افلاطون
جديد جماليات جو عالم ڊيوڊ اي ڪوپر David E Cooperپنھنجي ڪتاب Aesthetics ۾ افلاطون جو ابتدائي تعارف هنن لفظن سان ڪرائي ٿو.
“Plato …. The great Athenian philosopher pupil of Socrates and teacher of Aristotle… remains the most robust advocate of arts heteronomy.”
افلاطون پنھنجي استاد سقراط جي شھادت کانپوءِ يونان ڇڏي ويو ۽ تقريبن ٻارهن سالن تائين مصر، سسلي ۽ اٽلي ۾ رهيو. هو جڏهن واپس يونان آيو تہ هن جي عمر چاليھ سال هئي، هن مشاهدي جي اهڙي دنيا ڏٺي هئي جنھن کي هن ماڻھن تائين رسائڻ ٿي گهريو ۽ ان مقصد تحت هن هڪ اڪيڊمي کولي جتي هو فلسفي جي تعليم ڏيندو رهيو، سندس شھرت ڏيھان ڏيھ پکڙجي وئي، هن جو فلسفو سقراط کان گهڻو ڌار نہ هو بلڪہ هن سقراط جا جيڪي مڪالما سھيڙيا آهن، انھن تي پڻ ڪجهہ ڏاها اعتراض وارين ٿا تہ اهي سقراط بدران سندس آهن، ڇاڪاڻ تہ سقراط ۽ افلاطون جي فلسفي ۾ گهڻي هڪ جهڙائي آهي. افلاطون پڻ خيال پرست فلسفي هو. هن جماليات تي گهڻو ڪم تہ ناهي ڪيو ۾ پر ان جي باوجود بہ فنون لطيفہ بابت ڪيل ڪم عيوض مجنون گور کپوري لکي ٿو.
“اس (افلاطون)ني ضمني طور پر فنون لطيفہ پر جوکچھ لکها هي، اس ڪي بناپرهم اس کو جماليات کاموءجد مانني کو مجبور هين.”
اصل ۾ افلاطون پنھنجي سموري فلسفي کي ميٽا فزڪس جي وسيلي بيان ڪيو آهي ۽ هو فنون لطيفہ جو تجزيو پڻ ميٽا فزڪس جي پيئماني تي ڪري ٿو _ افلاطون جماليات بابت جيڪي سوال اٿاريا آهن جن جا جواب گهڻو پوءِ سندس شاگرد ارسطو ڏنا، تمام گهڻا اهم هئا. چيو ويندو آهي تہ فلسفي ۾ جواب کان وڌيڪ اهميت سوال جي هوندي آهي؛ ڇو تہ سوال جستجو،جاکوڙ، ۽ تحقيق جا نوان رستا ڳولھڻ تي مجبور ڪندا آهن، ائين ئي افلاطون جي اٿاريل سوالن وڏي مڃتا ماڻي.
“Plato asked an extra ordinary number of the right, the necessary and the illuminating; question about beauty and art.”
افلاطون پنھنجي استاد وانگر ڪائنات کي حقيقي سونھن جي جلوہ گاھ سمجهي ٿو، هن جو چوڻ آهي تہ فلسفي جي معراج جي تشريح ۽ تجزيو انساني ڪمن جي روشني نہ بلڪہ جمالياتي قدرن جي روشني ۾ ڪرڻو پوي ٿو. سڀئي ڏاها ڄاڻن ٿا تہ جمالياتي قدرن جو واسطو عقل جي دنيا سان آهي ۽ هي دنيا رياضي جي خوبصورت نسبتن ۾ آباد آهي اها بي وزن ناهي ٿيندي تجريد ۾ ئي نيڪي جي سگهہ لڪل هوندي آهي. جنھن کي اسان نيڪي خاطر ڏسون ٿا.
ڊاڪٽر نصير احمد ناصر افلاطون جي جمالياتي فڪر کي هن طرح بيان ڪري ٿو.
