اردو ڪتاب
مصنف : مجنون گورک پوري
ڇپائيندڙ : مڪتبہ عزم و عجل ڪراچي
ڇاپو : پھريون 1966ع
ڇاپيندڙ : جاويد پريس ڪراچي
مجنون گورکپوري جو لکيل ڪتاب تاريخ جماليات،جماليات بابت لکيل ڪتابن جي فھرست جي شروعاتي دور ۾ شمار ٿئي ٿو .مجنون گورکپوري هن ڪتاب ۾ جماليات کي قديم يونان جي دور کان جديد دور تائين بيان ڪرڻ جي ڪوشش ڪئي آهي .هي ڪتاب ديباچي ۽ مقدمي کانسواءِ ڇھن بابن تي ٻڌل آهي،جڏهن تہ ڪتاب جي فھرست ۾ ڪل ٽي باب ڏنا ويا آهن .جن ۾ پھرئين باب ۾ يونان ۽ روم ۾ جماليات جي اوسر، ٻي باب ۾ نئين جياپي يا نشاط ثانيه ۾ جماليات جو تصور ۽ ٽئين باب ۾ ڪروچي کان اڳ واري جديد دور ۾ جماليات جو تصور شامل آهن. فھرست ۾ ڪروشي جو جماليات بابت نظريو، جدلياتي ماديت ۽ جماليات، ۽ تبصرو بنان باب نمبر ڏيڻ جي ڏنا ويا آهن، جڏهن تہ سٽاءَ، ضخامت ۽ اهميت جي حساب سان اهي ڌار باب ٿي سگهيا ٿي .
ديباچي ۾مجنون گورکپوري اعتراف ٿو ڪري تہ سندس هي ڪتاب مختلف وقتن تي لکيل مقالن تي ٻڌل آهي،جنھن کي ترتيب ڏئي،تاريخ جماليات جي سري هيٺ ڇپايو ويو ۽ تمام گهڻو مقبول ٿيو. ڪتابيات جي سري هيٺ مجنون گورکپوري صاحب جماليات بابت 25 ڪتابن جي فھرست پڻ ڏني آهي، جن مان هن هي ڪتاب لکڻ وقت مدد ورتي ۽ ان سان گڏ پنھنجن ٻين مقالمن جو ذڪر پڻ ڪيو آهي.
هن ڪتاب جي مقدمي يا مھاڳ ۾ جماليات جي لفظ جو مناسب ڇيد ڪيو ويو آهي،جيڪو عام فھم هئڻ سان گڏ عام مروج پڻ آهي،جماليات تي قلم کڻندڙ هر شخص ڄاڻي ٿو تہ جماليات لاءِ لفظ (Aesthetics) بام گارٽن 1735ع جي لڳ ڀڳ استعمال ڪيو، جنھن مان حسي تجربي وسيلي سونھن جي شناخت مراد ورتي ٿي وئي. مجنون گورکپوري (Aesthetics) جا اردو ۾ جماليات کان علاوہ ٻيا بہ لفظ ڪتب آندا آهن، جن ۾ حسيات، ذوقيات ۽ وجدانيات شامل آهن. اهي لفظ ڏيندي آخر ۾ هو پاڻ ئي Aesthetics لاءِ لفظ جماليات چونڊي ٿو، حالانڪہ ان کان اڳ مجنون گورکپوري اعتراف ڪري ٿو تہ Aesthetics جي معنويت کي لفظ جماليات پورو نہ ٿو ڪري پر آخر ۾ پاڻ ئي اها ساڳي چونڊ ڪري ٿو. اڳتي هلي هو مقدمي جي سري هيٺ جماليات تي طائرانہ نظر وجهي ٿو ۽ نتيجو ٿو ڪڍي تہ کائنس اڳ جماليات تي ڪو خاص تحقيقي ڪم ناهي ٿيو ۽ جماليات جيئن تہ هڪ ڌار فلسفي جي حيثيت ۾ يورپ جي پيداوار آهي، ان ڪري هي ڪتاب لکڻ جي شروعات يونان وٽان ڪئي ويندي.
يونان ۽ روم ۾ جماليات جي اوسر بابت لکندي مجنون گورکپوري صاحب چوي ٿو، “يونان جي قديم دور جو مطالعو ڪرڻ سان کيس مايوسي ٿئي ٿي، ڇا ڪاڻ تہ ان ۾ فنون لطيفہ کي نٿي مڃيو ويو.” پر ان راءِ تي ٿورو بحث ڪرڻ کان پوءِ پاڻ ئي افلاطون کي جماليات جو باني سڏي ٿو. جيڪو هڪ مڃڻ ۾ نہ ايندڙ خيال آهي. افلاطون کي جماليات جو باني سڏڻ هڪ مبالغي کان وڌيڪ ڪجهہ ناهي، ڇاڪاڻ تہ افلاطون پنھنجي استاد سقراط جي نظرين ۽ فڪر جي توجيح ۽ ترويج ڪئي هئي، هو ڪٿي بہ پنھنجي استاد سان اختلاف ڪندي نظر نٿو اچي، حسن کي حسن ازل سڏڻ ۽ نيڪي سان ڳنڍڻ وارو تخيل يا نظريو سقراط جو آهي، جنھن فنون لطيفہ کي نقل سڏيو هو ۽ ان کي جوڳي حيثيت ڏيڻ کان انڪار ڪيو ۽ افلاطون تہ پنھنجي تخيلاتي جمھوريہ مان شاعرن کي ڪڍڻ جي حق ۾ هو. هڪ اهڙي فلسفي کي جماليات جو باني چوڻ جنھن جماليات جي تخليقار /شاعر کي ٽئين درجي جي حيثيت ڏيڻ جي ڳالھہ ڪئي يقينن عجيب خيال آهي. جيڪڏهن جماليات جو باني سڏڻو ئي هو تہ سقراط کي سڏيو وڃي ها، جنھن پھريون ڀيرو چيو تہ “حسن ان شئي جو نالو آهي، جيڪا ڪانہ ڪا غرض پوري ڪري ٿي، يا حسن اصل ۾ حسن ازل يا خدا آهي.” يا حسن کي نيڪي ۽ اخلاقيات سان جوڙڻ واري ڳالھہ پڻ سقراط ئي ڪري ٿو. افلاطون تہ ان جي پيروي ڪئي آهي. بلڪہ حسن جي ان اهميت کان بہ انڪار ڪيو آهي، جيڪا حيثيت سقراط ان کي ڏني آهي. ڇاڪاڻ تہ سقراط پنھجي مقالي سمپوزيم ۾ محبت تي بحث ڪندي سونھن بابت انتھائي نفيس خيال پيش ڪيا آهن. سقراط کان پوءِ جيڪڏهن جماليات يا سونھن بابت مستند دليلن سان ڪنھن لکيو آهي تہ اهو فلسفي افلاطون جو شاگرد ارسطو آهي. جنھن “پوئٽڪس” / “بوطيقا” ۾ فنون لطيفہ تي جيڪو معنا خيز بحث ڪيو آهي ان جي بنياد تي پوئٽڪس کي جماليات جو مينيفيسٽو سڏي سگهجي ٿو. اهو ارسطو کي جماليات جو باني چوڻ جو پڻ اهم جواز آهي. ڇاڪاڻ تہ ارسطو پنھنجي ان مقالي ۾ شاعري سميت سڀني فنون لطيفہ جو بچاءُ ڪيو آهي ۽ ان نقالي کي جائز قرار ڏنو آهي جنھن جي بنياد تي افلاطون شاعرن ۽ فنڪارن کي پنھجي خيالي رياست “جمھوريہ” مان بي دخل ڪيو هو. پر ارسطو چيو تہ “تخليقي صلاحيت جو اصل سر چشمو نقالي وارو قديم جذبو آهي، جنھن کانسواءِ انسان سموري ڄمار ٻار رهجي ويندو ڇاڪاڻ تہ کائنڻ_پيئڻ کان ويندي ڳالھائڻ تايئن وارو سکڻ جو مرحلو هڪ نقل آهي.” ٻئي پاسي افلاطون ان کي ٽئين درجي جو عمل سڏيندي روڪي ٿو. ارسطو جو چوڻ هو تہ “ڪنھن بہ قدرتي منظر جي تصوير ٺاهڻ سان اها تصوير اصل منظر کان وڌيڪ خوبصورت ٿي پوندي آهي.” جيئن علامه اقبال چوي ٿو،
بي ذوق نھين اگر چه فطرت
جواس سي نہ هوسڪاوه تو ڪر
صحيح معنٰى ۾ جماليات جو باني افلاطون نہ بلڪہ ارسطو آهي. جيڪا ڳالھہ مجنون گورکپوري جي بيان جي آهي. خبر ناهي ڇو مجنون گورکپوري صاحب ارسطو جي عظيم سائنسي۽ مشاهداتي نظرئي کي نٿو مڃي پر آخر ۾ نہ ڄاڻ تہ ڪھڙي مجبوري تحت لکي ٿو، “مجبورن اسان کي ارسطو جي جماليات کي شاعري جو فلسفو چوڻو پوي ٿو.” ان ڳالھہ ۾ مجبوري جو سوال ئي پيدا نٿو ٿئي، شاعري جماليات جو تمام وڏو اهم عنصر آهي، جتي شاعري کي جماليات سڏيو ويو آهي تہ شاعري بابت خيال آرائي کي پڻ جماليات بابت خيال آرائي سڏي سگهجي ٿو. جنھن ۾ ڪا بہ مجبوري نہ هئڻ گهرجي .
ارسطو جي ذڪر کانپوءِ هن ڪتاب ۾ ابيقورين۽ رواقين جو ذڪر ڪيل آهي، جنھن تي ڪنھن حد تائين مناسب خيال آرائي ڪئي وئي آهي، جڏهن تہ نشاط ثانيه جي سري هيٺ لکيل باب ۾ جماليات تي ڪو خاص ناهي لکيو ويو، حالانڪہ نشاط ثانيه وارو دور هڪ ڀڃ ڊاھہ وارو دور هو، جنھن ۾ سونھن لاءِ ڌار تصور پيش ڪيا ويا، جن ۾ ڊيڪارٽ کان ويندي فرانس بيڪن، لاڪ، لائيبنز، هيوم، اسپنوزا وغيرہ اهڙا فلسفي هئا، جن حسن کي پوري ڪائنات ۾ ڏسڻ جي ڳالھہ ڪئ. ان ئي دور ۾ حسن خارجي ۽ حسن داخلي، معروضي۽ موضوعي حسن جا اشارا، ڪنايا ۽ بحث ملن ٿا. پر قديم يونان جي دور کانپوءِ ان عظيم تعميري دور کي مجنون گورکپوري تخريبي دور سڏيندي هو لکي ٿو،
'' نشاط ثانيه ڪا دور ڪرب و اضطراب ڪا دور ٿا، دنيا تذبذب اور بي اطميناني ڪي ڪڙي منزل سي گذر رهي ٿي ... مختصرن اس دور ڪو تخريبي دور ڪهنا چاهيي.”
ٽئين باب ۾ مجنون گورکپوري فرانس بيڪن، ڊيڪارٽ، هيوم، لائيبنز۽ بام گارٽن جو ذڪر تہ ڪري ٿو، پر سونھن بابت سندن ڏنل نظرين تي بحث نٿو ڪري، ۽ ان جي ابتڙ هو هڪ اهڙي غير معروف شخص کي خراج پيش ڪري ٿو، جنھن جماليات بابت ڪوبہ نئون نظريو يا خيال نہ ڏنو آهي. اهو غير معروف شخص وائيڪو vico آهي. جنھن سواءِ سقراط ۽ افلاطون جي خيالن کي ٻيھر بيان ڪرڻ جي ڪجهہ ناهي ڪيو. مجنون صاحب جيڪي نيڪيون وائيڪو جي کاتي ۾ ڳڻايون آهن، اهي اصل ۾ ارسطو جون آهن، جنھن افلاطون ۽ سقراط جي نظرين جي تصحيح ۽ توضيح ڪئي. ساڳي ئي باب ۾ مجنون گورکپوري برگسان جي خيال کي پڻ ٽوڙي مروڙي پيش ڪيو آهي. هو لکي ٿو، “برگسان جو خيال آهي تہ عقل حقيقت کي پرزا پرزا ڪري ڇڏي ٿو ۽ پوءِ ان کي سمجهڻ گهري ٿو۽ وجدان ان کي عملي حيثيت ۾ محسوس ڪرڻ گهري ٿو.” هن خيال کي غير ضروري طور ڏکيو ڪري پيش ڪيو ويو حالانڪہ برگسان جو اصل قول آهي،
“Intuition is higher kind of intellect.”
