جديد فلسفي ۾ جماليات جو تصور
سونھن جو تصور هر دور ۾ ڌار رهيو آهي. يعني هر دور ۾ سونھن کي پنھنجي نگاھ ۽ وقت جي نزاڪتن، حالتن ۽ گهرجن پٽاندڙ ڏٺو ويو آهي. يونانين وٽ سونھن جو تصور نيڪي يا ڀلائي سان مشروط هو؛ بقول ارسطو:
“The beautiful is that good which is pleasant because it is good”
ان کان علاوہ ارسطو پوئٽڪس ۾ جيڪو اڻويھ ڀيرا سونھن جو ذڪر ڪيو آهي، ان مان سندس مقصد فني سونھن هو. يونان جي عظيم ڏاهپ جي دور کان پوءِ ابيقيورين جو دور اچي ٿو. جن جي ڏاهي ابيقيورس جو خيال هو تہ روح بہ جسم وانگر مادو ئي آهي؛ جيڪڏهن ائين نہ هجي ها تہ روح کي ڏک ۽ خوشيءَ جو احساس نہ ٿئي ها. جماليات بابت سندس خيال هو تہ حسن مادي جي ان هڪجھڙائي جو نالو آهي، جيڪو اسانجي حواسن کي سٺو لڳي ٿو فنون لطيفہ جو اصل ڪم اهڙي سونھن کي پيدا ڪرڻ آهي، جنھن سان انسان کي حظ يا تسڪين حاصل ٿئي ٿي.
ابيقيورين کان پوءِ رواقين جو دور اچي ٿو، جنھن جو مک ڏاهو زينو هو. هو افلاطون ۽ ارسطو جي خيالن سان متفق هو ۽ سونھن کي اخلاقيات ۽ نيڪي سان ڳنڍي پيش ڪندو رهيو. رواقيت جو دور فنون لطيفہ جي لاءِ لاڀائتو ثابت نہ ٿيو. رواقيت کان پوءِاشراقيت جو دور اچي ٿو، هن دور جو عظيم ڏاهو فلاطيونس هو. فلاطيونس مصر جو رهواسي هو، هن نہ صرف افلاطون ۽ سقراط جي فلسفي مان لاڀ حاصل ڪيو، پر هن ننڍي کنڊ (هندستان ) ۽ ايران جي فلسفين جا ويچار پڻ غور هيٺ آندا. هن جو خيال هو تہ تخليقي تجربي يا ڪاريگري جو واسطو مادي دنيا سان نہ بلڪہ روحاني ۽ ماروائي دنيا سان آهي. فلاطيونس جي خيال کي تصوف ۾ تمام گهڻي اهميت جي نگاھ سان ڏٺو وڃي ٿو. فلاطيونس جو خيال هو تہ هي دنيا اصل ۾ هڪ پاڇو آهي، جنھن دنيا جو هي ظاهري دنيا پاڇو آهي اها اصل ۾ خدائي ذات آهي. هن جو خيال هو تہ فنون لطيفہ اصل ۾ هڪ اهڙي وجداني دنيا جو نقل آهي، جنھن جي ساراھ کان اسان کي انڪار نہ ڪرڻ گهرجي. ائين سندس فلسفي کي تصوف جو روح پڻ مڃيو وڃي ٿو. اشراقيت جي دور کان ويندي نئين جاڳرتا جي دور تائين ٻين علمن ۽ نظرين وانگر جماليات جي لاءِ پڻ هڪ ڪارو دور هو. ريني ڊيڪارٽ کي جديد فلسفي ۾ پيڙھ جي پٿر جي حيثيت حاصل آهي. ٻين علمن سان گڏ هن جماليات تي پڻ ڪم ڪيو. اصل ۾ سندس ڪم سڌو سنئون جماليات سان واسطيدار نہ هو پر جيئن تہ هن موسيقي جي اهميت کي واضع ڪرڻ لاءِ هڪ ڪتاب لکيو، ان ڪري کيس ماهر جماليات جي حيثيت سان پڻ ساريو وڃي ٿو.
“Rene Descartes produced treatise m music, although it contains little that would be recognized as aesthetics in the modern sense.”
نئين جاگرتا واري دور ۾ جماليات ۾ اهم تبديليون آيون، هن دور ۾ جماليات کي مذهب ۽ اخلاقيات جي قديم تصور کان آجو ڪيو ويو. ڊيڪارٽ، اسپنوئزا، ليبنز، وولف ۽ بام گارٽن اهڙا ڏاها هئا، جن عقليت جي بنياد تي جماليات کي پرکڻ جي ڪوشش ڪئي ۽ اهو پڻ بانور ڪرايو ويو تہ اسان جڏهن سونھن بابت ڳالھايون ٿا تہ ان مان اسان جو مقصد فنون لطيفہ ۽ فطري سونھن آهي.
“… when we speak of an aesthetics theory in philosophy, we are trying to give an explanatory account of the fine arts and natural beauty.”
جڏهن تہ ٻئي پاسي هيوم، بارڪلي، لاڪ، روسو وغيرہ جماليات کي احساسن ۽ جذبن سان ڳنڍي پيش ڪيو. عقل ۽ منطق جو پئمانو رکندڙ فلسفي جماليات جي ڏس ۾ هڪ منجهيل سوچ confused thought جو شڪار رهيا. ڇاڪاڻ تہ هنن جي اڳيان سچ صرف منطق هو. جڏهن تہ وٽن احساسن جي ڪا بہ وقعت نہ هئي.
هن سڄي پس منظر ۾ ڪانٽ اهڙو فلسفي هو جنھن عقليت پسندن ۽ تجربيت پسندن جي وچ ۾ هڪ ڳانڍاپو قائم ڪرڻ جي ڪوشش ڪئي.
“Kant’s own position goes between those of the empiricist and the rationalist. He agrees with the empirliast that a pure judgment of taste is determined … But he also agrees with rationalist that the judgment claims universal necessary validity.”
اهڙيءَ ريت ڪانٽ مادي ۽ روحاني دنيا ۾ پڻ هڪ هم آهنگي پيدا ڪرڻ جي ڪوشش ڪئي. پنھنجي ڪتاب “ڪريٽڪ آف ججمينٽ ”۾ هن واضع طور چيو آهي تہ سونھن اهو شعور آهي، جتي احساس ۽ ڏاهپ هڪ ٻئي سان ٻٽparrelal بيٺل آهن _ ڪانٽ آزاد ۽ انحصار ڪندڙ سونھن ۾ پڻ فرق ڪيو. هن جو خيال هو تہ آزاد سونھن بنان مقصد جي مقصد رکي ٿي يعني اهڙي سونھن “purposivness without purpose” آهي. هو اهڙي سونھن کي دائمي رهندڙ سونھن “Without the idea of an end” پڻ ڪوٺي ٿو. جڏهن تہ انحصار رکندڙ سونھن Dependent Beauty پنھنجي پڄاڻي يا پڇاڙي تي ڀاڙي ٿي، اهڙي طرح اها سونھن آئيڊيل نہ ٿي رهي.
ڪانٽ جو جمالياتي نظريو چئن حصن ۾ ورهايل آهي. اهڙن حصن کي انگريزيءَ ۾ (Movement / kinds) سڏيو ويو آهي. سونھن جا اهي چار قسم هي آهن.
(الف) اها شيءِ سھڻي آهي؛ جيڪا بنان ڪنھن لالچ جي تسڪين پڄائيندي هجي.
(ب) اها شيءِ سھڻي آهي؛ جيڪا ڪنھن بہ طئي ڪيل مفروضي يا خيال کانسواءِ وڻندڙ هجي.
(ت) اها شيءِ سھڻي آهي؛ جيڪا ڪنھن لوڀ يا لالچ ڏانھن اشارو ڪرڻ کانسواءِ ئي عظيم صورت رکندڙ هجي.
(ث) اها شيءِ سھڻي آهي؛ جيڪا عالمي سطح تي مسرت انگيزي جا ڳڻ رکندڙ هجي.
سونھن جي انھن چئن ڀاڱن ۾ ورهاست کي ڪانٽ جي جمالياتي نظريي جي دل سمجهيو وڃي ٿو.
“The architectonic structures are the heart of his (Kant’s) aesthetic theory.”
