وجداني جماليات ۽ ڀٽائي وٽ ان جو تصور
بالله ري پِرِيَنِ، سَڀَ اُونداهِي ڀانـئِيان.
وجدان فرد جي داخلي ڪيفيتن جي پئداوار آهي. انھيءَ پئداوار جي عڪسي تحليل تخليق ۾ تبديل ٿي تخليقڪار جي تحرير جو حصو بڻجي وڃي ٿي. ڌرتيءَ جي سيني ۾ ٻج جو ڦاٽي پوڻ ۽ ٻوٽي جو جنم وٺڻ نباتاتي وجدان آهي. جڏهن تہ سڀني ساهوارن جي تخليقي عمل ۾ وجدان شامل رهي ٿو. وجدان وسيلي ئي انسان ڄمي، سکي ۽ سمجهي ٿو. وجدان جي عڪسي تخليق جا ڪي زاويا ڪيفيتون ۽ اظھار آهن. زمين مان اوچتو ٻج جو ڦاٽي سلي جو صورت ۾ ڦُٽي پوڻ نباتاتي وجدان جو جوهر آهي.۽ ان جو Spontaneous حسن ڪابہ معنا نہ رکندي وڏي معنويت جو حامل آهي. يعني اهو ننڍڙو سلو اڳتيهلي نباتاتي صورت ۾ ڪيتريون ئي مختلف Pictorial structures پئدا ڪندو ۽ انھن پڪٽوريل اسٽرڪچرس ۾ Mother-nature جا ڪھڙا ۽ ڪيترا رنگ هوندا ۽ اهو جمال نہ فقط احساساتي سطح بلڪا معاشي پوراءَ جو ڪارڻ پڻ بڻبو.
انھيءَ فڪري رويي جي پاسي ۾ يا منظرنامي ۾ شعوري طور انساني تخليق جوپھلو پڻ شامل آهي. فرد پنھنجي روحاني ۽ فني تسڪين لاءِ سوسائٽي جي اندر سرخرو بڻجي پنھنجي نسل جي واڌاري جو احساس ڌاريندي جنسي تسڪين بہ ماڻي ٿو ۽ اها ساڳي جنسي تسڪين معاشري ۾ فردن جي هجوم کي تقويت پڻ بخشي ٿي. ۽ پوءِ سماج پنھنجي جوڙجڪ يا نيچرل اسٽرڪچر اڏڻ لاءِ مختلف نظرين ۽ فلسفن کي جنم ڏئي زندگيءَ کي روان دوان رکي ٿو.
زال ۽ مڙس جي جنسي سنگم جي نتيجي ۾ ٻنھي جو مشترڪہ وجدان ٽئين فرد جي آمد ۾ جينيٽيڪلي تحليل ٿي ٻاهر اچي نئين وجدان جي صورت وٺڻ وجداني اوسر ۽ تسلسل جو ڪارڻ بڻجي ٿو. معصوم ٻار جي بک جو وجداني احساس جيڪو پيٽ ۾ رهندي کيس ورثي ۾ ملي ٿو، اهو وجدان ٻار جنم وٺندي ئي بک ۽ اڃ جي احساس هيٺ بي ساختگيءَ سان ماءُ جي ڇاتيءَ سان چنبڙي فطري وجدان جي صورت ۾ ظاهر ڪري ٿو.
برگسان جي فلسفي موجب وجدان عقل جو محتاج ۽ ان جي اعلا ترين صورت آهي ۽ تبديلي جا سمورا اسباب سول سوسائٽي جي هاڪاري ۽ ناڪاري تجربن ۽ عقل جي آڌار ٿين ٿا.
