۽ دل مان وسوسن، وهمن، غير، شرڪ، ريس، لالچ ۽ لوڀ جهڙين براين کي ڪڍي پري ڪرڻ جو نالو تصوف آهي.
تصوف بابت ڪجهہ اهم رايا هتي قلم بند ڪجن ٿا.
ڪتاب “احسان اور تصوف” جو مصنف خواجه شمس الدين عظيمي لکي ٿو؛
“تصوف ايڪ ايسا علم هي جو روح مين باليدگي پيدا کرتاهي اورمخلوق ڪو خالق ڪائنات ڪي قريب ڪرتا هي، روحانيت اور تصوف ڪي رستي ڪا مسافر باطني ڪيفيات اورمشاهدات سي الله پاڪ ڪو ديکھ ليتا هي، اور اسي الله پاڪ سي هم ڪلامي ڪا شرف نصيب هو جاتا هي.”
ڳوڙهي علم ۽ بحث سبب “اللمع في تصوف” جو شمار تصوف بابت لکيل اوائلي ۽ مستند ڪتابن ۾ ٿئي ٿو. ان ڪتاب ۾ تصوف بابت تمام گهڻو لکيو ويو آهي. نہ صرف ان ڪتاب جي مصنف ابو نصير السراج طوسي پاڻ تصوف بابت لکيو آهي بلڪہ ان کان اڳ ٻين عالمن جي تصوف جي بابت ڏنل راين تي پڻ بيان ڪيو ويو آهي. مختلف عالمن جي ڏنل راين کي هن ڪتاب ۾ هن طرح بيان ڪيو ويو آهي.
حضرت جنيد بغدادي جي استاد محمد بن علي تصوف بابت چيو:
“ تصوف ان ڪريمانہ اخلاق کا نام هي، جو ڪسي ڪريم زمانہ مين ڪسي ڪريم شخص سي شريف لوگون ڪي سامني ظھور پذير هون.” حضرت جنيد بغدادي تصوف بابت چوي ٿو:
“تصوف يہ هي کہ تو الله پاڪ کي پاس بغير ڪسي تعلق ڪي رھي.”
حضرت روم رح چوي ٿو:
“تصوف يہ هي کہ تو اپني نفس ڪو الله ڪي ساتھ اس طرح چهوڙ دي ڪہ وہ جو چاهي اس کي ساتھ کري.”
ابو محمد جريدي تصوف بابت چوي ٿو:
“تصوف نام هي هر قسم ڪي بلند اخلاق ڪي اندر داخل هوني ڪا، هر قسم ڪي ڪميني اخلاق سي باهر نڪل جاني ڪا. ”
عمرو بن عثمان مڪي لکي ٿو:
“تصوف يہ هي ڪہ بندہ هر وقت ايسي (عمل مين) مشغول هو جو جيسي اس لمحي ڪي ليي زيادہ مناسب هو. ”
علي بن عبدالرحيم قناد چوي ٿو:
“اپني مقام ڪو بھلانا اور دائمي اتصال ڪا نام تصوف هي.”
حضرت ذوالنون مصري جنھن کي ڪجهہ عالمن پھريون صوفي پڻ سڏيو آهي، صوفي بابت چوي ٿو:
“ صوفي اهو آهي جنھن کي جستجو ٿڪائي نہ سگهي ۽ محروميت جي سبب بي چين نہ ٿئي”.
صوفي بابت حضرت ذوالنون مصري جو ٻيو قول آهي،
“صوفي وہ شخص هي جس ني سب ڪڇھہ ڇھوڙ ڪر خدا ڪو ليا هو”
ابو نصر سراج طوسي پاڻ صوفين بابت لکي ٿو:
“ وه الله ڪو اوراس ڪي احڪام ڪو جانني والي لوگ هين جو علم الله ني انھين دياهي، اس پر عمل ڪرتي هين اور جس عمل ڪي ڪرني ڪا مطالبہ الله پاڪ ان سي ڪرتي هين يہ اسي پورا ڪرديتي هين،جس بات ڪو وہ حق سمجهتي هين، اس پہ وجد مين آتي هين اور جس سي وجد مين آتي هين اسي مين فنا هو جاتي هين، ڪيون ڪہ هر وجد والا اسي چيز مين فنا هوتا هي، جس سي وه وجد مين آتا هي.”
جڏهن تہ حضرت علي هجويري داتا گنج بخش جو شمار پڻ اهل معرفت جي اڳئين صف ۾ ٿئي ٿو، سندس ڪتاب ڪشف المحجوب کي تصوف بابت هڪ سند جي حيثيت حاصل آهي. سنڌيءَ ۾ ان ڪتاب جو ترجمو ڊاڪٽر عطا محمد حامي ڪيو. ڪشف المحجوب ۾ تصوف بابت هن طرح بيان ٿيل آهي.
“صوفي اهو آهي جيڪو پاڻ کي فنا ڪري حق سان ملي وڃي ۽ نفس جون خواهشون ماري، حقيقت سان گڏجي وڃي.”