ڪانٽ پنھنجي جمالياتي نظرئي ۾ جمالياتي مسرت کي ٻين خوشين کان ڌار ڪري ٿو. هن جو خيال آهي تہ ٻين خوشين جي پويان اسان جو ڪو نہ ڪو مقصد هوندو آهي، جڏهن تہ جمالياتي خوشي بنا ڪنھن خواهش، لالچ ۽ مقصد جي لڀائي ٿي. هن جو خيال آهي تہ جمالياتي مسرت اسانجي گهرجن جو پورائو ڪرڻ کانسواءِ ئي اسانکي حظ ڏئي ٿي .
“The pleasure we feel in finding some thing beautiful is not a pleasure based on any interest.”
ڪانٽ سونھن جي ادراڪ ۽ سڃاڻ بابت تمام گهڻو سخت معيار رکي ٿو، هن جو خيال آهي تہ اهو ماڻھو جنھن وٽ ڪو مقصد، يا خواهش هوندي اهو سونھن جي اصل ادراڪ ڪرڻ جي لائق نہ ٿو رهي.
سونھن جي عالمگيريت بابت ڪانٽ جوخيال آهي تہ سھڻي يا حسين شيءِ بابت ائين چوڻ تہ “هيءَ شي منھنجي لاءِ سھڻي آهي” کل جھڙو ۽ سونھن کي محدود ڪندڙ فقرو يا خيال آهي. ان جي جاءِ تي ڪانٽ چوي ٿو تہ “هيءَ مونکي سٺي لڳي ٿي” چوڻ گهرجي. ان سان نہ رڳو اها شيءِ لا محدود ٿي وڃي ٿي، بلڪہ ان ۾ هڪ فڪر ۽ فلسفو پڻ سمائجي وڃي ٿو، جيڪو عالمي معيار تي پورو رهي ٿو.هن جو خيال آهي تہ صرف ان وقت ئي جمالياتي مسرت عالمگير بڻجي سگهي ٿي، جڏهن اها احساسن سان گڏ انساني دماغ جي اعليٰ ابلاغي حيثيت مان ڦٽي نڪرندي. ۽ اهو صرف “Cognitive state of mind’’ سان ئي ممڪن آهي. ڪانٽ دماغ جي اهڙي حالت کي صرف ان وقت ممڪن سمجهي ٿو، جڏهن هو تخيل، ڄاڻ ۽ ڏاهپ جي وچ ۾ ڀرپور هم آهنگي ڏسي ٿو. يعني اسان جڏهن پنھنجي تخيل، ڏاهپ ۽ ڄاڻ جي مڪمل هم آهنگي سان سونھن بابت ڪاراءِ جوڙينداسين تہ اها عالمگير سطح جي راءِ ٿي سگهي ٿي. ۽ پوءِ اسان پڪ سان چئي سگهنداسين ته
“The thing is beautiful.”
ڪانٽ چوي ٿو تہ لذت جو خالص احساس يا سونھن جو ادراڪ صرف ڪشش ۽ تخيلاتي خوشي تي نہ ٿو ڪري سگهجي ۽ نہ وري صرف تجرباتي احساسن جي سطح تي سونھن پرکي سگهجي ٿي. جھڙوڪ رنگ ۽ سُر اسان کي وڻن ٿا، اسان سونھن کي اڳ طئي ڪيل پيمانن تي پڻ نہ ٿا سڃاڻي سگهون_ بلڪہ سونھن جو اصل ادراڪ رسمي خاصيتن “ FORMAL QUALITIES” وسيلي ممڪن آهي. ڇاڪاڻ تہ سونھن جون اهڙيون خاصيتون سونھن جي اصل جوڙجڪ سان لاڳاپو رکن ٿيون. انڪري انھن ۾ آفاقي درجي تي پاڻ مڃائڻ واري سگهہ موجود هوندي آهي.
“The beautiful is that which with out any concept is recognized as the object of necessary satisfaction.”
يعني سونھن جي لاءِ ضروري ناهي تہ ان ۾ گهرج جي پورائي ڪرڻ جي صلاحيت اڳ ئي رکيل هجي. اسان جڏهن ڪنھن شيءِ کي سھڻو سمجهندا آهيون تہ اهو خيال يا بانور ڪندا آهيون تہ اها شيءِ سڀني کي وڻندي. حالانڪہ ائين ناهي هوندو_ بلڪہ سونھن جي يڪجا مڃتا حاصل ڪرڻ لاءِ اسانکي اهڙا معيار ڳولھڻا پوندا جيڪي سڀني لاءِ قابل قبول هوندا.
ڪانٽ پنھنجي جمالياتي ٿيوري ۾ اخلاق ۽ سونھن کي پڻ ڀيٽيو آهي. اخلاق ۽ سونھن جي ڀيٽ ڪندي ڪانٽ انھن ٻنھي ۾ چار هڪ جھڙايون ڳولھي لھي ٿو.
(الف) اسان ٻنھي (اخلاق۽ سونھن ) کي پھرين نظر ۾ ئي پسند ڪيون ٿا.
(ب) ٻئي ڪنھن بہ اڳ طئي ڪيل خيال يا خواهش کانسواءِ متاثر ڪن ٿا.
(ت) ٻنھي ۾ عالمگير ڪشش موجود آهي.
(ث) ٻنھي وٽ آجپو ۽ اختيار موجود آهي، جنھن لاءِ ڪانٽ چوي ٿو.
“For the exercise of moral choice requires the freedom of the with I and the apprehensim of beauty freedom of the imagination.”
اهڙيءَ ريت ڪانٽ اخلاق ۽ سونھن جي لاڳاپي ۽ هڪجھڙائي کي واضع ڪيو آهي. سندس جمالياتي نظريو تمام گهڻو گهڻ رخو آهي. سندس جمالياتي نظريي جي مڃتا طور پال ڪروٿر لکي ٿو.
“Kantian Aesthetic is not merely one among other; it is a philosophy that allows us to solve some of the most fundamental problems in aesthetics.”
سونھن جو اصل محور جمال ۽ جلال آهن. ڪانٽ جمال سان گڏ جلال تي پڻ ذڪر جوڳو بحث ڪيو آهي. هن جو خيال آهي تہ جلال وسيلي انسان اهو ڄاڻڻ جي اهل ٿئي ٿو تہ انسان عقل جي لحاظ کان لا محدود ۽ تخيل جي لحاظ کان محدود رهي ٿو. ڪانٽ جلال ۽ جمال ۾ فرق واضع ڪري ٿو. هن جو خيال آهي تہ نفيس ۽ جميل شين کي ڏسڻ سان انسان ۾ هم آهنگي ۽ لطافت پيدا ٿئي ٿي. جڏهن تہ جليل ۽ رعبدار شيون انسان ۾ هيجان ۽ بي چيني پيدا ڪن ٿيون. ڪانٽ جلال کي ٻن حصن ۾ ورهائي ٿو. “Analysis of sublime” ۾ ڪانٽ چوي ٿو تہ جلال ٻن طرحن جو هوندو آهي، هڪ جو واسطو فطرت جي وسعت ۽ ٻي جو فطرت جي سگهہ سان آهي. انسان سان جلال جو ڳانڍاپو ظاهر ڪندي ڪانٽ لکي ٿو “The mind listens the voice of reason” يعني دماغ عقل جو آواز ٻڌي ٿو. فطري جاھ وجلال کي ڪانٽ هن طرح بيان ڪيو آهي.
“Bold over hanging, and as it were threatening rocks piled up in the sky: moving with lightning flashes: and thunder peals: volcanoes in all their violence of destruction, Hurricanes with their track of devastation, The bound less ocean in a state of turnalt, the lofty water fall of a might river and such like.”
ڪانٽ موجب اسان هڪ ڀيرو ٻيھر قدرت جي جلال اڳيان پاڻ کي هيڻو محسوس ڪيون ٿا. پر ان سان گڏوگڏ اسانجي اندر ۾ خوف جي پاتال مان هڪ اهڙي سگهہ ڦٽي ٿي جيڪا قدرت جي انھن ڊيڄاريندڙ منظرن کي سر ڪرڻ ۽ پرکڻ لاءِ اتساهي ٿي. اها جلالي سگهہ آهي، جيڪا اسان فطرت جي ئي جلال مان اخذ ڪيون ٿا. ۽ ان سگهہ وسيلي اسان قوي نظارن، پھاڙن، ستارن، سيارن، سمنڊن، طوفانن، ڌٻڻ، زلزلن ۽ واچوڙن مان لنگهي انھن جو انت ڳولھڻ جي ڪوشش ڪيون ٿا. توڙي جي بظاهر اهي منظر اسان جي جسماني توڙي احساساتي سگهہ کان ڪيئي ڀيرا وڌيڪ سگهارا نظر اچن ٿا، پر اسان پنھنجي اندر ۾ موجود جلالي سگهہ وسيلي انھن ۾ پاڻ کي گم ڪري ڇڏيون ٿا ۽ نتيجي طور ڪڏهن زلزلن جو مدار مٽائي ٿا ڇڏيون تہ ڪڏهن طوفانن ۽ ٻوڏن جو رخ تبديل ٿا ڪري ڇڏيون، ڪڏهن هٿرادو مينھن ٿا وسايون تہ ڪڏهن آسمان سان ڳالھيون ڪندڙ پھاڙ سر ڪيون ٿاتہ ڪڏهن چنڊ تي پھچون ٿا. اهو سڀ ڪجهہ فطرت جي سگهہ جي اضافي مقدار وسيلي ممڪن آهي، جيڪا انسان کي ملي ٿي، جنھن لاءِ ڪانٽ چوي ٿو.
