هندو مت ۾ جماليات جو تصور Aestheticism in Hinduism
هندومت دنيا جي قديم ترين مذهبن ۾ شمار ٿئي ٿو. جيئن تہ هر مذهب زندگي گذارڻ جو هڪ اصول متعارف ڪرائيندوآهي، ائين ئي هندومت پڻ هڪ مختلف فلسفياڻي دنيا کڻي آيو. هندومت ۾ هر آفاقي اشاري (پيار، محبت عشق، نفرت، سڪ، ڏک، درد، وڇوڙي ۽ ميلاپ وغيرہ) جو ذڪر آهي. جماليات جيئن تہ هڪ آفاقي سچائي آهي، ان ڪري هندومت ۾ جماليات کي پڻ هڪ خاص مقام حاصل آهي. هندومت جو گھرو اڀياس ڪرڻ کان پوءِ اهو گمان پختو ٿئي ٿو تہ هي واحد مذهب آهي، جنھن جو بنياد جماليات تي ٻڌل آهي ۽ اسان جماليات کي هندو مت جو سرچشمو پڻ ڪوٺي سگهون ٿا.
هندو مت خدا کي بتن جي تمثيل ۾ تلاش ڪري ٿو. خدا جي تشبيھ طورڪتب ايندڙ بت تمام گهڻي نفاست ۽ ڪاريگري سان تيار ڪيا وڃن ٿا. جن ۾ اهو ڏيکاريل هوندو آهي تہ، خالق تہ مخلوق کي خلقي ٿو پر بندو پنھنجي تصور موجب خالق کي ڪيئن تعمير ڪري ٿو؟ يعني خدا جو تصور بندي وٽ ڪيئن هوندو؟ جنھن هيء سموري ڪائنات خلقي آهي اهو ڪيترو خوبصورت ٿي سگهي ٿو؟ اهي بت ان تصور جي تشفي ڪن ٿا. بت تراش پنھنجي فن ۽ هنر جي آڌار بتن جا اهڙا نمونا گهڙي ٿو جو ڏسندڙ کي ائين لڳندو آهي تہ ڄاڻ انھن بتن ڳالھايو.
هندو ازم نہ صرف هڪ مذهب آهي پر ان مذهب سان لاڳاپيل هڪ قديم ۽ شاهوڪار تھذيب جو نالو پڻ آهي، جنھن جون پاڙون هندستان جي ڌرتي ۾ کتل آهن.
“The actual word “Hinduism“ stands for the civilization of the inhabitants of Hindustan, which literally means the land surrounding the Indus river (refered to by ancient Persians as Hindu) Hinduism as term was not common until 1830, when it was used by English writers to refer to the civilization in the Indian subcontinent, which has gradually evolved from Vedic barhamanism over the last 2000 years.”
مطلب تہ هندو ازم مذهب سان گڏ هڪ تھذيب پڻ آهي جنھن وٽ پنھنجو فن، ثقافت ۽ هنر موجود آهي. هندو ازم ۾ تخليق ڪيل فن سان ٻٽ هلندڙ جينزم ۽ ٻڌ ازم جون تھذيبون پڻ آهن جن جو پنھنجو ڌار مقام آهي .
“The study of the arts of Hinduism cannot ignore the art produced for budhist and jainist patrons.”
هندوازم سان ٻٽ (parallel) هلندڙ انھن مذهبن وٽ پنھنجو فن ۽ هنر هو، جن هندو ازم کان گهڻو اثر ورتو .
مجموعي طور هندوازم ۾ جماليات جي جن اهم عنصرن کي شامل سمجهيو وڃي ٿو، انھن ۾ رقص، بت تراشي، مصوري، موسيقي ۽ شاعري شامل آهن. فن کي هندو ازم جو اڻٽٽندڙ حصو مڃيو وڃي ٿو. جنھن لاءِچيل آهي
“Hindu art remains an integral part of ritual customs in the daily lives of devotees.”
يعني هندوازم جي پيروڪارن جي ڏهاڙي واري عام زندگي ءَ ۾ هندو آرٽ اڻٽٽندڙ حيثيت رکي ٿو. هتي فن جي مختلف نمونن جو مختصر جائزو پيش ڪجي ٿو.