حضرت جنيد بغدادي؛ صوفين ۾ اٺن پيغمبرن جون صفتون هجڻ ضروري قرار ڏنيون آهن. هن موجب صوفين ۾ حضرت ابراهيم عليہ السلام جھڙي سخاوت هجڻ گهرجي جنھن پنھنجو پٽ قربان ڪري ڇڏيو / يا قربان ڪرڻ گهريو. جڏهن تہ صبر ۾ صوفي حضرت ايوب عليہ السلام وانگر هجي، جنھن مصيبت جا پھاڙ برداشت ڪيا، اشارن ۾ حضرت ذڪريا عليہ السلام وانگر هجي جنھن ٽن ڏينھن تائين اشارن ۾ ڳالھايو، غربت ۾ حضرت يحيٰ عليہ السلام وانگر هجي جنھن پنھنجي ملڪ ۾ پرڏيھين وانگر گذاريو، پوشاڪ ۾ حضرت موسيٰ عليہ السلام وانگر هجي جيڪو اُن مان ٺھيل پوشاڪ پائيندو هو، سير سفر ۾ حضرت عيسيٰ عليہ السلام وانگر هجي؛ جنھن خدا جي راھ ۾ اڪيلي پنڌ ڪيو، ۽ پاڻ سان صرف هڪ وٽو ۽ ڪنگو کنيو، پر جڏهن ڪنھن ماڻھوءَ کي ٻڪ ۾ پاڻي پيئندي ڏٺائين ۽ آڱرين سان ڪنگو ڪندي ڏٺائين تہ وٽو ۽ ڪنگو بہ اڇلائي ڇڏيائين، درويشيءَ ۾ صوفي کي حضور اڪرم صلي الله عليہ وسلم وانگر هجڻ گهرجي، جيڪي ٻنھي جھانن جا سردار هوندي بہ ڏينھن جا ڏينھن روزي ۾ گذاريندا هئا ۽ انتھائي درويشيءَ ۾ زندگي بسر ڪيائون.
يونيورسٽي آف غزيانٽيپUniversity of Gaziantep)) جو پروفيسر ڪبلي اڪمن(Kubilay Akman ) پنھنجي هڪ مضمون ۾ صوفي ازم بابت لکي ٿو.
“Sufism is the spiritual path and mystical way in Islam that leads the seekers towards divine knowledge (haqiqa); while Sharia, is the Islamic law organizing the actual social life in Muslim societies, as a religious authority producing the structure of these societies.”
يعني تصوف اسلام جو اهڙو عارفاڻو ۽ روحاني رستو آهي جيڪو حقيقت جو ڏس ڏيئي ٿو .
ٻي پاسي ڪجهہ عالمن ظاهري ۽ باطني (ڳجهن ) طريقن کي ڀيٽيو آهي ۽ تصوف جو لاڳاپو اندروني يا ڳجهي عمل سان ظاهر ڪيو آهي، يا عمل جي اندروني مقصد کي تصوف جي زمري ۾ کڻي آيا آهن.
“Sufi or mystical Islamic philosophy rests on the basic distinction between the inner and the outer, the esoteric and the exoteric, the hidden and the open.”
يعني تصوف اصل ۾ ڳجهي ۽ ظاهر ۾ موجود فرق جي بنياد تي بيٺل اسلامي فلسفي جو نالو آهي .
تصوف پنھنجي اندر ۾ موجود گونان گون فلسفي جي بنياد تي ڪيترن ئي مذهبن ۾ مشھور ٿيو آهي. تصوف جي بنيادي خوبين ۾ خدا يا پالڻھار کي انسان پاران محبوب بڻائڻ آهي ۽ ڪل مخلوق کي خدا جي تخليق سان ان جو خاندان تصور ڪرڻ آهي.
” الخلق عيال الله”
تصوف کي اهڙو رهنما علم سمجهيو ويو آهي، جيڪو ان تي عمل ڪرڻ واري کي ڪڏهن بہ ڀٽڪڻ نہ ٿو ڏئي. هن تي عمل ڪرڻ وارو دنيا جي پريشانين ۽ فڪرات کان آجو رهي ٿو. هن تحت ظاهر کان وڌيڪ ڳجه يا لڪ اهميت ڏني وڃي ٿي. انسان پنھنجي پاڻ کي عشق ۽ محبت جي ڇوليون هڻندڙ اهڙي درياھ ۾ محسوس ڪري ٿو، جنھن ۾ محبت، سڪون ۽ پيار کانسواءِ ڪجهہ ناهي. پشتو ٻولي جي عظيم شاعر بابا رحمان جو هڪ شعر آهي:
“دادنيا وه خدائه ده عشقه پيدا ڪري
دھمہ و مخلوقا تو پلار دي دا”
يعني “هن دنيا کي خدا عشق سان پيدا ڪيو آهي ۽ ڏٺو وڃي تہ عشق ئي هن سڄي مخلوق جو پيءُ آهي.”