“This sublimity in the mind rise from of human self awareness, through felling of a transcendental power of the human mind.”
يعني انسان جڏهن دماغ جي ماروائي سگهہ وسيلي پاڻ سڃاڻي ٿو تہ ان ۾ اهڙو جلال پيدا ٿئي ٿو. ذهن جي ماروائي سگهہ جو مرڪز فطرت آهي ڪانٽ موجب انسان کي فطري جلال کان ڊڄڻ نہ کپي، ڇاڪاڻ تہ جيڪڏهن انسان فطري جلال کان ڊڄندو تہ هو ان جي ڇيد ڪرڻ ۾ اهڙي طرح ناڪام ويندو، جھڙي ريت ڪو ماڻھو ڪنھن خواهش يا لالچ هيٺ سونھن جو ادراڪ ڪرڻ گهرندو آهي؛ جيڪو ممڪن ئي نہ آهي.
ڪانٽ فنون لطيفہ تي پڻ مختصر بحث ڪيو آهي هو فنون لطيفہ ۾ شاعري کي پھرين درجي تي رکي ٿو.
ڏٺو وڃي تہ ڪانٽ اهو واحد فلسفي آهي، جنھن جي جمالياتي نظريي تي تمام گهڻو بحث ٿيل آهي. سندس جمالياتي نظريي جي پوئيواري ۾ شلر، هيگل، شوپنھار۽ نٽشي سميت ڪيترن ئي فلسفين تمام گهڻا ڳوڙها بحث ڪري فلسفياڻا نقطا اخذ ڪيا آهن. جڏهن تہ ڊونالڊ ڪرافولڊ، پال گائير، ميلڪا بڊ، گيري بيهم، هينگري ايلن، بيٽرائس، ايواسڪيپر، سليم ڪمال، روڊالف ميڪريل، هنا گنبرگ، ڊوگلس، رابرٽ وڪس، ريڪل ۽ انڊريو وارٽ سميت ڪيترن ئي اديبن ڪانٽ جي جمالياتي نظرئي جي توضيع، تجزيو، توسيع، تفصيل ۽ وضاحت ڪئي آهي.
“Now it is right and proper that Kant’s account of taste should occupy center stage in one initial orientation towards his aesthetic theory.”
جديد فلسفي ۾ ڪانٽ جي جمالياتي نظرئي کي تمام گهڻي اهميت جي نگاھ سان ڏٺو وڃي ٿو. ڇاڪاڻ تہ هن جماليات جي سڀني رخن تي تفصيلي بحث ڪيو آهي. ۽ سندس نظريو آزمائش سان گڏ وچن پڻ ڏئي ٿو.
“Kantian aesthetics presents both a promise and challenge.”
هڪ پاسي ڪانٽ جلال ۽ جمال جي وضاحت ڪري ٿو تہ ٻي پاسي اخلاق ۽ سونھن جي ڀيٽ ڪري ٿو، هڪ پاسي معروض ۽ موضوع کي بحث هيٺ آڻي ٿو تہ ٻي پاسي فنون لطيفہ بابت خيال آرائي پيش ڪري ٿو. هڪ پاسي هو عقليت پسندن ۽ روحانيت جي وچ ۾ هم آهنگي پيدا ڪري ٿو تہ ٻي پاسي ماروائي ۽ قبل تجربي سونھن جي ڳالھ ڪري ٿو. هو سونھن بابتQuantity, Quality ,Relation & Modesty تي ٻڌل چار وصفون بيان ڪري ٿو تہ ٻي پاسي لکي ٿو:
“There can be no rule according to which any one its to be forced to recognize any thing as beautiful.”
ڪانٽ لڳ ڀڳ پنھنجي سڀني تحريرن کي “تنقيدي فلسفي” جي دائري ۾ آڻي ٿو، جنھن مان سندس مراد اها آهي تہ شين جو ادراڪ ڪرڻ يا انھن جو ڇيد ۽ قدر طئي ڪرڻ کان اڳ فرد کي پنھنجي علمي، عقلي توڙي ٻين صلاحيتن تي غور ڪرڻ گهرجي تہ ڇا هو شين جو اصل ملھ، سونھن جي اصل پرک يا انھن بابت ڪا مستند راءِ قائم ڪرڻ جي اهل آهي؟ “سندس اهو فلسفو ايترو تہ دقيق ۽ اوکو هيو جو کيس ان جي تشريح ۽ سندس پڙهندڙن ۾ پيدا ٿيل غلط فھمين کي دور ڪرڻ لاءِ 1787ع ۾ “ڪريٽڪ آف پيور ريزن” جو ٻيو ڇاپو آڻڻو پيو.”
جنھن ۾ هن پنھنجي جمالياتي نظرئي کي وڌيڪ وائکو ڪري پيش ڪيو. پنھنجي گوناگون فيلسوفياڻي اهميت سبب ڪانٽ جو جمالياتي نظريو نہ صرف جديد فلسفي ۾ مرڪز جي حيثيت رکي ٿو، بلڪہ ڏٺو وڃي تہ ٿورڙي تبديلي سان سندس جمالياتي نظريو هر مفڪر قبول ڪيو آهي.
ڪانٽ کانپوءِ شلر، گوئٽي ۽ سولگر سميت ٻين ڏاهن پڻ جماليات تي خيال آرائي. پر ڪانٽ کانپوءِ جماليات بابت اهم ترين بحث هيگل ڪيو آهي.
توڙي جو شلر ڪانٽ جو پيروڪارهو، پر هن ڪجهہ هنڌن تي ساڻس اختلاف ڪيو آهي؛ جنھن لاءِهو ڪو خاص جواز ناهي ڄاڻائي سگهيو. بوزنڪئٽ، ڪانٽ جي پيروي تي کيس “نوڪانٽين” سڏي ٿو. ڊاڪٽر نصير احمد ناصر پنھنجي ڪتاب “تاريخ جماليات” ۾ لکيو آهي تہ شلر ڪورنر نالي پنھنجي هڪ دوست کي ڪيترائي خط لکيا جن مان پڌرو ٿئي ٿو تہ کيس پنھنجي جمالياتي نظرئي جي کوٽ جو احساس هو_ جڏهن تہ گوئٽي فائوسٽ ۾ سونھن جي قديم ۽ جديد نظرئي کي هم آهنگ ڪرڻ ۾ رڌل نظر اچي ٿو.
ڪانٽ کانپوءِ هيگل پنھنجي جمالياتي ٿيوري ۾ سونھن تي دقيق بحث ڪيو آهي. هن جو خيال هو تہ جماليات جو علم “Aestheticism” سونھن جي اصليت کي مڪمل طور بيان نہ ٿو ڪري سگهي. ڇو تہ جماليات جي سائنس يا فلسفو حسن جي لا محدود وسعتن کي نہ ٿا هنڊائي سگهن. هيگل موجب جماليات جو علم صرف فن يعني فنون لطيفہ کي بيان ڪري سگهي ٿو. ٻيا آرٽ ان جي دائري کان ٻاهر آهن. اسان خوبصورت ندي، وڻندڙ ڪڪر، دل لڀائيندڙ هوا، سھڻي موسم، پياراگل، خوبصورت منظر، وڻندڙ ماڻھو ۽ پکي وغيرہ تہ چئي سگهون ٿا پر ان سڄي عمل ۾ اسان سونھن جي اصل جوهر کي نہ ٿا ڇھي سگهون، ان سڄي عمل ۾ اسان صرف بيان يا محسوس ڪيون ٿا. خيالن ۽ احساسن جي اهڙي تضاد کي نبيريندي يا انھن کان لنوائيندي هيگل چوي ٿو.