رقص Dance
رقص يا ناچ کي عضون جي شاعري تصور ڪيو وڃي ٿو. هندوازم ۾ رقص کي روحاني حيثيت حاصل آهي، جيڪو جماليات جو تمام وڏو موضوع آهي. ننڍي کنڊ ۾ رقص جو تصور ان جي تاريخ کان تمام گهڻو پراڻو آهي. رقص ۾ روحاني ۽ جسماني ميلاپ ۽ هم آهنگي آهي. جنھن کي اعليٰ اظھار سبب مقدس مقام حاصل آهي. هندوازم ۾ رقص کي تخليق جو سر چشمو مڃيو وڃي ٿو.
“هندستاني (Hinduism ) فڪر ڪي مطابق ڪائنات ڪي هر شيءِ رقص ڪرتي هي. ذره ذره رقص ڪرتا هي، ديويون اور ديوتائون ڪي طرح، چانڊ، ستاري، سورج اور تمام سياري رقص ڪرتي هين. حيوانون، درختون اور پودون ڪي رقص بھي جاري هين. تمام اشياءِ، عناصر اور انسان ڪي رقص مين ايڪ پر اسرار معنوي ربط هي.”
ناچ کي سونھن جو اعليٰ مظھر تہ سمجهو ئي وڃي ٿو، پر خوبصورتي جي ايڏي عظيم تمثيل پڻ سمجهيو وڃي ٿو جو ناچ کي عضون جي شاعري ڪوٺيو ويو آهي. تخليقي جهتن ۾ رقص جي وڏي اهميت آهي ۽ هندومت جي جماليات جو هڪ وڏو حصو رقص سان سلھاڙيل آهي. ڇاڪاڻ تہ مقدس ماڳن، ديوتائن، ديوين ۽ اپسرائن کي رقص جي اجتماعي صورت ۾ ڏيکاريو ويو آهي. هندوازم ۾ مھاشيو کي ديوتائن جو ديوتا مڃيو وڃي ٿو. ۽ ان ديوتائن جي ديوتا کي بہ جڏهن نچندي ڏيکاريو وڃي ٿو تہ هندوازم ۾ ناچ جي مذهبي حيثيت واضع ٿئي ٿي. شيو جي رقص کي هندومت جي جمالياتي فڪر ۾ جلال ۽ جمال ٻنھي جو سرچشمو سمجهيو وڃي ٿو. پنڊ پھڻ ٿيڻ وارن لمحن ۾ پنھنجي وجود جي امالڪ (Spontaneous ) اظھار لاءِ شيو رقص ڪري ٿو. جيڪو جيوت لاءِ نيون امنگون، اشارا ۽ سونھن جا جلوہ، موسيقي جون لھرون، راڳ ۽ راڳڻين جا ٺاٺ ۽ ٻيو گهڻو ڪجهہ پيدا ڪري ٿو.
“هندوستاني (Hinduism ) جمالياتي فڪر مين جلال و جمال دونون ڪا سر چشمہ شيو ڪا رقص هي.”
اسلامي نقطہ نظر موجب خدا ڳجهو خزانو هو، جنھن جڏهن چاهيو تہ هو سڃاتو وڃي تہ هن هيءَ ڪائنات پيدا ڪئي ۽ پنھنجي ذات جو اظھار ڪيو. جڏهن تہ هندوازم ۾ پڻ ان خيال سان ملندڙ جلندڙ راءِ موجود آهي. جنھن موجب شيو جي رقص سان هن ڪائنات جي خلقت ٿي. هندوازم موجب هيءَ ڪائنات اصل ۾ بيٺل هئي پر شيو جي رقص سان هن ۾ تحرڪ پيدا ٿيو ۽ هيءَ ڪائنات پکڙجي ڪيترن ئي حصن ۾ ورهائجي وئي ۽ ڪائنات جو ذروذرو نہ رڳو چر پر ۾ آيو بلڪہ رقص ڪرڻ لڳو ٻين لفظن ۾ هندوازم ۾ رقص کي زندگيءَ جو اشارو سڏيو ويو آهي.
هندوازم موجب شيو جي رقص ۾ ڪائنات جي تخليق، اوسر ۽ شين جي حفاظت ۽ بربادي سان لاڳاپيل پنج وصفون شامل آهن.