يعني وجدان ڏاهپ جو اعلٰى ترين قسم آهي.
مجنون گورکپوري ڪانٽ جي نظرئي جمال کي پڻ پڌرو ڪرڻ ۾ ناڪام ويو آهي. هو ڪانٽ تي تنقيد ڪري ٿو ۽ لکي ٿو، “ڪانٽ جماليات بابت منجهيل ۽ نا مڪمل نظريو ڏنو آهي.” جڏهن تہ ڪانٽ جي نظرئي جماليات بابت شو پنھار جھڙو فلسفي لکي ٿو، “ پھريون ڀيرو پڙهڻ سان ڪانٽ سمجهہ ۾ نٿو اچي، پر جڏهن ان کي واندڪائي ۽ مڪمل ڌيان سان پڙهجي ٿو تہ ڪانٽ جو جماليات بابت نظريو چٽو ٿي پوي ٿو.”
پنھنجي علمي ۽ عقلي کوٽ کي ڪنھن وڏي فلاسافر جو نقص چئي ڇڏڻ تاريخ ۾ قابل داد نہ ڳڻيو ويندو. مجنون گورکپوري لکي ٿو ڪانٽ ڪل ٽي ڪتاب لکيا هئا. جڏهن تہ ٿوري جستجو سان ڪانٽ جي پنجن ڪتابن جا ملن ٿا،جيڪي هن ريت آهن.
1. Observation on the feeling of Sublime
2. Critique of Judgement
3. Critique of Pure Reason
4. Critique of Practical Judgment
5. Prolegomena to any Future Metaphysics
ڪتاب “تاريخ جماليات” جي چوٿين باب ۾ ڪروچي جو جماليات بابت نظريو بحث هيٺ آندو ويو آهي. جيڪا هڪ عالمانہ ڪوشش آهي. هن باب ۾ مجنون گورکپوري صاحب ڪروچي جي جماليات بابت نظرئي کي مڪمل طرح واضع ڪرڻ ۾ ڪامياب ويو آهي. باب جي آخر ۾ هو ڪروچي جي جماليات بابت نظرئي جو ڇيد ڪندي لکي ٿو:
“ ڪروشي ڪا سب سي بڙا ڪارناما يہ هي ڪہ اس ني زندگي ڪو متحرڪ يعني تاريخي حقيقت بتايا اور مطلعقت اور تجديد Abstraction ڪو ناقابل اعبار ثابت ڪيا.”
ڪروچي اهو جماليات جو ڄاڻو آهي جنھن جي نظرئي کي جماليات جي تاريخ ۾ هڪ سگنيفائيڊ نظرئي جي حيثيت حاصل آهي. ڪروچي چوي ٿو،
”When in fact we look upon life with the eye of artist, we have the impression that we are passing from death to life, from the abstract to the concrete, from fiction to reality.“
اهو نظريو جيئن تہ زندگي سان هم آهنگ آهي ۽ ميٽا فزڪس کي پنھنجي الڳ نوع ۾ ڏسي ٿو، ان ڪري ان جي اهميت کي هر دانشور ۽ ڏاهي تسليم ڪيو آهي .
هن باب ۾ مجنون گورکپوري پڻ اهڙو اعتراف ڪيو آهي، جيڪو بلڪل درست ۽ مناسب آهي.
جدلياتي ماديت ۽ جماليات جي سري هيٺ لکيل پنجن بابن ۾ جدلياتي ماديت تي تہ سٺو بحث ڪيو ويو آهي پر باب جي پـڄاڻي تائين جماليات بابت ڪو خاص ذڪر ناهي ڪيو ويو، حالانڪہ هن ڪتاب جو اصل مقصد جماليات يا تاريخ جماليات بيان ڪرڻ آهي. جدلياتي ماديت تي تمام گهڻا ڪتاب ميسر آهن. جڏهن تہ جماليات تي آڱرين تي ڳڻڻ کان بہ گهٽ ڪتاب آهن ۽ انھن ۾ بہ جڏهن غيرواسطيدار موضوع ڏنا ويندا تہ يقينن ڪتابن جو قدر ۽ قيمت متاثر ٿيندي. هن باب ۾ مجنون گورکپوري نہ صرف موضوع کي ڇيھو رسايو آهي، پر تمام گهڻو غير واسطيدار ٿي چڪو آهي.