“Speaking generally natural beauty out to be recognized as existing besides existing beauty. We may how ever begin to ones by asserting that artistic beauty stands higher than nature for the beauty of art is the beauty that is born-born again. That is of mind.”
هتي هيگل جو اهو خيال ناهي تہ هو ڪو مصنوعي فن يا سونھن کي قدرتي سونھن کان وڌيڪ سمجهي ٿو. پر ان مان اهو مقصد آهي تہ هيگل قدرتي سونھن کي ذهن جي وسيع تجربن ۽ ڏاهپ جي بنياد تي ٻيھر تخليق ڪري ٿو. هيگل موجب جڏهن انساني ذهن پنھنجي اعليٰ ادراڪ ۽ ڏاهپ وسيلي فطري سونھن کي ٻيھر سينگاري ٿو تہ فطرت جو اڻ گهڙيل ڪاٺ فرنيچر جو ڪو نہ ڪو حسين نمونو بڻجي پوي ٿو. ۽ هڪ مالھي جيترو پنھنجي محنت سان پنھنجي باغ کي حسين ۽ پر ڪشش بڻائي سگهي ٿو . خودرو ٻوٽا ۽ جهنگلي گل ايترا حسين نہ ٿا ٿي سگهن.
هيگل موجب توڙي جو فنڪار فطري سونھن کي سنواري سڌاري ٿو . پوءِ بہ هو فطرت جي اصل تحفي کان پري نہ ٿو ٿي سگهي؛ جنھن تي هو پنھنجا تجربا آزمائي ٿو. هيگل فطرت جي رنگ ۽ نور کي ڀرپورمڃتا ڏئي ٿو.
“Nature is color as well as form.”
هيگل سونھن ۽ فن جي وچ ۾ سگهارو تعلق جوڙڻ ۾ مصروف رهيو. ڪانٽ کانپوءِ هيگل اهڙو فلسفي آهي جنھن جي فلسفي ۾ وڌيڪ تحقيق ڪرڻ ۽ نوان رخ ڳولھڻ جا اشارا ۽ تضاد موجود آهن.
هيگل سونھن بابت پنھنجي مشھور ڪتاب “Aesthetics” کي ٽن حصن ۾ ورهايو آهي. جنھن جي پھرين ڀاڱي ۾ هن سونھن جي فلسفي تي بحث ڪيو آهي، ٻي ڀاڱي ۾ فني جذبي کي بحث هيٺ آندو آهي، تہ ڪتاب جي ٽئين ڀاڱي ۾ هن مختلف فنون تي بحث ڪيو آهي.
سونھن جي وصف ٻڌائيندي هيگل چوي ٿو تہ تصورجڏهن پنھنجي پاڻ کي حواسن تي ظاهر ڪري ٿو تہ اهو حسن چوائي ٿو. هيگل موجب سونھن ٻن حيثيتن ۾ سڃاتي وڃي ٿي. هڪ مطلق سونھن جنھن کي ڏسي نہ ٿو سگهجي ۽ ٻي اضافي سونھن؛ جنھن جو ادراڪ ممڪن آهي، هيگل جيئن تہ حسن مطلق جو اصل مرڪز فطرت کي سمجهي ٿو ان ڪري هو سونھن جو پھريون ۽ بنيادي درجو فطري سونھن کي ڏئي ٿو_ افلاطون وانگر هيگل پڻ مابعدالطبعيات جي بنيادي سونھن جو معروضي نظريو پيش ڪري ٿو. هيگل کانپوءِ شاپنھار ان ساڳئي نظريي ۾ توسيع آندي پر هو ان جي بنيادي مقصد کي قبول ڪندو رهيو تہ حسن جو اصل ذخيرو “مطلق” آهي. هيگل جو خيال هو ته“حسنِ ڪل” ذات مطلق آهي. ۽ هي دنيا ان جي سونھن جو جلوو آهي. سندس جمالياتي نظرئي کي “فلسفي ڪي بنيادي مسائل” جو ليکڪ قاضي قيصرالاسلام هيئن بيان ڪري ٿو.
“مطلق هي حسن ڪا قطعي اور آخري سرچشمه هي.”
بنيادي طور هيگل مذهبي قسم جو فيلسوف هو. هو جماليات کي پڻ مذهبي ڇانو ۾ ڏسندو رهيو.
“The nature religion considers the religious artifacts pre Greek religion while the religion of beauty treats of Greek art.”
هيگل پنھنجي معروف ڪتاب انسائيڪلو پيڊيا آف فلاسفيڪل سائنسز ۾ اصلاح ڪيل مذهب “Revealed Religion” جو اصطلاح استعمال ڪيو، جنھن مان سندس مراد “فطري مذهب جي نئين پيشڪش” هئي. هيگل آرڪيٽيڪچر، اسڪلپچر، مصوري، شاعري ۽ موسيقي سميت سمورن فنون لطيفہ تي جوڳو بحث ڪيو آهي. سندس تحريرن ۾ ايران، انڊيا ۽ مصر جي فن ۽ فلسفي بابت پڻ حوالا ملن ٿا. هيگل جو خيال هو تہ فن انساني ارتقا ۾ اهم ڪردار ادا ڪري ٿو. هو چوي ٿو تہ ٻاروتڻ ۾ ماڻھو لا شعوري طور پنھنجون، ٻين جون ۽ ماحول ۾ موجود شين جون تصويرون ٺاهڻ جي ڪوشش ڪندو آهي. هو چوي ٿو تہ فن انساني دماغ ۾ ارتقا پذير رهي ٿو. ۽ انسان فطرت مان سکي فنڪار بڻجي ٿو. هيگل فن تي دقيق بحث ڪري ٿو. هو پاڻ هي سوال اٿاري ٿو تہ ڇا فن رڳو تفريح لاءِ آهي؟ يا ان ۾ ڪو سنجيدو پيغام بہ هوندو آهي؟ هو چوي ٿو تہ تفريح لاءِ ٻيون بہ ڪيتريون ئي شيون آهن، پوءِ رڳو فن ئي ڇو تفريح جو ذريعو آهي؟ پر جيڪڏهن ان ۾ ڪو سنجيدو پيغام رکيل آهي تہ پيغام عام ڪرڻ لاءِ سائنس، فلسفو ۽ ٻيا علم فن کان وڌيڪ بھتر آهن. مٿي اٿاريل سوال (ٿيسز) جي جواب (اينٽي ٿيسز) ڏيڻ کانپوءِ هو پاڻ ئي فيصلو(سينٿيسز) پيش ڪري ٿو تہ بنيادي طور انسان فن ڏانھن گهڻو ڌيان ڏيندو آهي، اها ڳالھ انسان جي فطرت ۾ شامل آهي تہ فلسفي ۽ سائنس جي ڀيٽ ۾ هو فن ۾ وڌيڪ دلچسپي وٺندو آهي. ان ڪري فلسفين توڙي فنڪارن پنھنجو پيغام تفريح واري انداز ۾ عام ڪيو آهي. جنھن مان ثابت ٿئي ٿو تہ فن نہ صرف تفريح آهي ۽ نہ رڳو پيغام رسائڻ جو ذريعو آهي، پر ان ۾ تفريح سان گڏ پيغام بہ موجود هوندو آهي.
فطري سونھن ۽ فني سونھن جي بحث ۾ پڻ هيگل اهم سوال اٿاري ٿو. هو چوي ٿو تہ فطرت خدا جي فنڪاري آهي، ۽ عام فن انسان جي فنڪاري آهي، پوءِ عام فن فطرت کان بھتر ڪيئن ٿو ٿي سگهي؟ (هيگل خود انسان پاران پيدا ڪيل سونھن کي فطري سونھن تي فوقيت/ برتري يا سرسي ڏيڻ جا اشارا ڏيندو رهيو آهي) ان جي جواب ۾ هو چوي ٿو تہ انسان خدا جو پرتو آهي.
“Human beings are an essential phase of God.”
هو چوي ٿو تہ جيئن انسان پڻ خدا جو جوهر آهي، انڪري انسان پاران پيدا ڪيل يا سنواريل سونھن اصل ۾ خدا جي ئي سنواريل ۽ پيدا ڪيل سونھن آهي.
“God reveals himself in men and therefore the best of man’s works are the best of God’s.”