برهما، وشنو، نردر، مھيشور، ۽ سدا; شيو جا پيڪر يا روپ آهن, جيڪي واحد سچائيءَ جا مختلف جلوہ سمجهيا وڃن ٿا. هندوازم موجب شيو جي ناچ جي پھرين انگ سان هيءَ ڪائنات پيدا ٿي، ٻئي انگ سان ڪائنات ۾ توازن Balance آيو، ٽئين انگ سان ڪائنات ۾ موجود شيون فنا ٿي ويون ۽ انھن جي جاءِتي نيون شيون آيون، چوٿين انگ سان وقت ۾ چرپرMovement آئي ۽ شيو جي ناچ جي پنجين انگ سان نرواڻ يا آجپو مليو.
شيو جي ناچ کي“نٽ راج” چيو وڃي ٿو جنھن لاءِ مشھور آهي تہ نٽ راج شين جي جوڙ جڪ، بچاءُ، تباهي، ۽ ٻيھر تخليق جي هنر جو سڀ کان وڏو فنڪار آهي.
“نٽ راج، تخليق، تحفظ، تباهي، اور نئي تخليق ڪي آهنگ ڪي سب سي بڙي فنڪار هين .... نٽ راج ڪي متحرڪ هاتھ اور پائون سي تمام اشياء و عناصر ڪي جذبي، ڪيفيت اور وحدت ڪي پھچان هوتي هي، اس پيڪر ڪي هر علامت معنيٰ خيز هي. جس سي باطني طور پر جمالياتي آسودگي حاصل هوتي هي.”
هندوازم ۾ نہ رڳو شِيو جو رقص مشھور آهي پر ٻيا ديوتا ۽ ديويون پڻ رقص ڪندي ڏيکاريا ويا آهن، جن ۾ خاص ڪري “ڪرشن” ۽ “ڪالي” جو رقص مشھور آهي. ڪرشن جو راڌا سان گڏ ناچ وڏي اهميت رکي ٿو. ڪرشن ۽ راڌا جي رقص کي سور داس، وديا پتي، چندي داس ۽ ميران ٻائيءَ جھڙن عظيم شاعرن پنھنجي شاعري ۾ زندہ ۽ جاويد ڪري ڇڏيو آهي.
“هندوستاني تفڪر ني ڪرشن ڪي سر پر مور ڪي پر سجاڪر ان ڪي هاتھون مين سبزي ديڪر اوران ڪي پوري وجود ڪو عشق ڪي علامت بناڪر انھين روح اور وجدان ڪي رقص ڪي علامت بناديا هي.”
ڪرشن ۽ راڌا کي هندستان جي ڪجهہ حصن ۾ هڪ ئي وجود جا ٻہ حصا مڃيو وڃي ٿو، جيڪي مختلف جمالياتي قدرن (Aesthetic Values ) کي تخليق ڪن ٿا. خاص ڪري ڪرشن ۽ راڌا جو رقص شاعري، مصوري ۽ موسيقيءَ ۾ ائين سمايل آهي، جو ان کي شعور ۽ تخليق جو سر چشمو تصور ڪيو وڃي ٿو. ڪرشن جو گوپين سان ڪيل رقص پڻ مشھور ۽ اهم آهي جنھن سان ڪيتريون ئي ڪهاڻيون واڳيل آهن، جن مان جماليات جا بي مثال رنگ نڪري نروار ٿين ٿا.
هندستاني رقص جو جلالي “Sublimatic” پھلو ڪالي جو ناچ آهي، جيڪو اصل ۾ پاروتي جي پيڪر مان اخذ ڪيل آهي. ڪاليءَ جو رقص اهڙي شمشان گهاٽ تي ٿئي ٿو، جتي مُردن جا هڏا پکڙيل هوندا آهن. ڪالي کي هڪ عظيم سگهہ طور ڄاتو وڃي ٿو. شِيو کي شعور جي روشني سمجهو وڃي ٿو، جيڪا نہ ٿي بدلجي. جڏهن تہ ڪالي کي ان روشنيءَ جي بدلجندڙ صورت طور ڄاتو وڃي ٿو ڪالي جي ناچ مان پڻ رقص جا ڪيترائي جمالياتي پھلو اجاگر ٿين ٿا جيڪي هندو مت جي جماليات کي منفرد بڻائن ٿا.