تصوف تي عمل ڪري انسان پنھنجي خدا تائين رسائي حاصل ڪري ٿو ۽ انسان علمي ۽ فلسياڻي طريقي تحت خدا سان ملي ٿو. تصوف جي دائري ۾ اچي انسان صرف هڪ ئي نقطي تي ٽڪيل رهي ٿو يعني هن جو سمورو ڌيان خدا جي ذات ۾ رهي ٿو. ۽ هو هر وقت ان جي خوشبو ۽ محسوس ڪندو رهي ٿو. صوفي خدا جو روحاني ديدار ڪندو رهي ٿو. جنھن جي مادي وضاحت ممڪن ناهي، صوفي خدا جي نظاري ڪرڻ لاءِ هر وقت بيدار رهي ٿو، انسان جي فطرت ۾ توڙي جي ڪيتريون ئي جبلتون Instinct اهڙيون آهن؛ جن مان ڇوٽڪارو ڏکيو آهي، پر صوفي رياضتن، مجاهدن ۽ مراقبن وسيلي مڙني خواهشن، ڪمزورين ۽ مجبورين سان پاڻ کي آجو ڪري ٿو. جڏهن انسان ۾ پاڪ ۽ پوتر جذبا پيدا ٿين ٿا تہ هو پنھنجي لنو خالق حقيقي سان لڳائي ٿو. دنيا ۾ موجود مظھرن، واقعن، حقيقتن ۽ رونما ٿيندڙ حادثن کي پڻ ان وجود مطلق ( خدا) طرفان سمجهڻ تصوف آهي. تصوف جيئن تہ خدا کي سڃاڻڻ جو دڳ آهي ۽ اهو دڳ سنجيدگيءَ سان سوچڻ وارن کي هٿ اچي ٿو. جيئن ماکيءَ جي مک جو سفر ماناري کان گل ۽ گل کان ماناري تائين هوندو آهي، صوفي جو سفر بہ ائين ئي رهي ٿو هو گلن مان رس کڻ (خدا مان فيض پرائي) ان جو مٺاس مخلوق تائين پھچائي ٿو .
تصوف جون تشريحون ايتريون تہ گهڻيون، دقيق، گهريون ۽ ڳجهيون آهن جو انھن سڀني کي بيان ڪرڻ مشڪل آهي. ڇاڪاڻ تہ جڏهن هڪ شخص ابراهيم بن مولود رقي کان تصوف بابت پڇيو تہ هن هڪ ئي لڱان _ سو کان وڌيڪ وضاحتون پيش ڪيون¬.
تصوف جيترو دقيق ۽ اونھون دڳ آهي، اوترو ئي ان ۾ جماليات جو تصور ھمہ گير، وسيع ۽ روحن کي ڇھندڙ آهي. تصوف جو لاڳاپو جيئن تہ آهي ئي انساني جي روحاني دنيا سان، ان ڪري ان ۾ جماليات جو تصور پڻ روحاني جستجو سان واڳيل آهي. انساني روح هميشہ کان خوبتر جي ڳولھا ڪئي آهي ۽ اها ڳولھا روح کي عرفان جي درجي تي پھچائي ٿي، جتي هو حسن مطلق يعني خدا جو ديدار ڪري ٿو. تصوف ۾ ظاهري حسن ياسونھن هڪ تمثيل طور ڄاتي وڃي ٿي جيڪا خداجي سونھن جو حصو آهي. تصوف موجب هيءَ ڪائنات خدا جو مظھر آهي، جنھن جي ذري ذري مان ان حقيقي مالڪ جو جلوو پسجي ٿو. ڪجهہ صوفي تہ مخلوق کي خدا جي “آل وعيال” سمجهن ٿا_ حديث مبارڪ بہ آهي تہ
“الخلق عيال الله”
سندن چوڻ آهي تہ خدا پنھنجي وجود کي هن ڪائنات جي هرزري ۾ ڀري ڇڏيو آهي. ان ڪري هن ڪائنات جو هر ذرو حسين آهي ۽ صوفي ان سونھن جي واکاڻ ڪري ٿو، ڇو تہ هر وقت ان سونھن جي سحر ۽ ان جي اثر هيٺ رهي ٿو .
“تنھنجو روپ آذر جي بتن کي ريس ڏياري ٿو مان تنھنجي سونھن جي جيتري بہ تعريف ڪيان تنھنجي سونھن منھنجي تعريف کان گهڻو مٿي آهي .”
امير خسرو هن بيت ۾ ان سالڪ جي سونھن جي واکاڻ ڪئي آهي جنھن کي صوفي پنھنجو پاڻ ۾ آئيني وانگر چٽو محسوس ڪري ٿو. تصوف موجب حسن جيئن تہ خدائي جلوو آهي ان ڪري ان کي ڪا بہ فنا نہ آهي، بلڪہ حسن هميشہ باقي رهندڙ آهي. سونھن روح وانگر شين ۾ قيد هوندي آهي جڏهن اهي شيون پنھنجو وجود وڃائن ٿيون تہ سونھن پنھنجي اصل ڏانھن موٽي وڃي ٿي، بلڪہ ائين جيئن قرآن مجيد ۾ چيل آهي تہ هر شيءِ کي پنھنجي اصل ڏانھن موٽڻو آهي ۽ سونھن جو اصل خدا جي ذات آهي ۽ شين جي فنا ٿيڻ سان سونھن خدا ڏانھن موٽي وڃي ٿي. حقيقت اها آهي تہ حق يا سچ تي موت حرام آهي. ۽ سونھن پنھنجي پر ۾ خدائي ڳڻ ۽ حق آهي. ان ڪري اهو فنا نہ ٿو ٿئي.