“وجدان ايڪ ايسا فعل هي جو هم اپني اندر قدرتي طور پر پيدا ڪرتي هين. اور اس مين زور لگانا اور آورد ڪا عمل شامل نھين هوتا. يڪايڪ ايڪ روشني سي هماري آنکون ڪو چڪا چوند ڪر ديتي هي شايد ڪبھي هم اس ڪي آرزومين بيتاب رهي هوتي هين. يا شايد نھين بھي، هم ايڪ لحضي مين ( جيسا ڪہ اس لفظ مين مضمر هي) وہ ڪچھہ ديکھہ ليتي هين جو هم ني پھلي ڪبھي نھين ديکها اور اس ڪي ساتھہ ايڪ سڪون اور تيقن بھي شامل هوتا هي.”
وجدان ٻي پاسي تخليقڪار جي اڌُمي جو ڪارڻ بڻجي هڪ جذبي کي جنم ڏئي وڏي اُٿل ۽ اُڇل سان سموري وجداني ڪيفيتين جو اظھار ڪري تخليق جو روپ ڌاري ٿو. ڇاڪاڻ تہ هڪ فرد خاص ڪري تخليقڪار هر وقت وجدان جي ويجهو رهي ٿو. پر هر وقت وجدان پنھنجي ڀرپور سگهہ سان مٿس ظاهر نٿو ٿئي. هو صرف تڏهن ئي ڪو ڇرڪائيندڙ فنپارو تخليق ڪري سگهي ٿو، جڏهن وجدان پنھنجي ڀرپور سگهہ سان مٿس نازل ٿئي ٿو. ۽ جڏهن وجدان پنھنجي ڀرپور سگهہ سان ابلاغ ڪري ٿو تہ ان جي نتيجي ۾ پئدا ٿيل فنپارو پنھنجي پاڻ ۾ اهڙو ئي عميق ۽ متاثر ڪندڙ عمل ۽ اها ڪيفيت جيڪي تخليقڪار ان فنپاري کي تخليق ڪرڻ وقت محسوس ڪئي هئي؛ رکي ٿو.
“…existence, experience, knowledge are unthinkable without intuition.”
يعني ان فن پاري کي ڏسندڙ ۽ پڙهندڙ پڻ اها ساڳي ڪيفيت ڪندو. جنھن کي وجدان جو منتقل (تخليقڪار کان تخليق ۾ ۽ تخليق مان ڏسندڙ تائين) ٿيڻ سڏجي ٿو. ڪروچي موجب،
“ ... روح اگرچہ ايڪ وحدت هي مگر اس ڪي چار مظاهر هين، جن مين وہ ايڪ نظم اور ترتيب مين ڪارفرما رهتي هي. سب سي پھلي يي “روح” اپني آپ ڪو جمالياتي وجدان مين ظاهر ڪرتي هي. يه وجداني جماليات ڪيا هي؟ يه دراصل وہ تخليقي فعليت هي، جسي فن ڪھتي هين، اور فن تو علم ڪي ابتدائي يا وجداني صورت هي.”
اهڙو فن جيڪو وجدان وسيلي ظاهر ٿئي ٿو اهو پنھنجي پاڻ ۾ اهي سڀئي ڪيفيتون رکي ٿو، جيڪي تخليقڪار ان فن کي تخليق ڪرڻ وقت محسوس ڪيون هيون.
“ تصويرين اور مجسمي ناقدين ۾ ويسي هي وجدانات ڪيون پيدا ڪرتي هين، جيسي خود فنڪار ڪي هوتي هين؟ اس ڪي وجه يہ هي ڪہ ناقد جو تصوير يا مجسمہ ڪي تعينِ اقدار ڪرتا هي، اس ڪي فطرت فنڪار ڪي فطرت ڪي مماثل هوتي هي، ڪيون ڪه يه دونون هم رشتہ روحين هوتي هين.”