ديوين ۽ ديوتائن جي ناچ کانسواءِ هندوازم ۾ لوڪ ناچ کي پڻ ڌار حيثيت سان ڏٺو وڃي ٿو، جنھن مان هندو ازم جي خمير ۾ شامل ثقافتي اهڃاڻن جي پيروي ڏانھن اشارا ملن ٿا. ڪٿڪ ناچ هڪ اهڙو ئي ناچ آهي جنھن کي هندو مت ۾ وڏي اهميت جي نگاھ سان ڏٺو وڃي ٿو. توڙي جو ڪٿڪ ناچ هندستان جو هڪ قديم ناچ آهي پر ان ۾ موجود لچڪ ۽ وسعت سبب هي ناچ ايران، ترڪي، چين، مصر، ۽ پاڪستان ۾ پڻ مشھور آهي.
هندوازم ۾ رقص کي مليل مقدس حيثيت سبب رقص کي تمام گهڻي هٿي ملي آهي، تان جو مسلمانن سميت ٻين مذهبن جي مڃيندڙن پڻ رقص جي رنگ ۽ ڍنگ جون مختلف صورتون پنھنجون ڪري ورتيون آهن.
رقص بسمل “Dance of wounded” (ڦٽيل جو ناچ) پڻ هڪ علامت آهي. جيڪا تصوف ۾ وجد جي رقص سان تمثيل طور پيش ڪجي ٿي. وجداني رقص صوفين جو اهم پيڪر آهي ۽ اڄ بہ ڪيترن ئي صوفي بزرگن جي مزارن تي اهڙو رقص ٿئي ٿو. ڪجهہ شاعرن منصور جي ان رقص کي بيان ڪيو آهي، جيڪو دار تي پھچڻ تائين ساڻس گڏ هو. شاعرن عقيدت مان ان رقص کي “نور” ۽ “حقيقت” جو نالو ڏنو آهي .
بت تراشي ۽ مصوري
بت تراشي ۽ مصوري پڻ فنون لطيفہ سان واڳيل اهم عنصر آهن. جن جي تاريخ تمام گهڻي قديم آهي. انسان جڏهن غارن ۾ رهندو هو تہ هو پنھنجن تکن نھن ۽ مختلف اوزارن سان غارن ۾ ابتا سبتا ليڪا ڪڍندو هو. اهي ابتا سبتا ليڪا مصوري جا قديم نمونا هئا. بت تراشي ۽ مصوري هڪٻئي کان مختلف هنر ۽ فن آهن پر هتي بت تراشي توڙي مصوري مان مراد هندوازم ۾ موجود انھن جي جمالياتي حيثيت واضع ڪرڻ آهي، جيڪا ساڳي پيرائي ۾ آهي.
هندوازم ۾ جتي مصوري جي اڳيان آئينو ڪينواس آهي. جنھن تي پنھنجي تخليقي سگهہ وسيلي چرندڙ پرندڙ تصويرون چٽيون ويون آهن اتي بت تراشي ۽ مجسمہ سازي جي سامھون پڻ هڪ وسيع ڪائنات آهي. جنھن پنھنجي عظيم سگهہ وسيلي اهڙا تہ بت تراشيا ۽ مجسمہ تيار ڪيا آهن جو ڏسندڙ جي نظر کن پل لاءِ ڌوڪو کائي وڃي ٿي تہ اهي بت ڳالھائن ڇو نہ ٿا.
مصوري هجي يا بت تراشي خوبصورتي ۽ جمال ان جو مکيه جز سمجهيو وڃي ٿو ۽ ان جو جيئرو مثال اڄ بہ اهي بت ۽ عمارتن تي نڪتل چٽ ۽ گلڪاري آهي جيڪي هندو آرٽ جا عظيم شاهڪار آهن. توڙي جي هندستان ۾ عمارت سازي جي فن ۽ انھن تي چٽسالي واري فنڪاري جو عروج مغل دور هو، پر ان جي شروعات گهڻو اڳ ٿي چڪي هئي. هندوازم ۾ پنھنجي ديوتائن کي بت جي صورت ۾ پيش ڪرڻ جو تصور هندوازم جو بنيادي ۽ مذهبي تصور آهي . ۽ ڪوئي پنھنجي خدا جي تشبيھ ڪيتري خوبصورت بڻائيندو ؟ تہ جواب يقينن اهو هوندو تہ ڪو مصور پنھنجي ديوتا جي جيتري خوبصورت ۾ خوبصورت تصوير بڻائي سگهندو هو بڻائيندو، ڇو تہ ان مصور يا سنگ تراش جي اڳيان پنھنجي خالق جو تصور نہ رڳو ان جي فنڪارانہ سگهہ کي وڌائي ٿو، بلڪہ ان ۾ تعظيم ۽ احترام جو جذبو پڻ ڀري ٿو. جڏهن ڪا بہ تصوير يا مجسمو احترام ۽ هنر جي گڏيل آهنگ سان ٺھي راس ٿيندو يقينن اهو بي مثال هوندو. تڏهن تہ روم جي ڏاهي ديوشرائي سوسٽم (Dio chrysostem (_(117_50 ع ) فيڊيا جي ديوس بت کي ڏسي چيو هو تہ هن بت جي ڏسڻ کان پوءِ ڪو بہ ماڻھون خوب کان خوب تر جو تصور نہ ٿو ڪري سگهي ۽ نہ ئي ڪو خدا (ديوتا) کي پنھنجي تصور ۾ اهڙي طرح قيد ڪري سگهي ٿو.