تصوف جي تعليمات موجب حسن اصل ۾ مختلف شين، علمن، هنرن ۽ فطرت جو “جمالياتي روح” آهي ۽ جمالياتي روح هميشہ زندہ رهڻو آهي.
ڊاڪٽر نصير احمد ناصر موجب :
“جمالياتي روح اگر نہ هوتي تو يه دنيا قُبيح اور زندگي اسيرِ خوف و حزن اور اجيرن هوتي، دنيا مين رنگ و نور هوتا نہ جلال وجمال.”
صوفي پنھنجي تخيل، علم، رياضت، مراقبي، مجاهدي، مسلسل ڳولھا ۽ جاکوڙ سان پنھنجي هڪ الڳ دنيا ٺاهي ٿو. جنھن ۾ فرار هر گز نہ آهي ڪجهہ عالمن اسلامي تصوف ۽ ويدانيت ۾ فرق جو بنياد ان ڳالھ تي رکيو آهي تہ ويدانيت ۾ فرار، گوشه نشيني ۽ تارڪ دنيا ٿيڻ جو چيل آهي ۽ ان جي تبليغ پڻ ٿيل آهي؛ جڏهن تہ اسلامي تصوف ۾ رياضت، مراقبي ۽ مجاهدي جي باوجود مخلوق سان محبت ۽ خلق خدا جي خدمت جو گس ڏسيل آهي. ان ۾ ئي تصوف جو حسن ۽ سونھن جو حسن ۽ سونھن آهي. ڇو تہ تصوف انساني ذات سميت ڪل مخلوق کي “خدا جو خاندان ” سمجهي ان سان پيار ڪري ٿي. پيار تصوف جو بنيادي پيڪر آهي بلڪہ تصوف جو اصل محور تہ پيار ۽ محبت ئي آهي ۽ ان بنياد تي تصوف کي محبت جو مذهب (Religion of love) ڪري ڪو ٺيو وڃي ٿو.
“According to Sufism, if God himself decides to care, love and feed even those who deny his existence, then who are we to deprive someone.”
يعني صوفي مت چوي ٿي تہ جڏهن خدا پنھنجي بندن سان پيار ڪري ٿو ايستائين جو انھن کي بہ رزق ڏئي ٿو جيڪي سندس وجود جا انڪاري آهن تہ پوءِ اسان ڪير ٿيندا آهيون انھن کي ڌڪارڻ وارا! جڏهن تہ عشق جي منزلت ۽ مقام تصوف ۾ تمام وڏو ۽ دقيق آهي. تصوف جو بنياد محبت، پيار۽ عشق تي آهي ۽ سونھن، پيار، محبت ۽ عشق جو اصل محور ۽ منزل آهي. عشق اتي ئي پيدا ٿيندو آهي جتي سونھن هوندا آهي.
تصوف جو مقصد سچ، سونھن، ڏاهپ ۽ علم جي ڳولھا آهي. ڳولھا ۽ ڏاهپ صوفيءَ کي حسن مطلق ڏانھن وٺي وڃن ٿا. انسان سونھن جي ڳولھا ڪري ٿو ۽ سونھن سندس اندر ۾ موجود آهي، جنھن کي ڪو “تزڪيہ نفس” ۽ ٻين رياضتن وسيلي ڳولھي لھي ٿو. تصوف ۾ تزڪيہ نفس مان اندر کي پاڪ صاف ڪرڻ، ۽ نفس کي ان لائق بڻائڻ جي مراد ورتي وڃي ٿي، جتي حسن مطلق (خدا) پنھنجو جلوو پسائي ٿو. ڇاڪاڻ تہ جڏهن نفس پاڪ صاف ٿئي ٿو تہ سونھن ان کي پنھنجو جلوو پسائي ٿي .
حسن مطلق؛ تصوف جو جمالياتي اصل آهي.
امير خسرو چيو آهي.
جمال مطلق آمد جلوہ آهنگ
مقيد گشت رنگ بصد رنگ
يعني جڏهن حسن مطلق يا ابدي سونھن پنھنجو جلوو پسائڻ گهريو تہ ان پنھنجي حسن جي رنگ کي سون رنگن ۾ پکيڙي ڇڏيو، يا سون رنگن جي سانچن ۾ پنھنجي سونھن جي اصل رنگ کي اوتي ڇڏيائين.
امير خسرو حسن مطلق لاءِ چوي ٿو تہ اصل سونھن جيڪڏهن پنھنجي جلوي جو هڪ روپ ڏيکاري ٿي تہ پنھنجا ڪيترائي روپ ڍڪي رکي ٿي؛ ڇاڪاڻ تہ جيڪڏهن سونھن پنھنجي مڪمل حسن جي آب وتاب سان ظاهر ٿيندي تہ هيءَ ڪائنات سونھن جي ان جمال ۽ جلال جي اثر هيٺ سڙي خاڪ ٿي ويندي.