مجموعي طور تي مجنون گورکپوري جو لکيل ڪتاب “تاريخ جماليات” جماليات جي موضوع تي لکيو ويندڙ شروعاتي ڪتاب آهي، ان ڪري ان ۾تمام گهڻيون خاميون ۽ کوٽ رهجي وئي آهي. عام محققن جو الميو اهو آهي تہ هو پنھنجي تحقيقي ڪم ۾ علمي وسيلن جي کوٽ جو اعتراف ئي ناهيون ڪندا. مجنون گورکپوري ڪتابيات جي سري هيٺ بوزن ڪئيٽ جي جڳ مشھور ڪتاب History of Aesthetics سميت پنجويھن ڪتابن جي ڊ گهي فھرست ڏني آهي. جيڪڏهن صرف بوزن ڪئيٽ جي ڪتاب مان ئي سنجيدگي سان لاڀ پرايو وڃي ها تہ جماليات تي هڪ سٺو ڪتاب پڌرو ٿي سگهيو ٿي. ٻي کوٽ جيڪا محسوس ٿي اها هي آهي تہ ڪيترن ئي هنڌن تي مجنون گورکپوري پنھجن خيالن کي ڪنھن نہ ڪنھن فلسفي جي کاتي ۾ لکي ڇڏيو آهي. لڳي ائين ٿو تہ مجنون گورکپوري صاحب جو تنقيدي شعور گهربل حسي تجربن سان همڪنار نہ هو، جيڪي خاص طور جدلياتي جماليات جي حوالن سان مخصوص سمجهيا وڃن ٿا. اها اردو دانن تي خاص تنقيدپڻ آهي تہ هو جڏهن ڪنھن ڪتاب جي اصل ٻولي سمجهي نٿا سگهن تہ اها جيئن جو تيئن ڏيڻ جي بجاءِ پنھنجي طرفان لکي ڇڏين ٿا، جيڪا علمي بدديانتي ۽ اڻڄاڻائي آهي. ڇاڪاڻ تہ نقادن جي گڏيل راء آهي تہ جنھن موضوع جو مڪمل ادراڪ نہ هجي ان تي بحث نہ ڪرڻ گهرجي. اهڙو عمل ايندڙ دور جي ريسرچ اسڪالرس ۽ نقادن واسطي فڪري مغالطا ۽ مونجهارا پئدا ڪري سگهي ٿو.
ڪتاب: جماليات قران حڪيم ڪي روشني مين
مصنف: ڊاڪٽر نصير احمد ناصر
ڇاپو پھريون : 1976ع
ڇپائيندڙ : نيشنل بڪ فائونڊيشن
ڪتاب “ جماليات قران حڪيم ڪي روشني ۾” ڊاڪٽر نصير احمد ناصر جو لکيل تحقيقي مقالو آهي. جنھن تي کيس ڊي لٽ ( ڊاڪٽر آف لٽريچر ) جي ڊگري ڏني وئي. جماليات جي موضوع تي لکيل هي ڪتاب جيئن تہ تحقيقي مقصد لاءِ لکيو ويو آهي، ان ڪري ان ۾ تحقيقي گهرجن، ضابطن ۽ اصولن کي مد نظر رکيو ويو آهي.
تحقيق هڪ اهڙو شعبو آهي، جنھن جي تڪميل يا تشفي موضوع سان مناسبت رکندڙ دليلن، منطق ۽ حوالن سان توڙ نڀائي ڪئي ويندي آهي ۽ موضوع جي پيچيدگين ۽ گهراين کي واضح ڪرڻو پوندو آهي.
ڊاڪٽر نصير احمد ناصر جي تحقيق مان جماليات جي موضوع سان هن جي خاص انسيت نظراچي ٿي. هن اهڙي انسيت جو اظھار مختلف ۽ مستند تحقيقڪارن جي جماليات بابت مختلف ڪتابن جا جامعيت سان حوالا ڏئي موضوع کي پڌروڪيو آهي . ڊاڪٽر ناصر صاحب جي تحقيقي اندازمان هن جي ڏاهپ ۽ تحقيقي شعور بابت جتي ڪجهہ باب ۽ انھن جو متن ساراهڻ جوڳا آهن اتي ساڻس ڪجهہ ٻين بابن تي ڊاڪٽر صاحب سان تحقيقي شا ئستگي، نفاست، ڏاهپ ۽ توازن برقرار نہ رکڻ جي شڪايت پڻ ڪري سگهجي ٿي_اهڙي تحقيقي رويي سان پويان ايندڙ شاگرد يا نوجوان محقق جماليات جھڙي دقيق ۽ گهري موضوع جي ڇنڊ ڇاڻ يا اڀياس ڪندي ٻڏ تر شڪار ٿي ويندو.
تحقيقي ڪائنات ۾ فقط اهي ٿيسس ئي معيار جوڳيون ۽ مٿاهيون سمجهيون وڃن ٿيون جن ۾ مستند تحقيقي حوالن کان علاوہ گهربل موضوع جي منظر نامي ۽ ماحول جو دليل ۽ منطق سان تجزيو ڪيل هوندو. ٻي صورت ۾ سطحي قسم جي تحقيق محقق کي ڊگري تہ ڏياري سگهي ٿي پر ان جي منطقي اثر پذيري ايندڙ عھد تي پنھنجا چٽا ۽ گهرا اثر مرتب نٿي ڪري سگهي.
اسريل ملڪن ۾ جماليات تي جوڳو ڪم ٿيو آهي. پر ننڍي کنڊ انڊوپاڪ ۾ هن موضوع کي گهٽ ڇھيو ويو آهي _۽ جيڪي ڪجهہ آڏو آيو آهي اهو عالمي تحقيقي معيار جو ناهي_ان ڏس ۾ اردو ٻولي جي ڀارتي محقق پروفيسر شڪيل الرحمان جو پورهيو ڊاڪٽر نصير احد ناصر جي معيار وارو ئي آهي_البتہ پاڪستان ۾ انھي نظرئي سان دلچسپي ڏيکارڻ جي ڏس ۾ ڊاڪٽر ناصر صاحب کي شخصي طور تي ساراهي سگهجي ٿو. ان موضوع بابت هن هيٺيان ڪتاب لکيا آهن.
i. جماليات ¬_قرآن حڪيم ڪي روشني ۾
ii. تاريخ جماليات ( ٻہ جلد )
iii. فلسفہء حسن
iv. اسرار حسن و عشق
v. آرزوئي حسن
vi. شيطان ڪا جمالياتي فريب
vii. حسن انقلاب
ڊاڪٽر ناصر جي مٿين ڪتابن ۾ متن جي حقيقت يا تحقيقي انداز گهٽ پر ان ۾ تخليقيت جو عنصر وڌيڪ آهي. ان لحاظ کان اهڙن ڪتابن کي مجموعي طور تحقيقي ڪتاب جو رتبو نٿو ڏئي سگهجي_حسن ۽ جمال جو فطري، فڪري ۽ شاعراڻو اظھار تحقيقي نوعيت جا قدر ڦيرايو ڇڏي ٿو. ٻي پاسي ڀارتي محقق پروفيسر شڪيل الرحمان جا تحقيقي ڪتاب جھڙوڪ، “مرزا غالب اور هند مغل جماليات”، “هندستاني جماليات” (ٻہ جلد) “امير خسرو ڪي جماليات ” وغيرہ جھڙا ضخيم ڪتاب پڻ ڊاڪٽر ناصر صاحب جي تحقيقي ڪم جيان تحقيقي گهٽ تخليقي وڌيڪ محسوس ٿين ٿا .