هيگل جي جمالياتي ٿيوري“حسن مطلق”جي چوڌاري ڦري ٿي. هو هر شيءِ کي آخر ۾ مطلق ڏانھن کڻي وڃي ٿو. سندس اهڙي نظريي تي تنقيد پڻ ڪئي وئي پر شاپنھار سميت ڪجهہ ڏاهن سندس تخيل جي مڃتا ۾ ساڻس سھمت پڻ ڏيکاري آهي، پنھنجي انفرادي ۽ ڳوڙهي فلسفي سبب هيگل کي ڪانٽ کانپوء واري دور جي فلسفين ۾ نمايان حيثيت آهي. سندس فلسفو گهڻن نظرين سان سھمت نہ ٿو ڏيکاري، ڇاڪاڻ تہ سندس فلسفي جو اصل بنياد افلاطون iجي ما بعدالطبعيات نظر اچي ٿي.
ِ”Hegel’s concept of art does not fit easily with post Kantanian Aesthetics.”
سندس نظرئي جي جواب ۾ ”فن براءِ فن” جو نظريو سامھون آيو، جنھن جيتوڻيڪ سندس نظرئي کي مڪمل طور رد نہ ڪيو، پر ان هوندي بہ “سونھن کي مطلق سان جوڙڻ ” واري سندس خيال کي سنئون سڌو قبول نہ ڪيو.
“Hegel’s sense of art can not in the End be art for art’s sake: arts relation to the absolute brings his in to affiliation with the religion.”
هيگل جي نظرئي جو ڇيد ڪرڻ کانپوءِ اسان ان نتيجي تي پھچون ٿا تہ هيگل سونھن جي اظھار جون ٽي صورتون واضع ڪري ٿو. پھرين صورت ۾ حسن فطري منظرن ۽ مخلوق ۾ ظاهر ٿئي ٿو، ٻي صورت ۾ سونھن فن ۾ پاڻ کي اظھاري ٿي، جڏهن تہ ٽئين صورت ۾ فلسفي يا منطق ۾ حسن پاڻ کي ظاهر ڪري ٿو. هيگل موجب سونھن جي انھن ٽنھي صورتن ۾ سگهارو اظھار صرف فن کي حاصل آهي. ڇاڪاڻ تہ فنڪار فطرتي سونھن کي پنھنجي احساساتي سطحن ۽ ڏاهپ تي آڻي ظاهر ڪرڻ جي ڪوشش ڪري ٿو. هيگل فلسفي کي ٽيون درجو ڏئي ٿو. جڏهن تہ هيگل جي نظر ۾ شاعر سڀني کان اعليٰ فنڪار آهي.
“The poet is more ultimate figure than the philosophers; art stands higher than the all human activities.”
هيگل کانپوءِ شاپنھار اهڙو ماهر جماليات هو؛ جنھن جماليات بابت پنھنجن ويچارن کي عام ڪيو. شاپنھار هيگل جي فلسفي کان گهڻو متاثر هو. سندس ويچارن تي هيگل جو اثر اڻٽر آهي. هيگل سان گڏ شاپنھار ڪانٽ جو پڻ اثر قبوليو آهي، ٻين لفظن ۾ شاپنھار هيگل۽ ڪانٽ جي فلسفين جو امتزاج/ڳانڍاپو کڻي آيو هو.
“He (Schopenhauer) was an arch_rivaval of Hegel and considered himself Kant’s only true heir in philosophy.”
اسان تيسيتائين شاپنھار جي جماليات کي نہ ٿا سمجهي سگهون جيستائين اسان سندس ميٽافزڪس کي نہ سمجهنداسين ۽ شاپنھار جي ميٽا فزڪس ڪانٽ جي ميٽا فزڪس سمجهڻ کانسواءِ نہ ٿا سمجهي سگهون، پر اسان ڪانٽ جي جماليات کي سمجهڻ کانسواء ئي شاپنھار جي جماليات سمجهي سگهون ٿا، ڇاڪاڻ تہ شاپنھار پاڻ پنھنجي نظرئي بابت چوي ٿو.
“Schopenhauer claim’s my entire inner nature is willing, desiring, striving urging and all the verities of affert and to or inhibits action.”
شاپنھار جو فلسفو Will(ارادي) تي ٻڌل آهي. جيڪو ڪانٽ جي Thing_in_itself ۽ هيگل جي “تصور”(Idea) سان ويجهڙائي رکي ٿو. شاپنھار جو خيال آهي تہ دنيا ۾ جيڪو ڪجهہ موجود آهي، ان جي پويان هڪ ارادو آهي. انفرادي سطح کان ارادا اجتماعيت طرف وڃن ٿا ۽ آخر اهي سڀ ارادا، “ارادهِ مطلق” ۾ زم ٿي وچن ٿا. ڊاڪٽر نصير احمد ناصر پنھنجي تاريخ جماليات ۾شاپنھار جي فلسفي بابت لکي ٿو.
“شاپنھارڪھتا هي حقيقت صرف اراده مطلق هي، وه ايسا موضوع يا جوهر هي جو مڪتيه اور ناقابل ادراڪ هي... زندگي طرح طرح کي دکهون مين مبتلا رهتي هي، يه هي وجه هي ڪه زندگي ايڪ شر يا بدي هي، اس ليئي ڪه دکھ اس ڪا بنياد محرک هي... خوشي ڪيا هي، دکھ ڪي منفي انداز مين دور هوجاني ڪا نام هي، اس ليي تسکين يا خوشي حقيقت مين سلبي يا منفي حيثيت رکهتي هي.”
شاپنھار جو فلسفو ياس جو شڪار نظر اچي ٿو. هو هر شيءِ ۾ درد، بي چيني ۽ ويڳاڻپ ڏسي ٿو. هن جو خيال آهي تہ پنھنجي ارادي سان انسان ٻيھر ذات مطلق سان ملي سگهي ٿو. شاپنھار جو خيال آهي تہ انسان جڏهن سونھن تي غور ڪري ٿو تہ هڪ پاسي هو هميشہ زندہ رهڻ واري خواهش کان ڪٽجي ٿو. تہ ٻئي پاسي هو “اراده مطلق” تي ويچاري ٿو. ان سان هو ڪنھن حد تائين ڪرب مان آجپو حاصل ڪري سگهڻ جي اهل ٿئي ٿو.
شاپنھارفطري سونھن کي بہ مڃي ٿو تہ فني سونھن جو پڻ معترف آهي. هو هڪ هنڌ چوي ٿو.
“Every thing is beautiful.”
هر شيءِ خوبصورت آهي؛ مان شاپنھارجي مراد آهي تہ هر شيءِ کي فن ذريعي اظھاري سگهجي ٿو، ۽ فن خوبصورت آهي انڪري هر شيءِ خوبصورت آهي. هو وري لکي ٿو.
“Some things are more beautiful then other.”
يعني ڪجهہ شيون ٻين شين کان وڌيڪ خوبصورت ٿين ٿيون. شين جي سونھن جي ڀيٽ شاپنھار خدا طرفان جوڙيل شين ۽ انسان پاران جوڙيل شين جي بنياد تي ڪري ٿو. شاپنھار موجب انسان سونھن جو ادراڪ عقل نہ بلڪہ وجدان وسيلي ڪري سگهي ٿو. هو چوي ٿو:
“هماري وجدان حسن مين ارادي ڪو سڪون ملتا هي، خواهش ختم هوجاتي هي، قلب معروف ڪو حصل ڪرني ڪي آرزو سي بي نياز هو ڪر اسي غير جانبدارانہ طور پر خيال مين لاتا هي. اور اسي صرف اسي طرح هم حسن ڪي عالم مين ايڪ پائيدار عالم کي حيثيت سي پھنچتي هين.”
شاپنھار پڻ هيگل وانگر غرض کان سواءِ سونھن جي ادراڪ جو حامي آهي، هن جو خيال آهي تہ ڪو سوداگر جڏهن سامان جي ڀريل ٻيڙيءَ سان درياھ مان گزرندو آهي تہ هن کي درياھ جي ڪناري تي لڳل وڻ پاڻ ڏانھن نہ ٿا ڇڪين، جڏهن تہ اهو ساڳيو منظر هڪ شاعر يا مصور کي تمام گهڻو لڀائيندو، ان دلڪشيءَ جي پويان ارادي يا will جو عمل دخل آهي، ۽ ارادو ئي ڪنھن شيءِ جي بقا جو ڪارڻ بڻجي ٿو.
“Every thing in the world; human, Animals, plants, water and stones with his Schopenhauer’s new sense.”
