ارسطو
يونان جي ڏاهپ جو عظيم اهڃاڻ ارسطو هڪ اهڙي فلسفي ۽ ڏاهي طور سامھون آيو، جنھن ماضي جي اٿاريل ڪيترن ئي سوالن جا جواب ڏنا. هن پنھنجي استاد افلاطون جي فڪري رستي (ميٽا فزڪس) کي ڇڏي سائنسي رستو اختيار ڪيو، هن کي پھريون سائنسدان پڻ سڏيو ويو آهي، ڇو تہ هو خيال پرستي جي حصار مان نڪري حقيقت پسندي جي دائري ۾ اچي ٿو. مختلف علمن بابت پيش ڪيل سندس نظرين کي سائنس جي ڪيترن ئي شاخن جي پيڙھ ۾ شامل ڪيو ويو آهي.هن فن بابت جيڪي فڪري نقطا ڏنا آهن،انھن تمام گهڻي پذيرائي ماڻي..
“Aristotle is the first philosopher on record to appreciate the distinctive function of art.”
توڙي جو ارسطو جماليات تي سڌي سنئين ڪا بہ تحرير ناهي لکي، پر سندس “بوطيقا”(Poetics) کي تمام وڏو اهم دستاويز ڪري مڃيو ٿو. جنھن ۾ هن شاعري بابت ڪارائتا نقطا واضع ڪيا آهن. افلاطون فطرت جو نقل ڪرڻ کي رد ڪري ٿو ۽ اهڙو نقل ڪندڙ فن کي ٽئين درجي جي تخليقي عمل سان تشبيع ڏئي ٿو، پر ان اعتراض جي جواب ۾ ارسطو نقل جي اهميت کي پڌرو ڪندي چوي ٿو تہ جيڪڏهن فطرت جو نقل نہ ڪيو ويو تہ فطرت بد صورت ٿي ويندي، هن موجب نقل وسيلي بد صورت شين کي پڻ خوبصورت ڪري پيش ڪري سگهجي ٿو.
“The Aristotelian theory of imitation and the concern with the expressive and emotionally educative aspect of aesthetic experience were not truly influenced until the 17th century.”
ارسطو موجب جيڪڏهن فطرت جو نقل نہ ڪيو ويندو تہ زندگي جمود جو شڪار ٿي ويندي، هو مثال ڏيندي سمجهائي ٿو تہ ٻار جڏهن پيدا ٿئي ٿو تہ هو نقل ڪرڻ شروع ڪري ٿو تان جو سندس گهمڻ، ڳالھائڻ، مھذب ٿيڻ ۽ زندگي گذارڻ جو هر ڍنگ، ويندي علم ۽ ڏاهپ سکڻ پڻ هڪ قسم جو نقل آهي.
“Aristotle distinguishes the beautiful from the merely pleasant.” A
سونھن بابت پنھنجي خيالن جو اظھار ڪندي ارسطو نيڪي ۽ سونھن ۾ فرق واضع ڪري ٿو . هن جو چوڻ هو تہ نيڪي ڪو ڪم ٿي سگهي ٿي، جيڪا خوبصورت پڻ ٿي سگهي ٿي، پر ضروري ناهي. ٻي طرف سونھن ڪنھن فن پاري، ڪنھن غير متحرڪ شيءِ يا غير جاندار شيءِ ۾ بہ ٿي سگهي ٿي، جنھن جو نيڪي سان ڪو واسطو نہ آهي. ها پر ڪٿي ڪٿي نيڪي؛ سونھن پڻ ٿي سگهي ٿي.
“He (Aristotle) states that the beautiful is that good, which is pleasant because it is good.”46B
جيئن بوطيقا جماليات لاءِ تمام اهم تصور ڪئي وڃي ٿي.
“In-spite of our incomplete legacy Aristotle’s poetics has a special place in the history of aesthetics.”
ارسطو جماليات کي ميٽا فزڪس جي تخيلاتي دنيا مان ڪڍي عام انسان جي دنيا ۾ وٺي اچي ٿو. هو تخيل ۽ تصور تي سائنسي طريقہ ڪار کي وڌيڪ فوقيت ڏئي ٿو.