مصوري ۽ مجسمہ سازي جو حسن ۽ ان جي عظمت جو احساس ڏسندڙ کي ڪائنات جي سونھن ۽ جمال جي ويجهو آڻي بيھاري ٿو. هندو مت ۾ جمالياتي قدرن کي اجاگر ڪرڻ ۽ انھن کي پنھنجي پوري سونھن ۽ سوڀيا سان بيان ڪرڻ ۾ فن جي تعميري ۽ تخليقي سگهہ جو تمام گهڻو عمل دخل آهي. ۽ اهو ئي فنڪار جو معراج آهي. جڏهن هو ڪا بہ تصوير يا مجسمو جوڙڻ وقت ان تصوير يا مجسمي کي احساساتي سطحن تي آڻيندي پنھنجي ڪمال ڪاريگريءَ سان ان ۾ پنھنجن جذبن جو امالڪ اظھار ڀري ٿو ۽ نتيجي طور ڪو نہ ڪو فني شاهڪار وجود ۾ اچي ٿو.
ڪيترن ئي فنڪارن شِيو، برهما ۽ وشنوءَ جا اهڙا تہ مجسمہ جوڙيا آهن، جو انھن مجسمن ۾ ڀريل احساسن کي جيئن جو تيئن محسوس ڪري سگهجي ٿو. اهو فنڪارن ۽ هنر مندن جي ڪاريگريءَ جو ئي نتيجو آهي جو اڄ شيو کي علامتي طور ڄاتو وڃي ٿو ۽ برهما کي سجاڳي، بيداريءَ ۽ تحرڪ جي شعوري علامت طور ڄاڻجي ٿو. جڏهن تہ وشنوءَ کي ڳجهي ۽ پر اسرار ڪائنات ڏانھن وٺي ويندڙ اعليٰ تخليقي رمزن جو مالڪ سمجهيو وڃي ٿو. نہ صرف ايترو بلڪہ هندو مت جي بنيادي ويدن ۽ اپنشدن ۾ پڻ ساڳيو پيغام آهي ڇو تہ ويدن ۽ اپنشدن ۾ پڻ جمالياتي قدرن کي اعليٰ نموني بيان ڪيو ويو آهي.
”I am the holy word, the holy food, the holy fire, and the offering that is make in the fire. I am the father of this universe and even the source of the father. I am the mother of the universe and the creator of all. I am the highest to be known, the path of purification. The holy Om, the three Vedas. I am the way and master who watches in silence, thy friend and thy shelter ….. I am life immortal and death. I am what is, and I am what is not.”.
(Geeta: 300 BC and 300 AD)
هنن سٽن ۾ خالق جي سونھن جي ثنا ۽ خوبين جو پرچار ڪيڏي نہ سھڻي ٻوليءَ ۾ ڪيو ويو آهي ۽ اهي قديم مذهبي ڪتاب هندوازم جي جماليات جو عظيم سرمايو آهن. ۽ انھن ۾ بيان ڪيل ڪمال صرف ۽ صرف انھن فنڪارن، دانشورن ۽ هنر ڄاڻيندڙن جو آهي، جن جو ڪنھن نہ ڪنھن طرح هندوازم سان روحاني رشتو جڙيل هو، هنن پنھنجي جمالياتي احساسن جي آڌار پنھنجي، عقل، شعور، فن ۽ هنر کي ڪتب آڻيندي اهڙا نادر نمونا خلقيا آهن، جن کي پڙهندي ۽ ڏسندي انساني عقل داد ڏيڻ کانسواء نہ ٿو رهي سگهي .