“ مسيح وخضران آن روي بنمائي
بڪش جانم مراگر زندہ مانند”
يعني جيڪڏهن هو پنھنجي سونھن تان پردو کڻي تہ هوند مسيح ۽ حضرت خضر بہ مري وڃن .
تصوف موجب حسن¬حقيقي يا اصلي سونھن جا طالب پنھنجي عشق جي تپش ۽ سوزوسيلي حسن مطلق جو ديدار ڪن ٿا، صوفي جڏهن شريعت جي سڀني گهرجن ۽ڳڻن ۾ ڪمال حاصل ڪري طريقت ۽ معرفت جي دائري ۾ داخل ٿين ٿا تہ سندن دل آهري وانگر اجري ٿي وڃي ٿي . جنھن ۾ هيءَ سڄي ڪائنات نظر اچي ٿي ۽ وحدت الوجود جي فڪر موجب خدا ڪائنات جي هر ذري ۾ موجود آهي اهڙي ريت انسان رياضت وسيلي خدا جو ديدار ڪري سگهي ٿو .
“انسان وجود ڪل جي حسن جو حصو آهي. ”
صوفي جڏهن پنھنجي نفسياتي خواهش کي ڇڏي مڙئي مخلوق (سموري ڪائنات)سان خدا ڪارڻ پيار ڪري ٿو تہ هو ان ۾ خدا جو جلوو پسي ٿو .
صوفين جو خيال آهي تہ جيئن خدا تعاليٰ پنھنجي فيض۽ ڪرم سان مئل ڏرتيءَ کي ٻيھر شاداب ڪري جيئرو ڪري ٿو . اهڙي طرح هو پنھنجي جميل صفتن ۽ ڳڻن جي“نورباري” پڻ ڪري ٿو. پر اها نور باري صرف انھن دلين تي ڪري ٿو جيڪي ڌڻيءَ جي اطاعت ۾ نرم ۽ سوز و گداز سان ڀريل نظر اينديون آهن ۽ جڏهن پاڪ صاف دلين تي اهڙي نور باري ٿئي ٿي تہ اهي دليون جمالياتي ثروت ۽ خوشين سان بھار بھار ٿي وڃن ٿيون ۽ صوفي پنھنجي اندر ۾ وڏي تبديلي محسوس ڪري ٿو. صوفي مسلسل رياضتن، عبادتن ۽ مراقبن کان پوءِ صرف هڪ ئي گهر ڪري ٿو. ۽ اها گهر آهي تہ هو اصل سونھن جو تمثيل ۾ ڪو ديدار محسوس ڪري. صوفيءَ کي نہ بھشتت جي تمنا آهي ۽ نہ دوزخ ۾ وڃڻ جو ڊپ آهي. هن کي صرف خدائي مطلق ۽ اعليٰ مرتبت جو ديدار ڪرڻو آهي.
عارف ۽ عشاق پسڻ گهرن پرينءَ جو
جنت جا مشتاق، اڃا اورانھا ٿيا.
تصوف ۾ اهو بہ تصور آهي تہ جھڙي ريت بندو خدا جي ازلي سونھن جو درشن ڪرڻ گهري ٿو اهڙي ئي طرح خود خدا پڻ پنھنجي مخلوق ۾ پنھنجي ئي سونھن جو ديدار ڪري ٿو.
سڀ کان سھڻو
پرين
پنھنجي سونھن
انيڪ ٽُڪر ٽُڪر
آئينن جيان
اڪيچار چھرن وسيلي
ڏسڻ چاهي ٿو.
لڳ ڀڳ سڀئي صوفي ان ڳالھ تي متفق آهن خدا جڏهن پنھنجي مخلوق ۾ پنھنجي سونھن جو جلوو ڏسي ٿو تہ موٽ ۾ پنھنجي ٻانھي جو اشتياق ۽ اصل تڙپ ڏسي کيس پڻ پاڻ پسائي ٿو ۽ حسن حقيقي جو ديدار صوفيءَ کي وڌيڪ بيقرار ڪري ڇڏي ٿو۽ هو وجد ۾ اچي شاعري ڪرڻ، ڳائڻ ۽ نچڻ لڳي ٿو. صوفياڻي شاعري، راڳ ۽ رقص جون محفلون صوفيائي جماليات جا اصل ۽ اهم نڪتا آهن.
پروفيسر شڪيل الرحمٰن چوي ٿو.
“ وہ حسن هي ڪيا جس مين رمزيت اور اشاريت نہ هو”
تصوف جي سموري سونھن صوفياڻي شاعري، راڳ، رقص ۽ سرود جي رمزن ۽ ڳجهن اشارن ۾ سمايل آهي.