فيلسوفن ۽ مفڪرن موجب علم، عقل ۽ وجدان وسيلي حاصل ٿئي ٿو. عقل جو لاڳاپو انساني ذهن، جڏهن تہ وجدان جو واسطو دل سان هوندو آهي. دل مان نڪتل ڪنھن اوچتي اُٿل، آھہ جذبي، ۽ ذهن ۾ اڀري آيل عقلي بنيادن تي پرکجڻ کان قاصر خيال جو اصل ڪارڻ وجدان هوندو آهي. ٻين لفظن ۾ عقل هڪ شعوري ڪوشش آهي، جڏهن تہ وجدان لاشعور مان اڀري آيل تصورن تي ٻڌل هوندو آهي.
“Clement Greenberg mentioned as definitions of the word ’intuition’ the direct and immediate apprehension by knowing a subject of itself, of its conscious states, of other minds, of an external world, of universals, of values or of rational troths’ and ’the immediate apprehension of an object by the mind without the intervention of any reasoning process.”
وجداني ڪيفيت جنھن تجربي جي بنياد تي فرد جي تخليقي سطحن کي سگهارو بڻائي ٿي انھن تخليقي ڪيفيتن جو مرڪز اها پاڻ هرتو جڙي پيل تخليق هوندي آهي جيڪا فطري تشڪيل جي بنياد تي بنان ڪنھن اوني، واهر يا زور مس جي جڙي پوي ٿي. ان نوعيت جي وجداني ڪيفيت تخليقي عمل کي سگهارو بڻائي ٿي. انجو سڌو سنئو لاڳاپو دل جي نظام سان ٻڌل هوندو آهي.
“ دل ڪا اپنا نظام هي، جس ڪي اجزا مين فاعليت ڪي لحاظ سي ضمير conscience اور وجدان intuition زيادہ اهميت رکهتي هين. دماغ ڪي نظام ڪي اهم ترين اعضاءَ عقل، فڪر اور حافظه هين.”
يعني وجدان جو واسطو دل ۽ عقل جو واسطو دماغ سان آهي. جيڪي ٻئي علم ۽ عقل جا مکيہ رستا آهن، جن سان بصيرت ۽ آگاهي ملي ٿي. قاضي قيصر الاسلام پنھنجي ڪتاب “فلسفي ڪي بنيادي مسائل” ۾ لکي ٿو.
“عقل ڪا ڪام تجزيه اور تحليل هي، اور وجدان ڪا وظيفه ترڪيب هي، عقل حقيقت ڪي جانب هماري ڪوئي رهنمائي نھين ڪرتي ڪيون ڪه حقيقت هر آن و لمحه تغيرات ڪا ايڪ اٽوٽ سيل هي... وجدان ڪہ جو هماري رهنمائي حقيقت ڪي جانب ڪر سڪتا هي اپني اندر ڪچھہ عمومي جبلتين ليئي هوئي هوتا هي.”
قاضي صاحب پنھنجي ڪتاب ۾ وجدان جون ٽي معنائون پيش ڪيون آهن.
1. ايقان ڪا في الفور احساس ( يقين جو هڪدم احساس) An immediate feeling of certainty
2. ڪسي قضيه يا بيان مين اس ڪي براه راست بصيرت (سڌو سنئون ادراڪ)
3. گدازيئ بصيرت. Sympathetic insight ( نظر جي نازُڪي.)
ڪجهہ ڏاهن وجدان کي روحاني فيڪلٽي سڏيو آهي، جنھن کي بيان ڪرڻ ڏکيو آهي. يا وجدان فرد جي داخلي ڪيفيتن جو اهو منطقي نتيجو آهي، جيڪو منطق جي مخالفت ڪري ٿو. ڇاڪاڻ تہ وجدان صرف ان وقت ئي فرد تي وارد ٿئي ٿو، جڏهن هو پنھنجي عقلي سگهہ ۽ شعوري ڪوششن کي ٻنجو ڏئي پاڻ کي سانت ۽ سڪون واري حالت ۾ آڻي ٿو. اهڙي حالت ۾ فرد جو اهو فطري جوهر بدار ٿئي ٿو، جنھن ۾ هن جي تاريخي ۽ جمالياتي سوچن جو نچوڙ شامل هوندو آهي.