اجنتا ۽ ايلورا جون غارون هجن يا پرنس آف ويلس ميوزيم بمبئي، نيشنل ميوزيم روم ۾ رکيل گنڌارا آرٽ جو بي بھا نمونو ٻڌ جو چھرو هجي يا سالار جنگ ميوزيم حيدرآباد انڊيا ۾ رکيل آرٽ جاعظيم نمونا، ايليفنٽا ۾ رکيل مھيش جون مورتيون هجن يا ڪلاڀون ميوزيم بنارس ۾ رکيل شيو جون عظيم تشبيھون، اسٽيٽ ميوزيم لکنئو ۾ رکيل آرٽ جا عظيم نمونا هجن يا آرڪيالاجيڪل ميوزيم کجو راهو مڌيه پرديش ۾ رکيل ناياب مورتيون ۽ مصوري جا نمونا، انھن سڀني م هندو فنڪارن جي فن جون تخليقي نزاڪتون ڀريل آهن. اهي عظيم مورتيون، مصوري جا نمونا، آرٽ جي عڪس بندي، جمالياتي شعور کي بيدار ڪندڙ شاهڪار آهن. جيڪي هندوازم جي جمالياتي ڌارائن کي معنيٰ بخشين ٿا.
چيو وڃي ٿو تہ “ستواهن” دور م دکن جا ڪاروباري لاڳاپا روم ۽ يونان سان هئا، ۽ انھن ڪاروباري لاڳاپن جي طفيل فنڪارانا ذهنن پنھنجي تخليقي شعور سان هڪ ٻئي جي فن کي متاثر ڪيو ۽ اثر ورتو. دکن جي مجسمہ سازي تي يونان توڙي روم جي فن جو اثر پيو. جنھن سان دکن جي مجسمہ سازي واري فن کي نئين سگهہ ملي. ڇھين عيسوي تائين دکن جا اهي ڪاروباري لاڳاپا ايترا تہ گهرا ٿي چڪا هئا، جو ان جااثرخطي جي مذهبن تي پوڻ لڳا. نتيجي طور هندو مت، جينزم ۽ ٻڌمت کان متاثر ٿيو ۽ چالوڪيه خاندان (900 ع _600 ع) جي ڪجهہ نوابن ۽ شھزادن “ٻڌ” جي پيروڪار فنڪارن کان پنھنجا مندر تعمير ڪرايا. ٻڌ فنڪارن پنھنجي روايتي انداز سان پھاڙن کي ڪٽي مورتيون جوڙي دکن جي ماڻھن کي حيران ڪري ڇڏيو. ان دور ۾ نہ صرف مجسمہ سازي پر مصوري پڻ پنھنجي عروج تي هئي. مندرن جي آرائش ۽ سينگار جو سلسلو جاري رهيو. ان ئي دور۾ “ڪيلاش مندر” ٺھي راس ٿيو، جيڪو فن ۽ هنر جي حساب سان پنھنجو مٽ پاڻ آهي.
مصوري جي فن بابت هندوازم ۾ هڪ ڏند ڪٿا Myth” “ عام آهي، جيڪا هت قلمبند ڪجي ٿي.
“هڪ ڀيري جو ذڪر آهي تہ هڪ برهمڻ جو پٽ گذاري ويو برهمڻ غم کان ننڍحال ٿي موت جي ديوتا “ياما” وٽ ويو . ۽ ان کان پٽ جي زندگيءَ جي خيرات گهرايائين، پر موت جي ديوتا سندس پٽ جي زندگي موٽائي ڏيڻ کان انڪار ڪري ڇڏيو. جنھن کان پوءِ اهو برهمڻ زندگيءَ جي ديوتا “برهما” وٽ ويو ۽ موت جي ديوتا “ياما” کان پٽ واپس ڪرائي ڏيڻ جو عرض رکيو. حالانڪہ اهو سڀ ڪجهہ ناممڪن هو، ڇو تہ موت کان پوء ِسندس پٽ اهو ساڳيو نہ رهيو هو جيڪو موت کان اڳ هو. پر زندگيءَ جي ديوتا هڪ پيءُ کي آٿت ڏيڻ لاءِ پٽ جو متبادل ڏيڻ جي آڇ ڪئي. برهمڻ اها آڇ قبول ڪئي. ۽ پوءِ زندگيءَ جي ديوتا کيس برش ۽ رنگ جي مدد سان پٽ جي تصوير ٺاهڻ سيکاري ۽ جڏهن ڏکايل پيءُپنھنجي پٽ جي تصوير ٺاهي تہ زندگيءَ جي ديوتا ان تصوير ۾ زندگيءَ جو روح ڦوڪيو ۽ اها تصوير هڪ جيئرو جاڳندو انسان ٿي وئي.”