صوفي جڏهن عارفاڻو راڳ ٻڌن ٿا تہ هو ان جي جمالياتي اثر هيٺ جهومڻ لڳن ٿا، ايستائين جوهو وجد جي اهڙي ڪيفيت ۾ اچي وڃن ٿا، جتي کين ڪنھن جي بہ پرواه نہ ٿي رهي. ڊاڪٽر اينميري شمل صوفياڻي سماع ۾ شرڪت وقت مٿس طاري ٿيل ڪيفيت هنن لفظن ۾ بيان ڪئي آهي.
“We were slowly drawn into the sea of music and of whirling and lost ourselves in the rhythm, the sound, and the spirit.”
ڪيف ۽ وجد جي ڪيفيت ۾ وٺي وڃڻ اصل ان ڪلام جو ڪمال آهي جنھن ۾ وجداني جمال موجود آهي. جنھن جي مڪمل تشريح ڪرڻ نا ممڪن آهي. ڇو تہ اناطول فرانس جھڙو ڏاهو چئي ويٺو هو تہ اسان اهو بلڪل نہ ٿا ٻڌائي سگهون تہ “ڪا شيءِ اسان کي ڇو ٿي سھڻي لڳي.” ائين ئي صوفي عارفاڻي جي اثرکي بيان ڪرڻ کان قاصر هوندا آهن پر ان جي اثر هيٺ هو وجد جي ڪنھن ڪيفيت هيٺ هليا وڃن ٿانہ صرف ايتروبلڪہ ڪيترن ئي ڏاهن تہ ايستائين بہ چيو آهي تہ سموري صوفي مت بيان ڪرڻ کان مٿي آهي، هي هڪ ڪيفيت جو نالو آهي، جيڪا صرف محسوس ڪري سگهجي ٿي ان کي مڪمل طرح بيان نہ ٿو ڪري سگهجي بلڪل ائين؛_
“It is something that is unspeakable, indescribable.”
صوفي پنھنجي عشق ۾ وجداني جمال جو جلوو پسي ٿو ۽ پنھنجي وجود کي وساري ويھي ٿو، سندس دل اکيون بڻجي وڃي ٿيون جنھن سان هو ان مطلق سونھن جي جلوت ۽ تجلي جو ديدار ڪري ٿو _
“With love the heart becomes the eye.”
ان صورت ۾ صوفي پنھنجي اندر ۾ هڪ ٻيو وجود محسوس ڪري ٿو هو پنھنجي دل ۾ سونھن جي اصل جوهر کي پسي ٿو، ان دوران هو هڪل اهڙي تجربي مان لنگهي ٿو، جيڪو سندس سموري حياتي تي ڇائنجي وڃي ٿو، ۽ صوفي سموري عمر ان ڪيفيت ۽ ان جي سونھن جي اثر هيٺ رهي ٿو، هن جي لاءِ سڀ ڪجهہ هن جي روحاني دنيا بڻجي وڃي ٿي .
“In the world of the ideal the spiritual is materialized and the material is spiritualized, which is only visible with the eye of the imagination.”
هو جيئن تہ هن دنيا کي ڇھاءَ ۾ ايندڙ (Illusion )پاڇو عڪس يا ماهيت سمجهي ٿو، انڪري هو هن دنيا سان پنھنجا لاڳاپا عقل جي بنياد تي نہ ٿو جوڙي، هن جي اڳيان عقل بہ ڪا شيءِ نہ آهي، صوفي سڀ ڪجهہ پنھنجي دل جي آڌار ڪري ٿو. صوفي ازم جي جماليات جو هڪ ٻيو اهم عنصر ان ۾ موجود تضادن ۾ پڻ آهي. هو هڪ ئي وقت موت کي زندگي، زندگي کي موت اونداھ کي روشني، ۽ روشني کي اونداھ، خلوت کي محفل،۽ محفل کي خلوت محسوس ڪري ٿو. اهي سڀئي ڏسائون تصوف ۾ موجود هم گير جماليات ڏانھن اشارا ڪن ٿيون، صوفي ازم جيئن تہ ڪيترن ئي تھذيبن ۽ ثقافتن جا ماڻھون اچن ٿا، ان ڪري جماليات جون جهتيون پڻ ايتريون ئي وسيع ۽ ويڪريون ٿين ٿيون . يعني صوفي ازم جماليات جي مختلف نمونن جي ميڙ جو نالو آهي، جنھن ۾ وجداني جمال بہ آهي تہ فطري جمال بہ آهي، عقلي سونھن بہ آهي تہ اندروني سونھن بہ آهي، فڪري سونھن بہ آهي تہ فني سونھن بہ آهي .
تصوف واري رويي پنھنجي پاڻ ۾ موجود لچڪ سبب دنيا جي سڀني مذهبن کي متاثر ڪيو آهي، تصوف يا ان سان ملندڙ جهلندڙ رويو دنيا جي هر مذهب ۾ موجود آهي.
“Each religious tradition can certainly be said to contain mystical and spiritual dimensions, yet the exact content and meaning of these dimensions should not be conceived as unchanging essences; instead the mystical and the spiritual need to be discovered, described and analyzed in particular contexts.”