وجدان کي عقل، شعور، روحانيت ۽ علم جي حاصلات جي ٻين طريقن کان مختلف سمجهيو وڃي ٿو. ۽ عام تاثر اهو ورتو وڃي ٿو تہ وجدان کي بيان ڪرڻ ايترو ئي اوکو آهي جيترو اُن کي حاصل ڪرڻ. پر سگهارو وجدان فرد کي ان وقت مونجهارن مان آجو ڪري ٿو، جتي سندس عقل جون ڪل تدبيرون جواب ڏئي وڃن ٿيون. ايئن فرد پنھنجي گهرجن ۽ بصيرت جي سڃاڻ پڻ وجدان وسيلي ڪريٿو.
“ وجدان ايڪ ايسا مُلڪہ هي جس ڪا تعلق نفس حيواني سي هي... وجدان هي انسان ڪي بچي ڪو بتاتا هي ڪہ اس ڪي غذا مان ڪي چهاتيون مين هي، اور انھين چوسني جيسا مشڪل ڪام اُسي اس طرح سکهاتا هي ڪه وہ اس لئي آسان هي نھني بلڪہ لذت آفرين بھي بن جاتا هي.”
اهڙي ريت وجدان کي هر ڏاهي پنھنجي انداز سان بيان ڪيو آهي، سقراط جيڪو بنيادي طور فن جي مخلافت ڪندڙ فيلسوف هو اهو پڻ شاعر کي چوي ٿو.
“ اهو مُلڪو ۽ خاص صلاحيت جيڪا توکي عطا ٿي آهي سا رڳو هڪ فن يا هنر جي حيثيت نٿي رکي. اها قوت هڪ الھامي قوت آهي ۽ تون خدائي طاقتن جي اثر هيٺ آهين... شاعر ان وقت تائين تخليق نٿو ڪري سگهي جيستائين ان تي الھامي قوتن جو قبضو نہ ٿئي ۽ ان جا حواس هڪدم بي اثر نہ ٿي وڃن. خدا شاعرن جو دماغ معطل ڪري ڇڏيندو (آهي) ۽ پوءِ ان کان پيغمبرن جا ڪم وٺندو آهي.”
ساڳي ريت جديد فلسفو پڻ اها ڳالھہ تسليم ڪري چڪو آهي تہ وجدان فرد کي ڪائنات ۽ فطرت ۾ موجود ڏاهپ سان ڳنڍي ٿو. ۽ فرد وجدان وسيلي اهڙي ڪائنات جو سير ڪري ٿو جتي سندس ظاهري عقل جو پھچڻ محال ٿيو پوي. خاص طور فنڪار پنھنجي وجداني سگهہ وسيلي اهڙا فنپارا تخليق ڪري ٿو جيڪي اڳ سندس وهم و گمان ۾ بہ ناهن آيل هوندا.
“An Artist in breaking down , by an effort of intuition the barrier that apace puts between himself and his model, perceives the intention of life, the-simple movement that runs through lines that binds them together and gives the significance.”
ملارڪي موجب برگسان اهو پھريون فيلسوف آهي، جنھن وجدان تي با قاعدا بحث ڪيا آهن. ڪٿي هو وجدان کي عقل جي آخري شڪل ٿو سڏي تہ ڪٿي وري هو وجدان کي آفاقي مُلڪو ڄاڻائي ٿو. پر انھن سڀني بيانن با وجود برگسان چوي ٿو؛ توڙي جو وجدا آفاقي ۽ فطري آهي، پر ان جي با وجود وجدان فرد کي آساني سان نٿو ملي.
“Intuition He (Bergson) insists does not come to us easily.”
برگسان وجدان جا درجا پڻ ڳڻائي ٿو ۽ چوي ٿو تہ صرف اعلا وجدان ئي فرد جي داخلي ڪيفيتين جو ڀرپور اظھار ڪرڻ جي سگهہ رکندڙ آهي ۽ اهو ڪنھن عظيم فنڪار جي نصيبن۾ ئي اچي ٿو.