”Aristotle broke away the Meta physical framework which was the basic of Plato aesthetic. “
ارسطو کان اڳ افلاطون توڙي سقراط حسن لاءِ“حسن مطلق” (خدا) جو تصور پيش ڪندا رهيا، پر ارسطو سونھن کي فطرت جو عظيم مظھر قرار ڏيندي ان جي اهميت کي واضع ڪيو آهي.
مجنون گور کپوري پنھنجي ڪتاب “تاريخ جماليات” ۾ لکي ٿو.
“جماليات مين ارسطو ني افلاطون ڪي اسي خيالات ڪا بڙا فائدہ اٺھايا هي، وہ افلاطون ڪا شاگرد تھااور استاد ڪي نظام فڪر مين جو خلائين يا خاميان تھين ان سي بخوبي واقف تھا، اس ني خاميون ڪو دور ڪرني ڪي بڙي ڪوشش ڪي.”
مجنون گورکپوري بوطيقا کي جماليات بابت باقائدہ تصنيف قرار ڏئي ٿو ۽ ارسطو جي جماليات کي شاعري جو فلسفو ڪوٺي ٿو. پر ڊاڪٽر نصير احمد ناصر چوي ٿو، “... اس (ارسطو ) ني جماليات پرڪوئي عليحدہ مستقل تصنيف نھين چهوڙي هي، جس طرح اس ني منطق، ما بعد الطبيعات، علم النفس يا نفسيات، اخلاقيات، سياسيات، بلاغت، شاعري اور دوسري علوم پر تصنيفات چهوڙي هين.”
ڏٺو وڃي تہ شاعري جماليات جو اهم ترين حصو آهي. جڏهن ارسطو شاعري بابت ڪتاب لکي ٿو، جنھن ۾ هو فن بابت پڻ خيال آرائي ڪري ٿو تہ اها تصنيف جماليات تي ئي سمجهڻ گهرجي. بيشڪ اها تصنيف باقائدہ ان موضوع تي نہ آهي جنھن جو ذڪر اسان اڳ بہ ڪري آيا آهيون. حسن بابت پنھنجو نقطہ نظر پڌرو ڪندي ارسطو چوي ٿو تہ سونھن جي نظاري سان جيڪا خوشي ملي ٿي، ان ۾ جنسي شھوت يا هيجان نہ هوندو آهي. هو چوي ٿو تہ سونھن تي سوچڻ وقت انسان جي ذهن ۾ ان سونھن کي ماڻڻ جي خواهش پيدا ٿيڻ ضروري ناهي. حقيقت ۾ اهو نقطو سقراط جي پيار ۽ سونھن بابت ڪيل گفتگو جو جواب آهي. جنھن ۾ سقراط چوي ٿو تہ انسان کي جڏهن سونھن وڻي ٿي تہ هو ان کي ماڻڻ جي خواهش ڪري ٿو، ڇاڪاڻ تہ انسان هر ان شيءِ جي خواهش ڪندو جيڪا سندس وٽ نہ هوندي، پر ارسطو سھڻي نموني ان فقري کي رد ڪري ٿو ڇو تہ هو سونھن کي صرف جماليات سونھن نہ بلڪہ يونان ۾ موجود سونھن جي ڪشادي تصور تحت پيش ڪري ٿو.
“Most references to beauty in Aristotle’s writings are not simply concerned with Aesthetic beauty, but with beauty in the wider Greek sense.”