توڙي جو شاپنھار جلال ۽ جمال، معروضي سونھن، فطرتي سونھن، فني سونھن اخلاقي سونھن ۽ سونھن جي ٻين جهتن کي بحث هيٺ آڻي ٿو، پر سندس فلسفي يا جمالياتي نظريي جو مرڪزي نقطوwill” “ آهي، هو هر شيءِ ۾ ارادي جي عمل کي اڻٽر سمجهي ٿو. شاپنھار موجب انسان پنھنجي وجود کان واقفيت پڻ“ارادي” سبب حاصل ڪري ٿو.
“Schopenhauer say’s every thing presses and pushes to wards existence… his fundamental belief is that we can make sense of our existence and behavior by under standing our own inner essence as will.”
شاپنھار پنھنجي سموري فلسفي ۽ نظرئي ۾ انسان کي “ارادي” جي ٻل تي هلائي ٿو، پر ان هوندي بہ سندس نظريو قنوطيت سان ڀريل آهي. هن وٽ درد جي اهميت آهي، درد جو جمال بہ آهي، هن جي ويجهو خوشي صرف درد جي غير موجودگي آهي، جنھن کي ڪا بہ بقا نہ آهي. هو موجود شين ڏانھن پڻ غير دلچسپي وارو رويو رکي ٿو. ايستائين جو هو چوي ٿو تہ عورتون خوبصورت ناهن ٿينديون. پر جيئن تہ مرد عورت ۾ پنھنجي جبلت جو پورائو ڏسي ٿو ان ڪري عورت کيس وڻي ٿي.، ٻي صورت ۾ عورت خوبصورت ناهي ٿيندي.
“Schopenhauer belongs to a tradition which equates aesthetic experience with, disinterest, attitude towards its objects.”
اڳوڻن جمالياتي نظرين ۽ انھن ۾ مناسب اصلاح سبب شاپنھار کي تمام گهڻي مڃتا ملي. شاپنھار مغربي فلسفي ۾ اهو پھريون عالم هو، جنھن ياس، درد، ويڳاڻپ ۽ قنوطيت کي فيلسوفياڻي ۽ جمالياتي انداز ۾ بيان ڪيو. سندس فلسفي تي هندوازم جو اثر نمايان نظر اچي ٿو. جنھن ۾ بنواس ڪاٽڻ، رڻ جهاڳڻ، ۽ اڪيلائيءَ ۾ گذارڻ جا ڏس ڏنل آهن. مجموعي طور شاپنھار دنيا ۾ ماهر جماليات ۽ ماهر اخلاقيات ۽ ميٽافزڪس جي فيلسوف طور ڄاتو وڃي ٿو. سندس ويچار گهڻي عرصي تائين قبوليت جو درجو ماڻيندا رهيا، بلڪہ دنيا ۾ اڄ بہ سندس خيالن کي مڃڻ وارن جو مناسب انگ موجود آهي.
شاپنھار کان پوءِ جماليات تي گهڻو ڪجهہ لکيو ويو. جن ڏاهن جماليات بابت پنھنجا نظريا ۽ ويچار ڏنا انھن ۾ ڪروشي جو ڌار مقام آهي. جماليات ڪروشي جو اهم موضوع هيو، بلڪہ سندس سڃاڻپ ئي ماهر جماليات طور ڪئي وڃي ٿي. جماليات بابت سندس فلسفو“حقيقت” تي ٻڌل آهي. هن جو خيال آهي تہ “حقيقت” جو ڪو بہ طئي ٿيل مفھوم يا معنيٰ ناهي، جيڪا شي روح کي حقيقي لڳي ٿي اصل ۾ اها ئي حقيقي آهي، ڪروشي حقيقت تائين رسائي جو بھترين ذريعو “وجدان” کي سمجهي ٿو. ڊاڪٽر نصير احمد ناصر ڪروشي جي “حقيقت” واري تصور کي ڪانٽ جي Thing_in_itself ۽ هيگل جي “التصور” سان مماثلت ڏئي ٿو. پر ڏٺو وڃي تہ شاپنھار جي “will” پڻ ان ساڳي معنيٰ يا مفھوم ۾ ورتل آهي.
ڪروشي موجب انسان ٻن طرحن سان ڄاڻ حاصل ڪندو آهي. هڪ “وجدان” ۽ ٻيو “منطق” يا “دليل” وسيلي. يعني ڄاڻ يا تہ تصور يا تخيل وسيلي حاصل ڪري سگهجي ٿي يا وري ڏاهپ وسيلي حاصل ڪيل ڄاڻ جي اصل ذريعن کي دانشمندي يا ڏاهپ سڏي ٿو. هن جو خيال آهي تہ توڙي جي ڄاڻ جا اهي ٻئي ذريعا هڪ ٻئي کان مختلف آهن، پر اهي هڪ ٻئي جا ضد هرگز ناهن، انھن ٻنھي ذريعن ۾ ڪٿي نہ ڪٿي ڪا هڪجھڙائي يا ميلاپ ضرور نظر ايندو.
“The two farms of knowledge, Aesthetics and intellectual, are indeed diverse, but this dose not amount altogether to reparation and disjunction, as we find two forms going each its own way, if we have shown that the aesthetic form is altogether dependent of the intellectual and suffices to it self with out external support, we have not said the intellectual can stand without Aesthetics.”
يعني ڪروشي موجب وجداني ڄاڻ، ڏاهپ، يا فن ۽ سائنس، يا شاعري۽ نثر کي ائين چئي بيان نہ ٿا ڪري سگهون تہ اهي هڪ ٻئي کان بلڪل ڪٽيل ۽ ڌار شيون آهن، پر انھن جو واسطو هڪ ٻئي سان رهي ٿو. ڪروشي پھريون درجو “اظھار” ۽ ٻيو درجو “تصور” يا تخيل کي ڏئي ٿو. يعني هن جو خيال آهي تہ نثر کانسواءِ تہ شاعري ٿي سگهي ٿي، پر شاعري کانسواءِ نثر ممڪن نہ آهي. ڪروشي جيئن تہ اظھاريت پسند ۽ وجدان کي ڏاهپ کان وڌيڪ سمجهندڙ فلسفي آهي، انڪري هو شاعري کي پھرين درجي تي بيھاري ٿو.
“Poetry is a material language of the human race, the first “man” were by nature sublime poets.”
توڙي جي ڪروشي جي خيال ۾ وجدان ۽ ڏاهپ ٻہ الڳ شيون آهن، پر برگسان وجدان کي عقل جو عظيم درجو قرار ڏئي ٿو. برگسان جي ان فقري جي گھرائي کان پاسو ڪندي اسان هڪ ڀيرو ٻيھر ڪروشي جي جمالياتي نظرئي طرف اچون ٿا، جنھن جو خيال آهي تہ فن حقيقت جي تمام گهڻو ويجهڙو آهي.
“We are inclined to proclaim that only his aesthetic contemplation is truth.”
پر ڪروشي اهڙو درجو صرف ان فن کي ڏئي ٿو، جيڪو وجدان وسيلي تخليق ٿيو هجي ۽ وجدان تحت تخليق ٿيل فن هڪ تہ جمالياتي حظ سان ڀرپور هوندو، ٻيو ان ۾ دائمي رهڻ جي صلاحيت موجود هوندي. ڪروشي جيئن تہ فن کي اظھارجواعليٰ ترين ذريعو سمجهي ٿو، انڪري سندس خيال آهي تہ ڪڏهن ڪڏهن ڪا تصوير يا شعر جي ڪا سٽ اسان کي ناهي وڻندي، ان مان اها مراد هرگز نہ وٺڻ گهرجي تہ ڪو مصور يا شاعر ان ۾ محنت نہ ڪئي هوندي پر جڏهن ڪا تصوير يا شاعري اسان کي “اپيل” نٿي ڪري تہ ان مان اها مراد آهي يا تہ فنڪار وجدان کي اڌورو رکيو آهي، يا هو ان کي اظھار ڪرڻ ۾ ڪامياب ناهي ويو.
ڪروشي فن ۽ فن جي نموني ۾ فرق ٻڌائي ٿو هن جو خيال آهي تہ ڪينواس تي چٽيل تصوير ۽ ڪتاب ۾ ڇپيل شاعري پنھنجي حيثيت ۾ اهم ضرور آهن، پر ان جي پويان هڪ ڳجهي دنيا پڻ آهي، يعني فن حقيقت طرف اشارو ڏئي ٿو، پر اصل حقيقت ان فن پاري ۾ لڪل هوندي آهي. آرٽ جو اصل معراج فن پارن ۾ لڪل حقيقت هوندو آهي.