“Only superior intuition (which Kant calls an intellectual intuition) that is perception of metaphysical reality.”
برگسان کانپوءِ اسپنوزا، شيلنگ ۽ ڪروچي سميت ٻين فيلسوفن پڻ وجدان تي ڌار ڌار نوع جا بحث ڪيا آهن.
“…Esthetical experience as such, art as such. But there is a crucial difference between the way ordinary or primary intuition. Which is necessary to existence, Experience, knowledge. Makes itself felt and the way esthetical intuition, which is not necessary to anything at all, does. Ordinary intuition informs, apprises, orients you, and in doing that always points to other things than itself, to other things than the act of intuition itself.”
ادب جي بصيرت رکندڙ ۽ ادب پاره تخليق ڪرائڻ ۾ رهنمائي ڪندڙ ۽ فن پارن ۽ ادب پارن جي پرک ۾ ڪم ايندڙ وجدان کي جمالياتي وجدان چيو وڃي ٿو. سونھن ۽ فن پارن جي اصل سڃاڻ، پرک ۽ قدرو قيمت جي ڪٿ صرف وجداني جماليات وسيلي ئي ممڪن آهي. اها وجداني جماليات ئي آهي جنھن وسيلي هڪ پارکو ڪنھن فن پاري ۾ موجود ان جي فڪري توڙي جمالياتي حس ۽ اپيل محسوس ڪري ٿو. ڪنھن بہ آفاقي آرٽ جو مدار سندس تخليقار جي جمالياتي وجدان تي رهي ٿو، هو جيترو عظيم ۽ آفاقي جماليات کي ويجهو هوندو سندس فن اوترو ئي عظيم ۽ اعليٰ هوندو.
فن جي سڀني نمونن ۾ تشبيھن ۽ استعارن کي بنيادي قدر مڃيو وڃي ٿو. جيڪي داخلي تجربن تي ڀاڙن ٿا ۽ داخلي تجربو خارجي حقيقت ۽ سچائي جي احساس سبب ئي ممڪن آهي. جيسيتائين فنڪار پنھنجي خارج سان همڪنار نٿو ٿئي، هو داخلي سچائي جو اظھار نٿو ڪري سگهي. تخليقي عمل ۾ صرف موضوع يا تجربو ئي ڪافي ناهي بلڪہ اظھار پڻ وڏي اهميت رکي ٿو، بيشڪ تخليقي عمل جي شروعات ۾ وجدان معمولي هجي پر اڳتي هلي اهو ساڳيو وجدان جمالياتي وجدان جي صورت اختيار ڪري حسن جي اظھار کي معنيٰ خيز بڻائڻ ضروري آهي ۽ جمالياتي وجدان ئي سڀ کان وڌيڪ موثر ۽ متحرڪ وجدان آهي. سونھن جي پرکڻ ۽ پرجهڻ وارن مرحلن پڻ ساڳيو جمالياتي وجدان حرڪت ۾ اچي ٿو ۽ اها حرڪت فن کي معراج بخشي ٿي،ڇاڪاڻ تہ جمالياتي وجدان آفاقي سچائي هوندو آهي.
“جمالياتي وجدان ڪو هميشہ ڪائناتي اور آفاقي تصور ڪيا گيا هي...تشبيھہ هو استعارا جمالياتي وجدان سي هم آهنگ هوڪر جھان يه لامحدود معنويت عطا ڪرتا هي (وهان) لا متناهي اور لامحدود آهنگ سي آشنا ڪرتا هي.”
اهڙي طرح وجدان فن ۾ منتقل ٿي پنھنجو ھمہ گير اثر ڏيکاري ٿو. لڳ ڀڳ سموري آفاقي شاعري وجدان جو نتيجو هوندي آهي ڇاڪاڻ تہ جھڙي ريت ڀٽائي شعر چيا آهن ان ۾ ڪٿي بہ محسوس نٿو ٿئي تہ ڀٽائي شعوري ڪوشش وسيلي شاعري ڪئي هوندي.