هنن جملن جو قطعي اهو مقصد ناهي تہ مٿي ڄاڻايل ٻنھي عالمن جي عرق ريزي مان ڪنڊا ڪڍڻا آهن، پر اصل ڳالھہ اها آهي تہ جماليات جو موضوع ئي نہ رڳو گهڻ رخو ۽ دقيق آهي، جنھن ڪارڻ ان موضوع تي گهٽ ڪم ٿيو آهي.
ڊاڪٽر ناصر جو بحث هيٺ آيل ڪتاب، '' جماليات قرآن حڪيم ڪي روشني ۾ '' ٻن حصن تي ٻڌل آهي، جن ۾ سورنھن بابن جي ترتيب هن ريت آهي.
1. جماليات جو تاريخي پسمنظر
2. سونھن جي ماهيت ۽ حقيقت
3. سونھن بابت قرآن شريف جو متحرڪ نظريو
4. سونھن حقيقت جي متحرڪ حيثيت سان
5. هيڪڙائي جو مشاهدو
6. وحدت جمال جو نظريو
7. قدر
8. اساسي جمالياتي قدر
9. احساس ۽ دل جي هيڪڙائي
10. سونھن جو صفتون
11. جمالياتي حس ۽ جمالياتي ذوق
حصو ٻيو
12. سونھن ۽ فن
13. تّخليقي فعاليت جا محرڪ
14. فن جي ڪمال جا شرط
15. فن ۽ حقيقت
16. فنڪار جو منصبي فرض
ڊاڪٽر نصير احمد ناصر صاحب پنھجي ڪتاب جي پھرين باب ۾ جماليات جو تاريخي پس منظر ۽ اوسر بحث هيٺ آندي آهي.
هن باب ۾ محترم محقق جماليات جي پريميٽو ايسٿيٽڪس سينس تي بحث ڪيو آهي، ۽ اها ڳالھہ ور ور ڪري لکي آهي تہ جماليات لاء سڀ کان اول بام گارٽن لفظ ''Aesthetics '' پيش ڪيو.
منطقي طور ڏٺو وڃي تہ اهو ارڙهين صدي جو قديمي دورآ هي_ ظاهر آهي تہ ان عھد ۾ جماليات جي موضوع اڃا اهو جمال ئي نہ ماڻيو هو. ۽ نہ ئي ان عھد ۾ جماليات بابت ڪا مستند لکڻي ملي ٿي_ بام گارٽن هڪ فيلسوف طور جماليات بابت فقط لفظ ايسٿيٽڪ جو تڪرار ڪيو آهي. پر ان جي ماهيت، قديم مڪانيت ۽ ان سان ٺھڪندڙ ڪو حوالو نہ ڏنو آهي.
بام گارٽن 1735ع ڌاري لکيل مقالي ۾ فرد جي حسي ادراڪ تي بحث ڪندي ان کي انيسٿيسيا جي ابتڙ سمجهيو آهي. اها فيلسوفاڻي توجيھہ تہ آهي پر ان ۾ جمال جي فڪري لوازمات ۽ سماج سان ٺھڪندڙ يا حسي تجربن جو اڀياس ڪيل ناهي .
ڊاڪٽر نصير احمد ناصرصاحب چوي ٿو، “ جماليات جو تصور يا جماليات بابت معلومات لفظ “جماليات” جي نالي کان گهڻو آڳاٽو آهي.”
ڪنھن آڳاٽي دور جي تناظر ۾ ڪنھن لفظ سان ڪو نظريو يا ڌارا شامل نٿي ڪري سگهجي، جيستائين علمي ۽ عقلي تجربن تي ٻڌل ڪنھن مخطوطي جو حوالو موجود نہ آهي.
ڊاڪٽر صاحب جو خيال آهي تہ لفظ ايسٿيٽڪس اصل ۾ يوناني لفظ آهي، جنھن مان حواسن وسيلي ادراڪ ۾ آندل شين جي معني ورتي وڃي ٿي_ يعني اها شئي جيڪا احساس جي سطحن کي ڇھين حس سان آشنا ڪري ٿي. جديد تحقيق يا تخليقي عمل ۾ سينسئيل پرسيپشن جا حوالا آيا ۽ حسي ادراڪ فني تحقيق ۽ فڪري مامرن کي عروج بخشيو ۽ ڪيترن ئي فڪري لاڙن کي تحرڪ ۾ آندو، جنھن ۾ ايڪسٽرا سينسري پرسيپشن کي وڏي اهميت حاصل آهي. ڊاڪٽر نصير احمد ناصر جماليات کي ثقافتي سونھن سان سلاڙهيو آهي. ۽ پوءِ هو ان ثقافتي سونھن جون وصفون بيان ڪندي قديم دور جي هڪ فيلسوف وائٽ هڊ جو حوالو ڏيندي، ثقافت کي تخيل جي فعاليت ڪوٺيندي چوي ٿو، “سونھن جي مڃتا انساني وجود ۾ جادوء جو اثر رکي ٿي جيڪا سماجي طور تي حسن جي مڃتا جي تاثر کي تقويت بخشي ٿي.”
ڊاڪٽر نصير احمد ناصر سونھن بابت قرآن پاڪ جي نقطہ نظر سان سونھن جون هيٺ ڄاڻايل چار وصفون بيان ڪيون آهن.
