سقراط ۽ سقراط کانپوءِ يوناني فلسفي ۾ جماليات جو تصور
افلاطون طبعيات (Metaphysics ) جي آڌار هر مونجهاري ۽ معاملي کي حل ڪرڻ جي ڪوشش ڪئي. فنون لطيفہ کي پڻ هن پنھنجي “تصوريت عنيت” واري نظريي جي آڌار سلجهائڻ جي ڪوشش ڪئي. هو هڪ خيال پرست (Idealist ) فلسفي هو. هن جو چوڻ هو تہ دنيا ۾ موجود زمان ۽ مڪان کان ٻاهر بہ هڪ دنيا آهي، جيڪا تصوراتي هجڻ سان گڏ غير فاني آهي. دنيا ۾ موجود سموري مخلوق هڪ قسم جو فاني نقل آهي. هن جو چوڻ هو تہ جيئن تہ هيءَ دنيا خود اصلي ۽ لا فاني دنيا جو نقل آهي ۽ فنون لطيفہ ان نقل جو بہ نقل آهي ان ڪري ان سان نہ تہ ڪو علم ۾ اضافو ٿئي ٿو نہ وري ڪو اخلاقي فائدو رسي ٿو. هو چوي ٿو تہ فنون لطيفہ احساسن سان واڳيل هوندا آهن جڏهن تہ ڏاهپ ۽ فلسفي جو واسطو عقل سان هوندو آهي. افلاطون جي ان فڪر تي تنقيد پڻ ٿي آهي ڇو تہ علم صرف عقل سان ئي نہ ٿو حاصل ٿئي. عقل جي احاطي ۾ علم ۽ تخيل کي آڻڻ ۾ وجدان Intuition پڻ تمام وڏو ڪم ڪري ٿو. چيو وڃي ٿو تہ اصل ۾ افلاطون فنون لطيفہ جي برعڪس فلسفي جي اهيمت کي اجاگر ڪرڻ ٿي گهريو، پر هن جي پنھنجي نظريي مان ئي فنون لطيفہ جي اصل اهميت نڪري نروار ٿئي ٿي، جنھن کي سندس ئي شاگرد ارسطو واضع ڪيو. ارسطو پنھنجي استاد افلاطون ۽ اڳ وارن سمورن فلسفين کي رد ڪندي شين کي تخيل ۽ تصورن جي دنيا مان ڪڍي نج سائنسي بنيادن تي پرکڻ جي ڳالھ ڪري ٿو _بوطيقا جھڙي تصنيف لکي ارسطو جماليات تي ڄڻ تہ وڏو ڪم ڪري ورتوهو. هن پنھنجي ڪتاب ۾ شاعري تي تفصيلي بحث ڪيو آهي، جنھن ۾ هو Comedy, Tragedy, Epic کي بحث هيٺ آڻي ٿو. ارسطو پنھنجي استاد جي اٿاريل سوالن ۽ اعتراضن جا فلسفيانہ ۽ منطقي انداز ۾ جواب ڏئي ٿو. هو چوي ٿو تہ فن توڙي جو نقل آهي، پر اهو اصل کان بہ وڌيڪ خوبصورت ٿي سگهي ٿو، ارسطو چوي ٿو تہ فن کي نقل چوڻ ان کي محدود ڪرڻ جي مترادف آهي. هن جو چوڻ آهي تہ جيڪڏهن ڪو شاعر هڪ سٽ لکي ٿو تہ ان مان مراد اها سٽ نہ آهي بلڪہ اهو خيال آهي جيڪو ڪنھن بہ طرح ان جذبي جي عڪاسي ڪندو رهندو جنھن جذبي هيٺ ان شاعراها سٽ لکي هوندي ۽ ان تي زمان ۽ مڪان جي ڪا بہ پابندي نہ ٿي اچي. ارسطو چوي ٿو تہ جيڪڏهن نقل نہ ڪجي تہ هيءَ دنيا هڪ هنڌ بيهجي ويندي، ڇو تہ جڏهن ٻارڙو ڳالھائڻ، گهمڻ، کانئڻ، پيئڻ، لکڻ يا پڙهڻ سکي ٿو تہ هو هڪ طرح جو نقل ڪري ٿو. هو چوي ٿو تہ نقل سان اسان اصل کي سڌاري سگهون ٿا، ڇو تہ فطرت جي اڻ وڻندڙ نظارن جو ڪاريگرانہ تصور انساني حواسن کي وڻي ٿو، توڙي جو اصل منظر انسان کي نہ ٿو وڻي پر ان جو نقل انسان جي لاءِ ڪشش جو سبب بڻجي ٿو _ ارسطو الميي جو نظريو Doctrine of tragedy ڏئي ڄڻ تہ جماليات تي وڏو ڪم ڪيو آهي. هن جو چوڻ آهي تہ الميي سان انسان جي خيالن، تصورن ۽ جذبن ۾ گھرائپ ۽ مڪملتا پيدا ٿئي ٿي ۽ احساس پاڪ ٿين ٿا. الميي تحت انسان خدا سان ربط ڳنڍي ٿو. المييTragedyجي سري هيٺ ارسطو پنھنجي فلسفياڻي ڏاهپ کي تمام سھڻي نموني بيان ڪيو آهي.
مجموعي طور يوناني وٽ جماليات بابت متضاد خيال هئا، ڇو تہ قديم يونان فنون لطيفہ کي مذهبي رنگ ۾ ڏسي رهيا هئا، سقراط ۽ افلاطون وٽ جماليات حسن مطلق، يا تخيلاتي سونھن هئي تہ ارسطو وٽ هڪ پاسي حسن نيڪي آهي تہ ٻي پاسي فنون لطيفہ خاص ڪري شاعري جي عظمت کي واضع ڪري پاڻ کي عظيم جمالياتي ڏاهن ۾ شمار ڪري ٿو.
هتي يوناني ڏاهپ جي مينارن، سقراط، افلاطون ۽ ارسطو جي جمالياتي نقطن ۽ تصورن جو هڪ مختصرتحقيقي جائزو ڏجي ٿو.