ڪانٽ وانگر ڪروشي پڻ فن کي ڪتب آڻڻ يا سيڙپ ڪرڻ جو ذريعو بڻائڻ جي خلاف آهي.
“A painting might prove useful as an investment perhaps but this usefulness would be quit tangential ( پاسيري) to its aesthetic value.”
ڪروشي جو خيال آهي تہ مصوري سيڙپ جو ذريعو تہ بڻجي سگهي ٿي، پر ان سان ان جو جمالياتي قدرمتاثر ٿيندو_ ڪروشي جيئن تہ فن کي اهميت ڏئي ٿو ۽ فن ۾ وجدان کي اهميت ڏئي ٿو، انڪري هو فن ۾ ڪنھن بہ قسم جي ملاوٽ يا مقصد جي خلاف آهي. هن جو چوڻ آهي تہ فن جيئن تہ بذات خود هڪ مقصد آهي انڪري ان ۾ ٻي ڪنھن بہ قسم جو مقصد نہ هجڻ گهرجي هو فن ۾ اخلاقيات جي تبليغ ۽ توسيع جي مخالف پڻ هو. هن جو خيال آهي تہ فن جو کاپائو ثقافت (Consumer Culture ) يااخلاقيات جھڙي ڪنھن بہ مقصد سان واسطو نہ هئڻ گهرجي. فن جي لاءِ اهڙيون حدبنديون ڪرڻ کانپوءِ خود ڪروشي پڻ ان جي مخالفت ڪئي ۽ چيو تہ جيڪڏهن اسان دنيا جي ڪنھن بہ علم، دليل يا شعبي کي محدود ڪرڻ جي حق ۾ ناهيون تہ اسان فن کي صرف جماليات يا جماليات کي صرف حظ تائين محدود ڇو ٿا ڪيون؟
“As we opposed of hedonism in General…. So we are opposed to aesthetical Hedonism in particular, which looks an aesthetical in any rate.”
پر باوجود ان سوال جي ڪروشي فن کي ڪتب آڻڻ ۽ ان مان اخلاقيات لاءِ بحث جي گنجائش ڪڍڻ جي خلاف آهي.
“ڪروچي افاديت اور اخلاقيات ڪي مخالف هي... ڪروچي ڪي نزديڪ فنون لطيفہ ڪو اخلاق يا اعمال سي کوئي تعلق نھين.”
حسن بابت پڻ ڪروشي جا خيال نرالا آهن، هن جو چوڻ آهي تہ اها شي جيڪا پنھنجي اظھار ۾ مڪمل آهي، سا حسين آهي، جڏهن تہ نامڪمل اظھار سبب شيون قبيح يا بد صورت ٿي وينديون آهن. هو بدصورتي جا تہ درجا ٺاهي ٿو پر سونھن کي جيئن تہ هو مڪمل اظھار سڏي ٿو. ان لاءِ هن وٽ سونھن جو هڪ ئي درجو آهي.
“جس طرح حسن سي مراد ڪيف و سرور ڪا ڪمال وا تمام هي، اسي طرح اس ڪي ناتمامي ڪا مطلب قبح هي، حسن حظ انگيز هي ڪيون ڪه يه ذات ڪا ڪامياب اظھارهي. قبع اذيت انگيز هي، ڪيونڪه يه ناڪام اظھار ذاتي هي... حسن ڪي مدراج نھين هوتي.... فقط قبع هي کي درجي هوتي هين.”
اهڙي ريت ڪروشي حسن کي مڪمل اظھار سڏي ٿو. اهو پوءِ ڪنھن فن پاري ۾ هجي يا فطرت جي منظرن ۾. فطرت جي منظرن جي تصوير ڪشي کي افلاطون ٽئين درجي جي سرگرمي سڏيندو هو، ڇاڪاڻ تہ هن جي ويجهو فطرت پاڻ اصل دنيا جو عڪس آهي ۽ فطرت جو نقل ڪرڻ نقل جو نقل ٿيندو، جيڪا هڪ ٽئين درجي جي سرگرمي يا عمل هوندو، پر ان جي ابتڙ ڪروشي فطرت جي نقالي کي ساراهي ٿو، ارسطو وانگر هن جو پڻ خيال آهي تہ فنڪار فطرت جو نقل ڪرڻ وقت ان جي حقيقت جي تمام گهڻو ويجهو هوندو آهي، ۽ سندس ان جمالياتي سرگرميءَ جي نگراني وجدان ڪري ٿو. ۽ نتيجي طور جنھن تجربي مان فنڪار گذري ڪا تصوير بڻائي ٿو، ڏسندڙپڻ اها تصويرڏسڻ وقت ساڳيوتجربو ڪري ٿو، ۽ اهائي وجدان جي منتقلي ۽ ڪاميابي آهي ۽ فن پنھنجي اظھار ۾ حقيقت کي ڇھي وٺي ٿو ڪروشي جو خيال آهي تہ
”Certainly the art has the superiority of his own truth.”
ڪروشي جو جمالياتي نظريو ٿورڙي تضاد کي ڇڏي هڪ انتھائي سگهارو نظريو آهي، جديد دور ۾ پڻ سندس جمالياتي نظرئي مان لاڀ ورتو وڃي ٿو. هن جي نظرئي جي خاص خوبي وجدان آهي جنھن کي هو فن جي اظھار جو نمونو ۽ حقيقت سڏي ٿو. هو فن ۾ ڪنھن بہ قسم جي ٻاهرين ملاوٽ ۽ ان جي ڪتب آڻڻ جي خلاف آهي. هو فطري حسن کي واکاڻي ٿو، پر ان جو اصل معراج فنڪار جي فن سان سلھاڙي ٿو. هن جو خيال آهي تہ فن جي سرحدن کي سڃاڻڻ ئي ٺوس جماليات اڏڻ جي برابر آهي.
“Under standing of limits of art that is the construction of solid Aesthetics.”
ڪروشي جي سونھن بابت وجدان واري تصور کي ٿوري گهڻي تبديلي سان اڄ بہ قبول ڪيو وڃي ٿو.
ڪروشي جي سونھن ۽ ڪانٽ سميت ڪيترائي ڏاها سونھن کي ڪتب آڻڻ جي سخت خلاف هئا، هو نہ صرف سونھن کي ڪتب آڻڻ جي خلاف هئا، پر هنن جو خيال هو تہ ڪنھن حسين شيءِ کي ڏسڻ کانپوءِ ان کي ڪتب آڻڻ جو تصور ئي اصل ۾ ان سھڻي شيءِ جي جمالياتي قدر کي تباھ ڪري ٿو، پر هلندڙ دور ۾ اها فلاسافي صرف هڪ مخصوص طبقي جي آئيڊيالاجي وڃي رهي آهي، نہ تہ ڪيپيٽل سوسائٽي جي هن دور ۾ سونھن کي سڌو سنئون کپت سان سلھاڙيو ويوآهي، ۽ سونھن هڪ وهنوار جي وکر طور وڪامي رهي آهي، انجو ملھ لڳايو وڃي ٿو، ان تي سيڙپ ڪئي وڃي ٿي، ۽ مارڪيٽ جي گهرجن آهر ان کي سنواريو ۽ بھتر بڻايو وڃي ٿو.
ڪيپيٽل سوسائٽي ۾
Plastic Beauty, Website Aesthetics, Political Aesthetics, Article Aesthetics, Dentle Aesthetics, Media Aesthetics, Television Aesthetics Socio-Economical Aesthetics.
جھڙا سوين اصطلاح استعمال ٿي رهياآهن. جن جو واسطو شين جي فلسفياڻي جماليات سان بلڪل ناهي. اڄ سونھن جو معيار اهو آهي، جو سارڪس يونيورسٽي جي اينٿراپالاجي شعبي مان سونھن جي موضوع تي ڊاڪٽريٽ جي ڊگري وٺندڙ سوسن رنڪل پنھنجي ٿيسزز ۾ لکي ٿي تہ سونھن جو مقابلو کٽڻ لاءِ ضروري آهي تہ جڏهن توهان دنيا جي غريب ٻارڙن بابت ڳالھايو تہ توهان جون اکيون آليون ٿي وڃن.
“Besides looking good, your eyes must become moist when talking about the worlds poor children.”
ٻي پاسي سونھن کي ٽيڪنالوجي سان پڻ ڳنڍيو وڃي ٿو، ڇو جو مارڪيٽ جي ماهرن جو خيال آهي تہ جيستائين توهان شين ۾ خوبصورتي جو عنصر پيدا نہ ٿا ڪريو، شيون مارڪيٽ ۾ گهڻو وقت نہ رهي سگهنديون، توڙي جي هو ان ڳالھ کان انڪار نہ ٿا ڪن تہ ٽيڪنيڪل شين جو اصل ڪم سونھن بدران سندس ٽيڪنيڪي صلاحيت هجڻ گهرجي.