“افلاطون حسن، نيڪي اورعقل کو ايک سلسلي ڪي تين ڪڙيان تصور ڪرتا هي اور حسن مطلق کي مشاهدي مين غايت زندگي کو مضمر ديکهتا هي.”
افلاطون ڪٿي ڪٿي جماليات لاءِ ڇرڪائيندڙ انڪشاف ڪري وڃي ٿو. توڙي جو هو فن کي نہ ٿو مڃي پوءِ بہ “جمھوريہ” کي اهڙي شاعراڻي انداز ۾ قلمبند ڪري ٿو جو ڪيترن ئي ڏاهن جو خيال آهي تہ ڪو بہ نہ ٿو چئي سگهي تہ جمھوريہ جو مصنف شاعر نہ هوندو، ٻي پاسي هو موسيقي جي مڃتا طور چوي ٿو.
“ موسيقي کو نفاست اورخوشي سي ناپا جاسکتا هي، پرهر کس و ناکس سامع کي خوشي سي نھين، حسين ترين موسيقي وه هي جوسب سي زيادہ تعليم يافتہ شخص کو سب سي زيادہ خوش کرتي هي، اور خاص کر کي وه موسيقي جو اس شخص کو خوشي بخشتي هي جو نيڪي اورعلم مين معروف هي.”
فنون لطيفہ ۾ افلاطون موسيقي کي ڪنھن نہ ڪنھن صورت ۾ قبول ڪري ٿو نہ تہ فنون لطيفہ جي بين شعبن جيئن شاعري ۽ مصوري کي تہ مڪمل طرح رد ڏئي ٿو.
“Plato notoriously recommend the banning of poets and painters from his ideal republic and in the course of his argument provides an extended theory of imitation (mimesis) along with spurious reasons for thinking that imitation derogates both from the laws of morality and from the rational cognation from the world.”
افلاطون پنھنجي مثالي رياست مان شاعرن ۽ مصورن کي اهو چئي بي دخل ڪري ٿو تہ هو ڪا بہ فائدي جي ڳالھ نہ ٿا ڪن، جڏهن تہ هو رڳو فطرت جو نقل ڪن ٿا، جيئن تہ فطرت اڳ ئي حقيقي دنيا جو نقل آهي ۽ شاعرتوڙي مصور ان نقل جو نقل ڪري ٽئين درجي جو ڪم ڪن ٿا جن جي افلاطون جي مثالي رياست ۾ ڪا بہ ضرورت ناهي.
افلاطون جي ان اعتراض کي سندس ئي شاگرد ارسطو تمام بھترين نموني دليلن سان ختم ڪيو، جنھن تي ايندڙصفحن ۾ بحث ڪيو ويندو. پر افلاطون جي فسلفي ڏاهپ جي دنيا تي اهڙا اثر ڇڏي آهن جو سندس فلسفي جي ڄاڻو ۽ دانشور وائيٽ کي چوڻو پيوآهي تہ:
“اڍائي هزار سالن تي ٻڌل مغربي فلسفو افلاطوني فلسفي جي تشريح کان وڌيڪ ڪجهہ ناهي.”
حسن بابت افلاطون جي ويچارن کي هن طرح پڻ ڏٺو ويو آهي.
“Plato’s reason for believing that there must be single transcendental form of the beauty or the same as his reasons for believing in other forms, such as justice - thought in the Phaedrus beauty is said to be easier of access though sensuous images … Now if a man believes in the existence of beautiful things, but not beautify itself and cannot follow a guide who would lead him to acknowledge it, is he not living in a dream.“
اصل ۾ افلاطون پڻ حسن کي حقيقي سونھن (خدا) جو پرتو سمجهي ٿو ۽ هن ڪائنات کي حقيقي جلوہ گاھ تصور ڪري ٿو،فن کي هو ڪا بہ مڃتا نہ ٿو ڏئي، اهڙي ريت افلاطون جو جماليات بابت نظريو نج معروضي Objectivity آهي جيڪو سندس ئي استاد سقراط جي پيروي جي برابر آهي.