جماليات جي عالمن جو گڏيل خيال آهي تہ ڪا بہ جماليات خالص نٿي ٿي سگهي. ڇاڪاڻ تہ ڪا بہ سوسائٽي، مذهب ۽ معاشرو ڪنھن خاص “پيراڊم” تي نٿو هلي. هر مذهب، معاشري ۽ قوم ۾ تھذيب ۽ ثقافتن جي مٽا سٽا ٿيندي رهي ٿي ۽ ائين ئي جماليات پنھنجي وجود کي مختلف روين ۾ ظاهر ڪندي رهي ٿي. جماليات جو ڪو هڪ خاص ماڻ يا ماپو ڪٿي بہ موجود نہ آهي. تصوف جيئن تہ هڪ هم گير ۽ عالم گير تصور آهي، ان ڪري ان ۾ پڻ جماليات جو ڏسائون ۽ پيچرا مختلف، متضاد ۽ گهڻا آهن. پر جيئن تہ صوفي ازم جو گهڻو واسطو مذهبي شدت پسنديءَ جي بجاءِ روحاني دنيا سان آهي ان ڪري صوفي ازم ۾ روحاني جماليات جو عنصر گهڻو موجود آهي. صوفي پنھنجي دل جي لنئو پنھنجي خالق سان جوڙي ٿو ۽ هن جون رڳون رباب وانگر وڄي پنھنجي ڌڻيءَ جي ساراھ جا ڳُڻ ڳائن ٿيون ۽ هو پنھنجي روحاني رمزن سان “ڪل حسن”/ازلي سونھن سان هم ڪلام رهي ٿو ۽ هن جو وجود سراپجي وڃي ٿو.
“His heart gains a quick understanding and his thoughts become clear and light lodges in his hearts; he draws near to God and God overwhelms his heart and purpose; then he speaks and his heart surges with the recollection of God. The love of God lurks deeply hidden in his inmost heart, cleaving to his mind and never leaving it. Then his soul is joyfully busied with secret converse with God.”
ائين صوفي پنھنجي دنيا جوڙي ٿو ۽ هو تمام گهڻو مسرور رهي ٿو، ان عمل لاءِ کيس مصنوعي ۽ ڏيکاءَ وارن اوتارن ۽ آستانن جي ڪا بہ ضرورت نٿي پوي. ڏيکاءَ وارن اوتارن تصوف جي فڪري معنويت ۽ اصل جمال کي تمام گهڻو ڇيھو رسايو آهي ۽ ان سبب ئي تصوف کي بي عمل فڪر ۽ گوشه نشين ۽ فراري ڪيفت ۽ مھاڏي اٽڪائڻ کان لنوائيندڙ نظريي جھڙا الزام سھڻا پيا آهن. خانقاهن، اوتارن ۽ آستانن ۾ پلجندڙ تصوف جي مصنوعيت ۽ ڏيکاءَ تي ڪيترن ئي ڏاهن اعتراض ڪيا آهن ۽ تنقيد پڻ ڪئي آهي. تاج بلوچ لکي ٿو.
“تصوف هڪ نقلي /فراري ڪيفيت جي اظھار جو نالو آهي، جيڪو پنھنجي وجود جي ڀڃ ڊاھ جو ڏک ۽ ناڪامي کي لڪائڻ تي زور ڏئي ٿو.”
ٻي پاسي تصوف جي دائري ۾ هروڀرو ڪاهي آيل هٿرادو ۽ سو ڪالڊ دانش تي جُلھہ ڪندي مشھور عربي شاعر علي ابن عبدالرحيم قناد هي شعر چيا آهن.
اهل التصوف قد مضواصارالتصوف سخرقہ
صار التصوف صيخذو تواجدا مطبقه
مضبت العلوم فلاعلوم ولا قلوب مشرقته
کذبتڪ نقسک ليس ذي سنن الطريقہ المخلقتہ
حتي تکون بعين من عند العيون محدقتہ
تجري عيد صروفه وهموم مرک مطرقته
يعني اصلي اهل تصوف هليا ويا آهن ۽ هاڻي انھن جي جاءَ تي نقلي صوفي آيا آهن جن وٽ تصوف صرف اهو وڃي بچيو آهي تہ دانھون ڪيو، هٿرادو وجد پيدا ڪيو ۽ گيڙو ويس ڍڪيو. علم ختم ٿي ويو آهي، هاڻي نہ علم آهي نہ دلين جي روشني، تنھنجو نفس تو کي ڪوڙو ٿو لڳي. ڪيڏي نہ ڪريل ڳالھ آهي تہ ائين ئي الله جي نگاھ ۾ ايندين! جيڪو سڀني نگاهن کي ڏسڻ وارو آهي. هن جي نگاھ جون گردشون تو کي وڪوڙي ويٺيون آهن ۽ تنھنجي راز جي ارادن جا سيس نويل آهن.