هندومت ۾ موجود هن قصي مان فڪر جي لحاظ کان ڪيترائي نقطا اخذ ڪري سگهجن ٿا، پر سڀني کان اهم ڳالھ اها آهي تہ هن قصي موجب مصوري جي شروعات مذهبي طور ٿي هئي، جيڪا هندوازم جي جمالياتي فڪر، حس ۽ قدر کي وائيکو ڪري ٿي.
تخليقي ۽ تعميري ڏس ۾ ڪشادي ثقافت ۽ تھذيب جي اها خوبي هوندي آهي تہ ان ۾ ڪنھن بہ فن جي عظيم پيڪر کي جلد قبول ڪري وٺڻ جو هنر موجود هوندو آهي. ۽ اهڙو ئي متاثر ٿيڻ ۽ متاثر ڪرڻ جوهنر هندوازم ۾ موجود آهي. هندوازم ڪنھن دور ۾ روم ۽ يونان جي فن جو اثر ورتو هو ڪڏهن چين جي فنڪارن جي ڪاريگري کي پنھنجي فن ۾ داخل ڪيو هو. آريائي مصوري ۽ مجسمہ سازي کان دراوڙي فنڪارن جو متاثر ٿيڻ پڻ ساڳي سلسلي جي ڪڙي آهي.
“... آريائي فڪرونظر ني دراوڙي فڪرونظر ڪو يقينن شدت سي متاثر ڪياهي ... آريائون اور دراڙون ڪي تعلقات جو حضرت عيسيٰ سي ايڪ هزار سال قبل شروع هوئي تھي، چوتھي صدي قبل مسيح تڪ قائم رهي هين.”
ثقافتن ۽ تھذيبن جي علمي هنري مٽا سٽا سبب هندوازم ۾ عظيم جمالياتي عنصر داخل ٿيا، جنھن سان هندومت جي جمالياتي ادراڪ ۽ جمالياتي حظ کي تمام گهڻي هٿي ملي آهي.
فن هڪ هنڌ بيھڻ جو نالو نہ آهي اهو فن ئي آهي جيڪو زمان ۽ مڪان جون حدون اورانگهي ٿو. فن ۾ مسلسل حرڪت ۽ ترقي ڪرڻ جو عنصر شامل هوندو آهي. جنھن سان جمالياتي ذوق جو پورائو ٿيندو رهي ٿو ۽ هندوازم اهڙي خوبيءَ سان ڀريل آهي.
نتيجو
هندومت ۾ جمالياتي قدرن کي وڌائڻ ۽ وسيع ڪرڻ ۾ هڪ پاسي ويد هئا تہ ٻي پاسي ديوتا. ڇو تہ ديوتائن جا وڏا وڏا ۽ خوبصورت مجسمہ جوڙائڻ ۾ هندو راجائن ۽ راڻين خاص دلچسپي ورتي ۽ نتيجي طور شيو، برهما، وشنو ۽ ڪرشن جا نہ صرف ڪيترائي مجسما تخليق ڪيا ويا، پر مصورن پنھنجي فنڪارانہ شعور ۽ سگهہ وسيلي انھن ديوتائن جون تصويرون پڻ جوڙيون. جيڪي آرٽ جو شاهڪار سمجهيون وڃن ٿيون. اهي تصويرون جيڪي قديم دور۾ غارن اندر ٺاهيون وينديون هيون انھن تصويرن پنھنجي فني سگهہ کي مڃايو ۽ اهي تصويرون غارن کان ٻاهر مندرن، گهرن، قلعن، ديوارن ۽ عبادت گاهن تي پڻ بڻجڻ لڳيون. تصويرن جي فني صداقت کي تسليم ڪندي هندوازم پنھنجي جمالياتي احساس کي مڃايو آهي ۽ جمالياتي قدرن ۾ پنھنجو هڪ ڌار مقام جوڙيو آهي. جنھن جي عظمت کان ڪو بہ فن ۽ هنر جو پارکو انڪار نہ ٿو ڪري سگهي.