ڪو جو وھہ ڪاپائِتِيَنِ، ڪنبَن ۽ ڪَتَنِ؛
ڪارَڻِ سُودَ سَوارِيُون، آتَڻَ مَنجه اَچَنِ؛
اُنِ جِيءَ سُونھن، سَيَّدُ چئي، صَراف ئي سِڪَنِ؛
اَگهيا سُٽَ سَندَنِ، پائي ترازِيءَ نہ تورِيا.
(ڪاپائتي،) 1:13
ڀٽائي جو وجدان انتھائي عظيم آهي ۽ سندس شاعري پڻ ان عظيم وجدان جو نتيجو آهي.
پاٻوهِيو پُڇَنِّ، ڪِٿي هَٿُ حَبِيبَ جو؛
نيزي هيٺان نِينھن جي، پاسي پاڻُ نہ ڪَنِّ؛
عاشِقَ اَجَلَ سامھان، اوچي ڳاٽ اَچَنِّ؛
ڪُسَڻُ قُربُ جَنِّ، مَرَڻُ تَنِّ مُشاهِدو.
(ڪلياڻ) 3:11
ڀٽائي پنھنجي جمالياتي وجدان کي جھڙي انداز سان اظھاريو آهي اهو سندس ئي ڪمال ڀاسي ٿو. ڇاڪاڻ تہ جڏهن بہ سندس ڪا سٽ پڙهجي ٿي اها پنھنجي وجداني اثر پذيري سبب دل ۾ پيھي وڃي ٿي.
جي اَٿيئِي سَڌَ سُرڪَ جي، تہ وَنءُ ڪلالن ڪاٽي؛
لاهي رک، لَطِيفُ چئي، مٿو وَٽِ ماٽي؛
تڪ ڏيئي پِڪَ پِيُ تون، منجھان گهوٽ! گهاٽي؛
جو وَرَنَہَ وِهاٽي، سو سِر وَٽ سَرو سھانگو.
(ڪلياڻ) 2:10
ڀٽائي جي شاعري لفظن جي موهيندڙ جادوگري معلوم ٿئي ٿي. هن پنھنجي شاعري ۾ جنھن نموني احساسن، جذبن، خيالن، آوازن، رنگن، تصويرن۽ تصورن کي بيان ڪيو آهي، اهو ڪنھن اعليٰ ۽ عظيم وجدان جو ئي نتيجو لڳي ٿو.
اَڄُ رَسِيلا رَنگَ، بادَل ڪَڍِيا بُرجَنِ سين؛
سازَ، سارَنگِـيُون، سُرَندا، وَڄائي بَرُ چَنگَ؛
صُراحِيُون سارَنگَ، پَلِٽِـيُون راتِ پَڌامَ تي.
(سارنگ)
هو سونھن کي تخليقي، وجداني۽ جمالياتي آرٽ وسيلي اظھاري ٿو. وجدان کي فن جو ويس پارائڻ انتھائي اولو ۽ دقيق آهي. ڀٽائي نہ صرف وجدان کي آرٽ جي انداز ۾ بيان ڪيو آهي پر سندس آرٽ پڻ اهڙو ئي وجدان رکي ٿو.
جئن سو ھَرَڻُ ھُماءُ، سَرگَردان سَنسارَ ۾؛
ھِيُ پَڳُ نہ کوڙي پَـٽِـئين، ھُو ڌَڙَ سِرِ ڌَري نہ ساہُ؛
جيڪُسِ تن مُلاءُ، سَسُئِيءَ سُورَ پِرائِيا.
(ديسي)5:1
سِياري سِہَ راتِ ۾، جا گهڙي وَسندي مِينھن؛
هَلو تہ پُڇُون سھڻي، جا ڪَرَ ڄاڻي نِينھن؛
جنھن کي راتو ڏِينھن، ميھارُ ئِي مَنَ ۾.