اهي سڀ تنقيدون يا جلھون پنھنجي جاءِ تي؛ پرتصوف پنھنجي پر ۾ هڪ عالمگير فڪر آهي. ٻين علمن وانگر تصوف بہ اها ڳالھ تسليم ڪري ٿو تہ؛ ٻار جڏهن پيدا ٿئي ٿو تہ ان ۾ سونھن جي سڃاڻپ جو جز موجود هوندو آهي ۽ هو بدصورتي کان نفرت ۽ ڪرڀ جو جذبو پڻ فطرت کان سکي اچي ٿو. يعني هر انسان پنھنجي اندر ۾ سونھن جي پرک رکي ٿو، جڏهن انسان فطرت پاران عطا ڪيل جمالياتي حسن وسيلي سونھن کي سڃاڻي ٿو يا ڏسي ٿو تہ هو پنھنجي اندر م موجود جمالياتي ذوق وسيلي ان مان مسرور ٿئي ٿو ۽ ان جي واکاڻ ڪري ٿو. جمالياتي حس(Aesthetic Sense ) ۽ جمالياتي ذوق (Aesthetic taste ) ۾ ٿورو فرق آهي. جمالياتي حس جو لاڳاپو اهڙي دنيا سان گڏ باطني ۽ ما بعد الطبعي دنيا سان پڻ آهي. جڏهن تہ جمالياتي ذوق ان جذبي کي سڏجي ٿو؛ جنھن وسيلي انسان سونھن مان مسرور ٿئي ٿو. صوفي پنھنجي پر ۾ جمالياتي حس وسيلي دنياوي / فطري سونھن کي سڃاڻي ٿو ۽ پنھنجي جمالياتي ذوق جي پورائي لاءِ ان مان حظ پڻ حاصل ڪري ٿو. پر جيئن تہ صوفي جي خمير ۾ فڪر، سوچ، فھم ۽ ڏاهپ شامل هوندي آهي؛ ان ڪري هو ستت ئي سونھن جي ان نموني تي سوچي ٿو ۽ اها سوچ کيس“حسن مطلق” ڏانھن وٺي وڃي ٿي، جتي هو ان جي اصل جلوي جو ديدار ڪري ٿو. پر ان جي لاءِ صوفي وٽ جمالياتي ادراڪ، جمالياتي حس، ۽جمالياتي ذوق ۾ ڪمال جو درجو هجڻ ضروري آهي .
“ جمالياتي ذوق مين جس قدر ڪثرت اور آفاقيت هوگي، صاحب ذوق رب ڪريم ڪي اتني هي زيادہ نعمتون سي محضوظ اور مستفيد هوگا. اور جمالياتي سوزو سازبلڪہ جمالياتي ثروت حاصل ڪريگا.”
اهڙيءَ ريت پنھنجي جمالياتي تجربن وسيلي صوفي پنھنجي زندگيءَ کي جماليات جي اهڙي گهاٽي ڇانو ۾ وٺي اچي ٿو. جتي هو پنھنجي نفس کي “ نفس مطمئن” ڪري ٿو. ۽ هو جڏهن چاهي ٿو؛ حسن مطلق (خدا) جو ديدار ڪري سگهي ٿو، ڇو تہ سندس دل آئيني وانگر اجري ٿي وڃي ٿي، جنھن ۾ حسد، ڪدورت، لالچ، لوڀ، ۽ ڪيني جھڙي ڪا بہ برائي ناهي.
“اهل حسن وعشق هي ارباب ذوق نظر، اهل آرزو، زندہ، اهل سرور، نفوس مطمئنہ هوتي هين. زندگي مين حسن هو تو وه سرور انگيز و طيب ومنير اور ارتقائي هوتي هي.”
نتيجو
صوفي سونھن جي هر پيڪر ۾ پنھنجي مقصود کي ماڻي ٿو، هو فطرت جي حسين نظارن، خوبصورت چھرن، جهرڻن، رنگن، روشنين ۽ دل لڀائيندڙ آوازن ۾ اهو جمالياتي جھان پسي ٿو، جنھن کي محسوس ڪرڻ ۽ ڳولھڻ لاءِ هن ڪيترائي ڪشالا ڪيا هوندا آهن. صوفي جي اصل تبليغ اهائي آهي تہ سونھن جي اصلي جوهر جي مظھر (حسن مطلق) کي پسڻ لاءِ ان جي جزن؛ تخليق ۽ مخلوق کي ڏسجي يا انھن تي غور ڪجي. يعني حسن ڪُل کي حسن جُز ۾ ڏسڻ گهرجي ۽ پوءِ پنھنجي اندر ۾ فطري طور موجود جمالياتي امتياز سان انھن تي سوچجي ۽ فڪر ڪجي ۽ اهڙي طرح انسان جماليات جي ان عظيم جھان ۾ پھچي ويندو جيڪو سونھن جو اصل سرچشمو ۽ حسن ڪل آهي. ۽ ان تصور هيٺ جيڪا زندگي گذرندي ان ۾ ڪيف ۽ سرور جون اهڙيون لذتون هونديون، جن مان انسان ڪڏهن بہ نڪرڻ نہ چاهيندو ۽ هميشہ ان جھان ۾ رهڻ پسند ڪندو. صوفي مت اهڙي ئي جمالياتي جھان پيدا ڪرڻ جي ڳالھ ڪري ٿي.