“Although the main purpose of most technical products is surely not just to be beautiful. The prospects to be see and use an ugly product every day seems horrible. A look of beauty might be a constant nagging drawback of an other wise well working products.”
يعني سونھن کي واڌو قدر لاءِ پيدا ڪيو وڃي ٿو. ڇاڪاڻ تہ اها اڄ جي مارڪيٽ جي گهرج آهي. پروفيسر ڊاڪٽر جارج ميگسين پڻ پنھنجي هڪ مقالمي ۾ لکي ٿو.
“The Aesthetics offers multiple, powerful, specific, and tangible advantages to the to the firm such as; it creates fidelity, it expresses the personality of the firm… It allows the establishment of superior prices.”
جرمني جماليات جي ماهرن جي ڌرتي جتي ڪانٽ،شلر، هيگل ۽ بام گارٽن سميت ڪيترائي اهڙا فلسفي پيدا ٿيا، جيڪي سونھن جي تصوف جي خلاف هئا. اتي “جرمن کي روزانو وڌيڪ سھڻو ٿيڻ گهرجي” جي نعري هيٺ هٿرادو سونھن کي فوقيت ڏئي ان کي اڳتي آندو پيو وڃي. بام گارٽن کان ويندي هيگل تائين سونھن جي تصوف جو سوال ئي پيدا نہ ٿي ٿيو، اڄ مارڪيٽ ويليو جي حساب سان اتي پڻ سونھن کي وکر طور استعمال ڪيو وڃي ٿو.
“Under the slogan _ “The German everyday shall be beautiful”: The Bureau of beauty of labor… Attempted to radically transform both the interior and exterior landscape of the German industrial plant. ”
اڳ سونھن جا سورنھن سينگار مشھور هئا. ڊاڪٽر غلام نبي سڌائي صاحب پنھنجي ڪتاب “شاھ لطيف جو علامتي شعور” ۾ هندي جي مشھور شاعرملڪ محمد جائسي وفات (1049 ھ/ 1639 ع ) جي حوالي سان عورت جي مختلف عضون جي بيهڪ مطابق سورنھن سينگارٻڌايا آهن.
“مٿي جا وار، آڱريون، اکيون، ڳيچيءَ جو ڊگهو هجڻ، ڏند، پستانن، پيشاني، دن جو ننڍو هجڻ، ڳل، ٻنڊڻ، ڪرايون ۽ رانون ڀريل ۽ نرم هجڻ شامل آهن.”
انھن سونھن جي سورنھن سينگارن بابت “سونھن راڻين” جي مقابلي ۾ حِصو وٺندڙ عورتن جي هار سينگار واري هڪ “سيلون” جي نمائشي بينر ۾ لکيل آهي.
“Her body is short and slit, rounded and curved. Her shoulder slope: her arms rounded: a small waist lies between rounded bosom and a bell _ shape lower torso, curved by voluminous clothing. Her hands are small, her fingers tapering, Her teeth when they protrude are tiny and delicate when her pictorial represent talent is colored, her complexion is white, with a blush of pink in her checks.”
اهڙي تبديلي نہ صرف سماجي حوالن سان آئي آهي بلڪہ ادب ۾ پڻ دادازم ۽ سرنيچرلزم جي سري هيٺ اهڙيون تحريڪون هليون، جنھن ادب جي آرٽسٽڪ حسناڪين کي ڇيھو رسايو. انھن تحريڪن سان ادب جو جمالياتي عنصر وڏي پئماني تي متاثر ٿيو.
بودليئر، ايلن پو، ڊي ڪوئني، اسٽينڊال، ۽ هائيني پنھنجي تحريرن ۾ فيشن، جهيڙن، ڊرگس وغيرہ کي اڻ سڌي طرح هٿي وٺرائي.
“In fact in his (Bandelier) prose work, important phenomena of modernity such as fashion, the city, material life, durge, prostitution, conflicts, and exoticism find a sharp and profound treatment that still constitution today a fundamental, theoretical, reference point.”
سرنيچرلزم واري تحريڪ، پنھنجي جاءِ تي سبجيڪٽوازم ۽ نيچرلزم جي بلڪل خلاف هئي. ان تحريڪ هيٺ بودليئر سميت ٻين شاعرن فطري حسنا ڪين جي حقيقت کان سڌو سنئون انڪار ڪيو،توڙي جو سندن خيال هو تہ هو حقيقت پسند آهن، پر حقيقت جي سري هيٺ هنن صرف بدصورتي، بي حيائي، فيشن، گليمر، جهيڙن، ڊرگس وغيرہ کي پنھنجن تحريرن ۾ آندو. هنن کي سونھن ڪٿي بہ نظر نٿي آئي. جيڪڏهن حقيقت نگاري جي تحريڪ هيٺ هو سونھن، کي بہ قلمبند ڪن ها تہ شايد مٿن ايڏي تنقيد نہ ٿئي ها، پر هو سونھن کي “بيزار ڪندڙ” سڏين ٿا.
“… Beauty is boring it is ugliness that fascinates us and all the symbolic work (sin, death, desire) in western culture.”
سر نيچرلزم واري تحريڪ کي برائي، بدصورتي، بي حيائي، جهيڙي ۽ ٻين اڻوسندڙ شين کي آڀارڻ سبب نہ صرف فطرت نگاري، بلڪہ ان کي حقيقت نگاري کان پڻ ڌار ڪيو ويو آهي، توڙي جي حقيقت نگاري تي پڻ جماليات جا ماهر سخت تنقيد ڪري چڪا آهن، پر سر نيچرلزم بابت سندس خيال آهي ته.
“Sur-naturalism is equally distant from any naturalism and realism that reduce art to imitation of things beautiful.”
سونھن جي قديم تصور کان جديد تصور تائين جي سموري بحث کان پوءِ ڪجهہ نقطا اهڙا ملن ٿا، جن ۾ اڃا تائين هڪجھڙائي آهي. پر جيئن تہ اهو طئي آهي تہ ميڊيا، آرٽ ۽ ٽيڪنالوجي جي هن دور ۾ قديم دور وانگر سونھن جو ڪو بہ طئي شدہ معيار ناهي. انڪري سونھن جي مڃتا وارا نقطا ٿوري يا گهڻي پئماني تي بحرحال مختلف جاتين ۾ قبول ضرور ڪيا وڃن ٿا.
هونئن نہ تہ اسان هن بحث مان تہ ان نتيجي تي پھتا آهيون تہ اڳ يونان ۾ سونھن کي نيڪي سان سلھاڙيو ويندو هو، انکانپوءِ سونھن کي انسان جي اندر جي احساس سان سلھاڙيو ويو، ۽ پوءِ ڪروشي ان کي وجدان سان ملايو، ڪانٽ سميت ڪجهہ ڏاهن فطري سونھن کي ئي اصل سونھن تصور ڪيو. سونھن کي اخلاقيات سان پڻ جوڙيو ويو، پر هن پوسٽ ماڊرن دور ۾ سونھن جو ڪو بہ هڪ مڃيل معيار ناهي، جن نقطن تي ٿورو گهڻو اڄ سونھن کي بيان ڪري سگهجي ٿو يا ائين چئي سگهجي ٿو تہ اهي نقطا آهن; جيڪي مختلف وقتن ۾ سونھن جو معيار رهيا آهن، يا جماليات جا هي اهي نظريا آهن جيڪي اڄ بہ قبوليا وڃن ٿا؛ سي هي آهن.
• فن انسان جون گهرجون پوريون ڪري ٿو.
• فن اظھار جو اعليٰ ترين ذريعو آهي.
• فن تعميري سرگرمي آهي.
• اخلاق ۽ سونھن ۾ ھڪجھڙايون موجود آهن.
• سونھن ڪشش جو باعث ٿئي ٿي.
• فني ادرارڪ نرالو ڳُڻ آهي.
• خوشي ۽ سونھن جو هڪ ٻئي سان لاڳاپو آهي.
• سونھن وجدان کي اڀارڻ ۽ پيدا ڪرڻ جي سگهہ رکي ٿي.
• سونھن اثر انگيز ٿئي ٿي.
• سونھن پيدا ڪري سگهي ٿي.
• سونھن انسان جي دل کي پاڪ ڪري ٿي.