(سھڻي) 3:11
اصل ۾ فن احساسن جو اظھار هوندو آهي، نہ ڪي اظھار جو اظھار. پر ڀٽائي جيئن تہ پنھنجي فن کي معراج بخشيو آهي. انڪري نہ صرف ڀٽائي فن کي اظھار ڏنو آهي، پر سندس اظھار پڻ وڌيڪ اظھار جو گس ڏسي ٿو.
جي ڀائِين پِرِينءَ مِڙان، تہ سِکُ چوران ڪِي ڌاتِ؛
جاڳَڻُ جَشَنُ جن کي، سُکُ نہ ساري راتِ؛
اُجهي ٻُجهي آئيا، وائي ڪَنِ نہ واتِ؛
سَلي سُوريءَ چاڙهيا، بيان ڪَنِ نہ باتِ؛
توڻي ڪُسَنِ ڪاتِ، تہ بہ ساڳِي سَلَنِ ڪينَ ڪِي.
(يمن ڪلياڻ) 2:6
“… if a good poet produces fine poetry, he must have knowledge of the things he writes about, or else he wouldn’t be able to produce it at all.”
وجدان کانسواءِ تصور ممڪن ئي نہ آهي ۽ جمالياتي وجدان وسيلي آيل تصورن جو عظيم اظھار هر ڏسا کان مڪمل ۽ من موهيندڙ هوندو آهي ۽ شاھہ جو رسالو تصورن جي اهڙي عظيم اظھار جو ڀنڊار آهي. جنھن ۾ ڪيترائي مشاهدا قلمبند آهن، جن کي پسڻ سان موجود ڪيفيتن ۾ عجيب هيجان پيدا ٿيو وڃي، ڪروچي ان عمل کي جمالياتي وجدان جو منتقل ٿيڻ سڏيو آهي.
سَنھيءَ سُئِيءَ سِبِيو، مُون مارُوءَ سين منُّ؛
هَڻِي کَڻَ حِلِمَ جا، تَہَ وِڌائِين تَنُّ؛
ڪِئن ٽوپايان ڪَنُّ، اَباڻِي اِبرَ ري؟
(مارئي) 7:10
سامِيُنِ سِڱُ ڪُلھن تي، سَنگُ مِڙوئِي سُورُ؛
ڪَهَندا وِيا ڪابُلَ ڏي، ڪو جو پِيَڙُنِ پُورُ؛
مَڙهِيءَ جو مَذِڪُورُ، ڪالَھه ڪَندا وِيا ڪاپَـڙِي.
(رامڪلي) 3:5
”The turn from ordinary to esthetic intuition is accomplished by a certain mental or psychic shift. This involves a kind of distancing from everything that actually happens, either to your self or to anyone else. Consciously or non-consciously, a mind-set ensues whereby that which enters awareness is perceived and accepted for its own immediate sake; not at all for what it might signify in terms of anything other than itself as an intuition in the present; not at all for its consequences; not at all for what it might mean to you in your particular self or to anyone else in his or her particular self; not at all for the bearing it might have on your interests or anyone else’s interests. You become relieved of, distanced from, your cares and concerns as a particular individual coping with your particular existence.“
يعني جمالياتي وجدان رکندڙ فن ايڏو تہ سگهارو ٿئي ٿو جو ان سان پڙهندڙ، ڏسندڙ توڙي ٻڌندڙ جي ذهني ۽ نفسياتي ڪيفيت تبديل ٿي وڃي ٿي. ۽ ان جمال جو مشاهدو ڪندڙ فرد ڪيترن لمحن تائين ڄڻ تہ پنھنجي پاڻ کان ئي ڪٽجي وڃي ٿو.