1.بوقلموني
2.موزونيت
3. ايقان (پورو يقين)
4.پاڪيزگي
هو لکي ٿو، “ حسن جي بو قلموني وصف مان مراد اهڙو تضاد آهي، جنھن جي اندر ۾ هم آهنگي موجود هوندي آهي، جيڪا سونھن ۾ اضافو آڻي ٿي. يعني جيڪڏهن اختلافن ۽ تضادن ۾ هم آهنگي موجود آهي تہ انھن ۾ هڪ وحدت جو احساس ملي ٿو.” اهڙي ريت ڊاڪٽر صاحب سونھن جي بوقلموني حيثيت ۾ جلال ۽ جمال جو ذڪر ڪري ٿو_ جن ۾ بظاهر تہ هڪ تضاد ۽ اختلاف موجود آهي. پر ان تضاد ۾ هيڪڙائي يا وحدت جو عنصرپڻ موجود آهي ۽ سونھن جا اهي ٻئي احساس اختلافن باوجود هيڪڙائي يا وحدت جي زمري ۾ اچن ٿا.” ڊاڪٽر صاحب جمال ۽ جلال جي وچ واري اختلاف ۾ موجود هم آهنگي کي وحدت جو نالو ڏنوآهي. ساڳي تسلسل سان هو حسن جي باقي صفتن تي ڳالھائيندي انھن جو ثقافت سان گھرو لاڳاپو ظاهر ڪرڻ جي ڪوشش ڪري ٿو.
جماليات جي اوسر تي لکندي ڊاڪٽر نصير احمد ناصر چوي ٿو، “ سڀ کان پھريان قرآن حڪيم جماليات جي رمزن ۽ اسرارن کي کوليو ۽ حسن جي احساس کي نئون جلوو ۽ جلا بخشي.”
قرآن پاڪ جي اهڙي نئين ٿيوري يورپ جي ڏاهپ ۾ نوان احساس ڀريا. ۽ انھي موضوع تي اثر انگيز تحقيقي ڪم ٿيو.
هندو مت بنيادي طور تي بت پرستي تي بنياد رکندڙ متو آهي، جنھن ۾ مختلف ديوين ۽ ديوتائن جي تشبيھي تشڪيل هندو مت ۾ سونھن جو سرچشمو ليکي ويندي آهي. ۽ اها آڏو جي ڳالھہ آهي تہ انھي قديم مت ۾ بتن جي تشبيھي تشڪيل مھل رنگ ۽ نور جي فنڪارانہ استعمال سان هنن جي پوڄا پاٽ جي مرڪزيت جي ڪري اهڙي حسين پر فريبي ئي انھي قديم مذهب کي اهڃاڻي طور ئي سھي ان جي فڪري يا تخليقي تصورات کي اڃا باقي رکيو آهي_ليڪن ڊاڪٽر ناصر صاحب ڏور ماضيءَ کان هيل تائين هندو مت جي سونھن پرور بتن جي موجودگي ۽ انھن جي اهڃاڻي عروج وارين حقيقتن کان انڪار ڪندي چيو آهي، “افسوس سان چوڻو ٿو پوي تہ هندومت ۾ حسن تي ڪو خاص بحث نٿو ملي، ڇاڪاڻ تہ آريائي قبيلا هندستان ۾ آيا اهي جمال بدران قدرتي جلال کان متاثر ٿيا ۽ انھن جي پرستش ڪيائون.” هو اڳتي لکي ٿو، “ هندن توڙي جي سنگ تراشي، مصوري، شاعري ۽ موسيقي جي ميدانن ۾ ڪمال ڪيو پر هنن حسن تي بحث ناهي ڪيو.”
تعجب آهي تہ ڊاڪٽر صاحب جو مٿي ڄاڻايل هندو مت بابت تصور ڪيڏو نہ متضاد آهي. جڏهن پاڻ مٿي اقرار ڪيو اٿائون تہ سنگ تراشي، مصوري، شاعري ۽ موسيقي جي ميدانن ۾ هندن ڪمال ڪاريگري جو مظاهروڪيو، ڊاڪٽر صاحب خود پنھنجي راءِ کي رد ڪيو آهي، حالانڪہ هندو مت جو بنياد ئي جمال تي آهي.
ٻئي پاسي ساڳي ئي باب ۾ ڊاڪٽر ناصر، ابتدائي دور جي فيلسوف لائنجائس جي فلسفي جي واکاڻ ڪئي آهي جنھن پنھجي نڪتہ نظر ۾ سبليميشن (جلال) کي روح جي عظمت جو پاڇو ڪوٺيو ۽ جلال کي ئي سونھن جو اصل محور تسليم ڪيو.
ڊاڪٽر نصير احمد ناصر لائنجائس (273_213ع) لاءِ لکي ٿو، “لانجائس پھريون فلسفي هو جنھن جلال جو تصور پيش ڪيو.” ڊاڪٽر صاحب جي ان بيان ۾ واضع فڪري تضاد آهي.
محقق ۽ ريشنل نقاد کي هر قسم جي مت ڀيد کان مٿاهون هئڻ گهرجي، ٻي صورت ۾ هو انھي متعصب دائري ۾ واڙجي ويندو جيڪو دائرو ڏاهپ کي ڏائنڻ جيان کائي ويندو آهي.
البتہ ڊاڪٽر صاحب، “جماليات جي اوسر” واري باب ۾ ِ قديم يونان ۾ جماليات جي تصور بابت علمي نوع ۾ بحث ڪيو آهي . ۽ ان دور جي جمالياتي تصورات تي انصاف سان بحث ڪيو آهي. ان جو سبب شايد آڏو وارا ديو جھڙوڪ سقراط، افلاطون ۽ ارسطو آهن. جن جي جماليات بابت تصورات کي اڄ تائين ڪوبہ ڪنٽراڊڪٽ نہ ڪري سگهيو آهي. توڙي جو پوسٽ ماڊرنزم واري عھد ۾ جمالياتي تصورات کي رد ڪيو ويو آهي. پر ان جي باوجود حسي سطحن تي جمال بابت يوناني فلاسافرن جا خيال روح ۾ ڪتڪايون يا ڪتڪاڙيون پيدا ڪيو ڇڏين ٿا. نتيجي طور کين ڪو بہ رد ناهي ڪري سگهيو.