ارسطو يونان جو هڪ اهڙو اڪابر ٿي گذريو، جنھن يونان جي ڏاهپ کي ڪيتريون ئي وسعتون عطا ڪيون. جماليات بابت هن جي ڏنل فڪري نقطن کي جديد فلسفي ۾ پڻ اهميت ڏني وڃي ٿي جيئن سندس چوڻ هو ته؛ انسان پنھنجي فني صلاحيتن آڌار فطرت جو اهڙو نقل ڪري سگهي ٿو، جيڪو اصل کان وڌيڪ سھڻو ٿي سگهي ٿو، يا ٽريجڊي ۾ ماڻھونءَ جي ذهن جي تخيلاتي، تصوراتي ۽ تحقيقي سطح تمام گهڻي اوچي ٿي وڃي ٿي، يا ضروري ناهي تہ هر سونھن نيڪي بہ هجي، ها البتہ هر نيڪي سونھن ٿي سگهي ٿي. يا ارسطو جوچوڻ تہ شاعري تاريخ کان وڌيڪ اهم آهي هو وڌيڪ تشريح ڪندي چوي ٿو تہ شاعري جو ڪم اهو ناهي تہ رڳو ٻڌائي تہ ڇا ٿي گذريو؟ بلڪہ ڇا ٿي سگهي ٿو؟ ٻڌائڻ پڻ شاعري جو ڪم آهي. ارسطو جي اهڙن ڏاهپ جي نقطن کي اڄ بہ تسليم ڪيو وڃي ٿو .
نتيجو:
مجموعي طور تي يوناني جماليات سقراط کان اڳ شروع ٿئي ٿي ۽ ارسطو تي ختم ٿئي ٿي. ارسطو کان پوءِ بہ ڪي يوناني ڏاها پيدا ٿيا پر انھن جي فڪري نقطن کي اها موٽ نہ ملي جيڪا سقراط، افلاطون يا ارسطو کي ملي. يونانين وٽ سونھن جو تصور داخلي کان خارجي يعني Objectivity کان Subjectivity تائين پھچي ٿو. ڇو تہ سقراط ۽ افلاطون تخيلاتي ۽ تصوراتي ڏاها هئا ۽ هنن جي ويجهو ظاهري سونھن صرف حقيقي سونھن (خدا) جي جلوہ گاھ آهي. قديم يونانين وٽ جماليات جو تصور پڻ مذهبي دائري اندر قيد رهيو. جنھن کان پوءِ ٿورو گهڻو انڪار سقراط ۽ افلاطن ڪيو. ڇو تہ هو هٿراڌو خدائن کي نہ مڃيندا هئا. هنن وٽ جماليات جو تصور مذهب گاڏڙ ضرور هو، هي ٻئي ڏاها ڪيترائي اعتراض آڻي فن کي رد ڪن ٿا. جڏهن تہ ٽيون ڏاهو ارسطو جنھن جي سامھون ماضيءَ جو سمورو فلسفو ۽ ڄاڻ موجود هئي ۽ جنھن جي لاءِ مشھور هو تہ يوريپيڊز(Bc 406_480 ) Euripides کان پوءِارسطو وٽ پنھنجي ذاتي لائبريري هئي، ارسطو انھن ڪتابن مان لاڀ پرايو ۽ حسن جي تصور کي ميٽا فزڪس جي تخيلاتي دنيا مان ڪڍي سائنس جي حقيقي دنيا ۾ وٺي آيو ۽ پڌرو ڪيو تہ سونھن جو اصل مظھر قدرتي نظارا ۽ فطرت آهي. ارسطو پاڻ کان اڳ وارن ڏاهن جي اٿاريل اعتراضن ۽ سوالن کي عقلي ۽ علمي دليلن سان حل ڪيو ۽ فن کي سندس وڃايل عظمت واپس ڏياري. هن واضع ڪيو تہ فن وسيلي انسان فطرت کي وڌيڪ سھڻو بڻائي سگهي ٿو، ارسطو انساني جذبن کي ڪليت عطا ڪئي. هن جو چوڻ هو تہ شاعر جڏهن ڪا سٽ لکي ٿو تہ اها سٽ رڳو سندس ئي جذبي جي عڪاسي نہ آهي بلڪہ اهڙو جذبو رکندڙ هر انسان جي اندر جي عڪاسي آهي. سندس اهڙن ويچارن کي اڄ سوڌو ساڳئي اهميت حاصل آهي. اسان چئي سگهون ٿا تہ توڙي جو اهو جماليات جي اوسر جو دور هو پر ان هوندي بہ جماليات ان سطح تي پھچي چڪي هئي، جنھن کان مٿي شايد اڄ بہ ناهي نڪري سگهي.