پَسُ توشَڪُون، تَڪِيا، سيئِي وِهاڻا؛
پَسِيو هَنڌَ، پَچي هِنئون، جي حَبِيبَنِ هاڻا؛
هِڪُ ڏنگا ڏاڏاڻا، ٻِيو موٽِيو تان نہ مينڌِرو.
(مومل راڻو) 6:4
ڀٽائيءَ جي شاعري ۾ بلڪل اهڙوئي وجدان آهي جنھن سان ماڻھو ڪڏهن سر سارنگ ٻڌندي يا پڙهندي پاڻ کي ڀِٽن ۽ ڀنل پٽن تي محسوس ڪري ٿو تہ ڪڏهن ڌڻ ڪاهيندڙ ڌنارن سان گڏ گهمندي محسوس ڪري ٿو. ڪڏهن اتر جي اوت ۾ موکيءَ جي مٽن جي خوشبوءِ محسوس ڪري ٿو تہ ڪڏهن متارن سان گڏ مرڻ جو مشاهدو ڪري ٿو. ڪڏهن گهاتن جي گهر نہ موٽڻ تي مورڙي سان تعزيت ڪري ٿو تہ ڪڏهن سھڻيءَ سان گڏ درياه جي دهشت تي پاڻ کي حاوي محسوس ڪري ٿو. ڪڏهن سھڻي ۽ ميھار جي محبت ۽ موت تي نوحه ڪنان ٿئي ٿو تہ ڪڏهن مارئي سان مارن جا احوال ۽ وڇوڙا اوريندي روئي پوي ٿو. ڪڏهن امامن جي غم ۽ ڏک ۾ ڪارا ڪپڙا پائي ٿو تہ ڪڏهن حُر جي موٽڻ ۽ شھيد ٿيڻ جو نظارو ڏيکاريندي اهلبيت جي دشمنن کي پاراتا ڏئي ٿو. ڪڏهن سورٺ جي سونھن ۽ راءَ ڏياچ جو سر قربان ٿيندي ڏسي ٿو تہ ڪڏهن ليليٰ کي حيلا ڪندي ڏسي ٿو، ڪڏهن چنيسر جي چت کي حيرت مان محسوس ڪري ٿو تہ ڪڏهن مومل جي ماڙيءَ جا نظارا ڪري ٿو، ڪڏهن راڻي سان گڏ کيس کلندي، ملندي، رسندي ۽ آخر سڙندي ڏسي ٿو تہ ڪڏهن سسئي کي پھاڙن جا پنڌ ڪندي ڏسي ٿو ڪٿي پنھونءَ جو پرٽ ٿيندي ڏسي ٿو تہ ڪٿي ڄام بادشاه کي ڪلھي تي ڄارو کڻي مڇيون ماريندي ڏسي ٿو. ڪٿي جوڳين سان گڏ جبل جهاڳجن ٿا تہ ڪڏهن سامين سان گڏ دِسون لتاڙجن ٿيون، ڪڏهن سامونڊين سان گڏ سفر ٿو ڪجي تہ ڪڏهن سپڙ جي درٻار ۾ ٿو پھچجي ۽ آخر۾ شاه جي رسالي جو پڙهندڙ پاڻ کي ڀٽائيءَ خود سان ملي وڳنڌ فقير سان چرچن ۽ چهچٽن تي مرڪندي محسوس ڪري ٿو.
وَڳَندُ وري آئِيو، پينارَنِئُون پوءِ؛
مُحڪَمَ لَڳَسِ موچِڙا، ذَرو نہ ڏِنُسِ جوءِ؛
ويٺو اِئين چوءِ، تہ پِيران پاسي نہ ٿِيان.
(بلاول) 4:2
مطلب تہ شاھہ جو رسالو وجداني جمال جو اهڙو جھان آهي جنھن ۾ پڙهندڙ پنھنجي پاڻ کي ٻڏندي محسوس ڪري ٿو ۽ مسرتن جا انبار ۽ دردن جا دود پنھنجي وجود تي وسندي ڏسي ٿو.