رسالي جي مختلف سرن ۾ جماليات
“جب ايڪ بڙا شاعر اُن ڪهانيون ڪو استعمال ڪرتا هي جو ڪسي معاشري ڪي واهمي مين صورت پذير هون تو وہ صرف اپني ذاتي احساس هي ڪو لباس حقيقت نھين پھناتا، الفاظ اور رمزيه تصاوير سي غير معمولي حد تڪ متاثر هو ڪر، جو پھلي هي معاشري ڪي جذباتي تجربي ڪي مظھر هوتي هين، شاعر انھين اسطرح سي منظم ڪرتا هي ڪه وہ اپني روح اور گردونواح ڪي زندگي ڪي مابين تخليق ڪرده تجربي ڪي بصيرت پاتا هي اور اسي اپني گرفت مين لي ليتا هي، اور وہ يه تجربہ جو بيڪ وقت انفرادي اور اجتماعي هوتا هي دوسرون تڪ اس حد تڪ پھنچاتا هي جس حد تڪ وہ رمزيه تصاوير سي تاثر قبول ڪرين.”
بلڪل اهڙي طرح شاه عبداللطيف ڀٽائيءَ پڻ پنھنجي معاشري ۾ چڱيءَ طرح ڄاتل سڃاتل قصن ۽ ڪهاڻين کي موضوع بڻائي معاشري جي هڪ اهڙي تصوير پيش ڪئي آهي جنھن ۾ نہ صرف سندس شاعراڻي بصيرت جلوہ گر آهي بلڪہ ان ۾ زندگي ۽ تخليق جي وچ ۾ هڪ اهڙو ڳانڍاپو قائم ڪيل آهي جنھن سبب سندس شاعري زمان ۽ مڪان جي حد بندين کي عبور ڪري ٿي. يعني سندس شاعري توڙي جي اڄ کان لڳ ڀڳ ٽي سو سال اڳ جي آهي، پر ان جي فني ۽ آفاقي رمزيت سبب اها شاعري اڄ جي لڳي ٿي، نہ صرف اڄ جي بلڪہ سندس شاعري ۾ اهڙو جوهر موجود آهي جو اها ايندڙ وقتن جي شاعري پڻ هوندي. هو فطرت ۽ پنھنجي ڌرتي ڌڻين سان بي انتھا پيار ڪندڙ شاعر آهي.
“شاه عبداللطيف فطري طور مشاهدي، اظھار ۽ فڪري سچائي جي وڏين خوبين جو مالڪ هو. جن هن کي اها صلاحيت ڏني جو، هن پنھنجي اعليٰ تصور ۽ پنھنجي ماڻھن جي خيال کي پنھنجي شاعري ۾ سموهيو ۽ سينگاريو، جن جي وچ ۾ هو رهيو ٿي. سندس ان شاعري لاءِ بنان وڌاءَ جي اها دعوا ڪري سگهجي ٿي تہ اها امر آهي.”
شاه صاحب هڪ اهڙو ڪلاڪار آهي جنھن جي ڪلا ۾ صدين جون صدائون قلم بند آهن، سندس شاعري سونھن، سچ ۽ حقيقت جو اهڙو مينار آهي، جنھن ۾ هڪ پاسي تاريخ جي تاريڪ پاسن کي روشن ڪيو ويو آهي تہ ٻي پاسي عام ماڻھوءَ جي زندگيء کي اهڙي طرح بيان ڪيو ويو آهي جو ان جي تصوير پڙهندڙ توڙي ٻڌندڙ کي موهي وجهي ٿي. سندس شاعريءَ جي بقا جو ڪارڻ اها آفاقي سگهہ آهي جنھن ۾ فطرت جي شفيق رنگن کي سينگاري پيش ڪيو ويو آهي.
“آکاڻي کي تمثيل طور آڻڻ علاملي ادب جو هڪ بنيادي قدر آهي ۽ هر شاعر ۽ مفڪر ڪنھن نہ ڪنھن ان جو پابند رهيو آهي. اسان جي عظيم شاعر شاھ عبداللطيف ڀٽائيءَ جو شعر بہ آکاڻين ۾ اڻيل آهي.”