هن باب ۾ ڊاڪٽر صاحب يوناني دور جي جماليات کي نيڪي جي تصور سان ڳنڍڻ جو اعتراف ڪيو آهي. هن سقراط ۽ افلاطون جي خيالن سان ارسطو جي خيالن جي ٽڪراءُ جو ذڪر ڪندي ٽنھي ڄڻن جي وچ ۾ مناسب هم آهنگي ڏيکاري آهي. تحقيقي مقالن ۾ ان نوعيت جا تضاد فڪري مونجهارن جو سبب ٿي سگهن ٿا. ڊاڪٽر صاحب لکي ٿو، “ سونھن بابت ارسطو جو نظريو پنھنجي دور جي نظرئي کان گهڻو متاثر هو. جنھن سونھن کي نيڪي سان سلھاڙي ڇڏيو.” حالانڪہ ارسطو جماليات بابت پنھجي ويچارن ۾ انڪري منفرد آهي تہ هن ڪوجهائيء کي سونھن جي اڻٽر صورت ڪوٺيو آهي.
قديم يونان ۾ سقراط، افلاطون، ۽ ارسطو وٽ سونھن جو تصور نيڪي هو. ۽ نيڪي نالو ئي حسن ازل جو آهي. پر فيساگورس سونھن کي هم آهنگي ۽ تناسب جو نالو ڏنو آهي، جڏهن تہ مشھور فيلسوف فلاطيونس چوي ٿو، “سونھن تناسب ۽ هم آهنگي جو نالو نہ،بلڪہ سونھن اهو نور آهي، جيڪو شين جي تناسب ۽ هم آهنگي جي مٿان چمڪندو آهي.” فلاطيونس جا جماليات بابت خيال تصوف ۾ جماليات جي تصورن سان هم آهنگ نظر اچن ٿا . هو پڻ زندگي جي جا ذبيت ۽ ڪشش کي سونھن سان تعبير ڪري ٿو . هن جو خيال آهي تہ سڀئي ديوتا بيحد خوبصورت هئا.
ڊاڪٽر ناصر صاحب ان اسم تي جائز ۽ مناسب بحث ڪيو آهي. هو چوي ٿو، “فلاطيونس موجب هڪ خوبصورت شئ ان عقل ۾ پيدا ٿيندي آهي، جنھن جو محور حسن ازل آهي.”
هن باب ۾ ڊاڪٽر نصير احمد ناصر آگسٽائين، اسپنوزا، هيوم، بام گارٽن، لائيبنز، هوگارٽ، ليزنگ، ڪانٽ، شلر، شيلنگ، بوزنڪئٽ، ڪروچي ۽ وائٽ هڊ جي جمالياتي نظرين ۽ تصورن کي بحث هيٺ آندو آهي. ڊاڪٽر ناصر هڪ ٻي مشھور فيلسوف بوزنڪئٽ جو حوالو ڏيندي لکي ٿو، “اڄ تائين جماليات جي اهڙي ڪابہ وصف ناهي آئي، جنھن تي سڀئي فلسفي ۽ ڏاها هڪ راء جا هجن.”
ڪتاب جي ٻي باب ۾ ڊاڪٽر نصير احمد ناصر حسن جي ماهيت ۽ حقيقت تي بحث ڪندي قرآني آيتن جي حوالي سان سونھن جي حقيقت کي چٽو ڪندي انسان جي تخليق جي چئن مرحلن، تخليق، تسئي، انصاف ۽ انساني صورتگري جو ذڪر ڪيو آهي.
ڊاڪٽر صاحب، ڪتاب جي ٽئين باب ۾ سونھن جي متحرڪ نظرئي تي بحث ڪيو آهي. هن مختصر باب ۾ ڊاڪٽر صاحب چوي ٿو، “ مقدس ۽ الھامي ڪتاب موجب انساني فطرت، حسن ازل جي فطرت سان ڳنڍيل آهي. اهوئي ڪارڻ آهي جو جو قرآن پاڪ انساني اوسر لاءِ انساني سونھن کي آبجيڪٽولي تغيرات کان بي خبر رکيوآهي، جڏنھن تہ معروضي طرح ان کي هر وقت تبديل ٿيڻو آهي ان ڏس ۾ ڊاڪٽر صاحب قرآن پاڪ جي هڪ آيت جوحوالو ڏنو آهي.
''ڪل يوم هو في شان'' (سورہ الرحمٰن. 55_29)
''هو (خدا) هر لمحي هڪ نئين شان ۾ آهي.''
هن باب جي آخر ۾ ڊاڪٽر صاحب سونھن جي متحرڪ نظرئي کي قرآن جي حوالي سان جماليات جي تاريخ ۾ بلڪل نئون ۽ نرالو ڪوٺيوآهي.
ڪتاب جي چوٿين باب ۾ حسن ۽ حقيقت جي حرڪي قوت کي بحث هيٺ آندو ويو آهي. هن باب ۾ ڊاڪٽر صاحب سونھن کي حقيقت جو ٻيو نالو سڏيو آهي جيڪا ا هر وقت تبديلي جي مرحلن مان گذرندي رهي ٿي.
زير بحث ڪتاب جو پنجين ۽ ڇھين باب ۾ ڊاڪٽر صاحب، مشاهدي جي هيڪڙائي يا يگانگيت ۽ سونھن جي هيڪڙائي واري فڪر کي بحث هيٺ آندو آهي، مشاهدي جي هيڪڙائي يا يگانگيت واري نظرئي کي چٽو ڪندي ان کي تصوراتي بدران قرآني حقيقتن جي بنياد تي بيٺل قرار ڏنو آهي. جماليات بابت ٻہ نظريا اهڙا آهن جن تي تمام گهڻو بحث ڪيو ويو آهي، جن مان هڪ آهي سونھن جو معروضي نظريو ۽ ٻيو سونھن جو موضوعي نظريو. اڪثر جماليات جا ماهر ٻن ڌرين ۾ ورهايل نظر اچن ٿا، هڪڙن جو خيال آهي تہ سونھن معروضي آهي، جڏهن تہ ٻين جو خيال آهي تہ سونھن موضوعي آهي. انھن ٻنھي نظرين جي ڪنٽراڊڪشن کي نبيريندي ڊاڪٽر صاحب ثابت ڪري ٿو تہ سونھن نہ ڪو مڪمل طرح موضوعي آهي ۽ نہ ئي وري معروضي آهي. بلڪہ اصل ۾ سونھن معروض ۽ موضوع جو سنگم آهي.