شاھ صاحب پنھنجي دور ۾ موجود قصن، ڪهاڻين ۽ آکاڻين جي اوٽ ۾ پنھنجو فلسفو ۽ نقطہ نظر پيش ڪيو آهي، جيڪو ڪجهہ قدر تہ پنھنجي متقدمين جي اثر هيٺ آهي، پر گهڻو ڪري هو پنھنجي پيشڪش ۽ وِزن vision ۾ متقدمين توڙي همعصر شاعرن کان مختلف ۽ منفرد آهي. اهوئي شاعراڻو انداز ۽ منفرد سوچ، فھم، سندس شاعراڻي بقا، اثر پذيري، ۽ سندس بي پناھ مقبوليت جا ڪارڻ آهن. شاھ صاحب جي متقدمين گهڻو ڪري ناصحاڻي شاعري ڪئي هئي، پر شاھ صاحب ناصحاڻي شاعري سان گڏ فرد کي پنھنجن فيصلن ۾آزاد ڇڏي ٿو. هو لوڪ داستانن کي بياني انداز ۾ نہ ٿو ڳائي بلڪہ هو لوڪ داستانن جي اهم ڪردارن جي ذهني ڪيفيت قلمبند ڪرڻ سان گڏ ۽ سندن اندر جي احساسن کي ٻولي عطا ڪري ٿو. جنھن مان هڪ پاسي تہ اهو تاثر عيان ٿو ٿئي تہ سندس پڙهندڙ توڙي ٻڌندڙ لوڪ داستانن ۽ قصن، ڪهاڻين کان اڳ ئي واقف آهن تہ ٻي پاسي اها ڳالھ پڌري ٿئي ٿي تہ هو ڪھڙين حالتن ۽ ڪيفيتن کي بيان ۾ آڻي ٿو. هن جي بيان جو عجيب انداز آهي هو پنھنجي ور کي وڪڻندڙ ليليٰ کي تنبيھہ بہ ڪري ٿو تہ ور کي ڇڏيندڙ سھڻي جي واکاڻ پڻ ڪري ٿو. جنھن مان واضع ٿئي ٿو تہ سندس شرط صرف سچائي آهي. سچائي ئي اهڙو عنصر آهي جيڪو ڪائنات ۾ موجود مڙني جوهرن کي حسن بخشي ٿو. سندس ڪلام جو فڪري نقطو تہ سچ تي ٻڌل تہ آهي ئي پر سندس شعر جو شاعراڻو حسن پڻ ڪمال آهي.
“سندس شعر ۾ اهڙو تہ جادو آهي جو سندس پڙهندڙ جدا جدا اکرن جو ارٿ سمجهي نہ سمجهي تہ بہ ڪيترن هنڌن جوهر سارين سٽن جو تہ هر گز جهٽيو وٺي ۽ شاعر جو خيال سندس هنيانو ۾ گهڙيو وڃي.” سندس ڪلام “ شاھ جو رسالو” هڪ اهڙو دستاويز آهي، جنھن ۾ هڪ وڏي دور جي ماڻھن جي تاريخ، رويا، سوچون، نفسيات ۽ احساس قلمبند آهن. رسالي ۾ هر وڏي ادبي ڌارا سان برميچيل مواد موجود آهي. صرف ان کي اکيلڻ جي ضرورت آهي. اسان کي تحقيق ڪندي آشنائي ٿي آهي تہ رسالي جو مک موضوع سونھن ۽ محبت آهي، جيڪو دنيا جي آفاقي شاعرن جو موضوع پڻ آهي ۽ بقول ڊاڪٽر گربخشاڻي :
“ڪنھن بہ شاعر جي بزرگي اوتري قدر قبول ڪئي ويندي جيتري قدر منجهس جمال جي مشاهدي ماڻڻ جي قابليت آهي؛ ۽ جيتري قدر مشاهدي جي ڪري سندس جيءَ ۾ جذبا ۽ امنگ اٿن ٿا. .. حسن جو مول هڪ ئي آهي؛ ۽ جنھن جنھن ويس ۾ پاڻ کي پڌرو ڪري ٿو تنھن تنھن ويس جي پسڻ سان نينھن کي نوان نوان نيش اچن ٿا. دنيا ۾ ادنيٰ مان ادنيٰ انسان بہ حسن تي حيران آهي ۽ ڏانهس رغبت رکي ٿو.”
جماليات پنھنجي پر ۾ تمام وڏو ادبي، ثقافتي، نفسياتي توڙي فيلسوفياڻو لاڙو ۽ نظريو آهي. شاھ جي رسالي ۾ جماليات جا تمام گهڻا پھلو موجود آهن. ٿيسزز جي هن ڀاڱي ۾ شاه جي رسالي جي مختلف سرن ۾ ترتيبوار جماليات کي اجاڳر ڪري پيش ڪيو ويندو.