ڊاڪٽر نصير احمد ناصر جو چوڻ آهي،“ حسن موضوعي بہ آهي تہ معروضي بہ ۽ هو انھن ٻنھي رخن سان ڪل واري صورت اختيار ڪري ٿو ۽ سونھن جي ڪليت جمال جي هيڪڙائي آهي.”
ڪتاب جي باقي صفحن ۾ ڊاڪٽر صاحب جمالياتي قدرن، سونھن جي صفتن، جمالياتي ذوق ۽ احساس تي بحث ڪيو آهي. جنھن ۾ هن جديد فلسفي ۾ جماليات جي تصور کي قرآن حڪيم جي جمالياتي تصور سان هم آهنگي ڏيکاري آهي. جڏهن تہ ڪتاب جي ٻي حصي ۾ ڊاڪٽر صاحب “حسن ۽ فن”، “تخليقي فعاليت ۽ ان جا محرڪ”، “ڪمال فن جا شرط۽ فن” ۽ “حقيقت ۽ فنڪار جو اصل فرض” جا موضوع بحث هيٺ آندا آهن.
ڊاڪٽر صاحب ڪتاب جي هن حصي ۾ ڊرامي ۽ شاعري تي پڻ جوڳو بحث ڪيو آهي، ۽ قرآن مان فن جي قدرن، نمونن،ترڪيبن، مشاهدي، عقل سان گڏ انسان ڪامل ۽ حقيقي فنڪارن جون وصفون بيان ڪيون آهن.
مجموعي طور تي ڊاڪٽر نصير احمد ناصر جو لکيل ڪتاب '' جماليات_ قران حڪيم ڪي روشني ۾” جماليات بابت هڪ اهم دستاويز آهي. هن ۾ جماليات جي اوسر کي قرآني جماليات جي تصور سان چٽو ڪيو آهي . ڊاڪٽر ناصر اسلام دشمن قوتن جي نقادن جي هڪ پاسائين الزامن کي رد ڏنو آهي جنھن ۾ چيو ويو آهي، تہ قرآن ۽ اسلام فن جا انڪاري آهن، پر ڊاڪٽرصاحب ثابت ڪيو آهي تہ اها ڳالھہ درست ناهي. قرآن شريف علم ۽ دانش جو سرچشمو آهي ۽ زندگي جو آخري ۽ مڪمل منشور آهي. ڊاڪٽر نصير احمد ناصرانتھائي نازڪ ۽ نفيس موضوع تي ڏاڍي خوبصورت، مدلل ۽ نھايت عرق ريزي سان هي مقالو لکي اسلام ۽ قرآن شريف خلاف هڪ پاسائين ۽ غلط تجزين کي علمي انداز سان رد ڪيو آهي. ۽ ڊاڪٽر صاحب هي ڪتاب مذهبيت جي خول کان ٻاهر نڪري عقلي بنيادن تي لکيو آهي.
ڪتاب: تاريخ جماليات
(ٻہ جلد)
مصنف: ڊاڪٽر نصير احمد ناصر
ڇپايندڙ: فيروز سنز لميٽيڊ
ڊاڪٽر نصير احمد ناصر جو لکيل ڪتاب تاريخ جماليات، جماليات بابت اردو ۾ لکيل ڪتابن ۾ وڏي اهميت رکي ٿو. بلڪہ هن ڪتاب کي بنيادي حيثيت آهي. هي ڪتاب ٻن جلدن تي ٻڌل آهي. پھرين جلد ۾ يونان جي ڏاهپ واري دور کان ويندي رومين، نشاط ثانيه، اسلام سميت رومانيت واري دور جي فلسفين، ڏاهن ۽ دانشورن جا جماليات بابت ويچار ڏنا ويا آهن. جڏهن تہ ٻي جلد ۾ ڪانٽ کان ويندي هيگل، شلر، ڪروچي، شاپنھار سميت ڪيترن ئي مفڪرن جي جماليات بابت ويچارن کي تفصيل سان بيان ڪيو ويو .
ڊاڪٽر نصير احمد ناصر جماليات جي شعبي سان خاص دلچسپي رکندي تاريخ جماليات لکي آهي. هي تاريخ پنھنجي پر ۾ نہ صرف منفرد آهي، بلڪہ جامع ۽ مفصل پڻ آهي. جماليات تي تحقيق ڪندڙن لاءِ تاريخ جماليات لاڀائتي آهي. هن سان جماليات بابت بنيادي ڄاڻ ملي ٿي. باوجود ان جي تہ ڊاڪٽر نصير احمد ناصر جماليات جي ماهر طور ڄاتو وڃي ٿو، پر پوءِ بہ سندس لکڻين ۾ ڪٿي نہ ڪٿي ڪا کوٽ ضرور رهجي وڃي ٿي. ٿي سگهي ٿو تہ ڊاڪٽر صاحب جو خيال پنھنجي تحريرن ۾ رهجي ويل کوٽ طرف ويو ئي نہ هجي۽ نہ ئي وري ڪنھن نقاد سندس ان طرف ڌيان ڇڪايوهجي، جوسندس ڪتابن جا ڪيترائي ڇاپا اچڻ کانپوءِ بہ اهي بنيادي اوڻايون جيئن جو تيئن موجود آهن. جيئن هو تاريخ جماليات جي پھرين جلدجي ديپاچن کي ڇڏي باقاعده شروعات سقراط کان اڳ واري دور کان ڪري ٿو، پر ڊاڪٽر صاحب سقراط کان اڳ واري دور ۾ هومر ۽ هئسڊ جي صرف ذڪر ڪرڻ کان سواءِ ڪو بہ خاص تجزيو نٿو ڪري. حالانڪہ قديم يونان جي تاريخ ڪيتريون ئي صديون قبل مسيح کان اڳ شروع ٿئي ٿي. هڪ هزار قبل مسيح تائين يوناني تمام گهڻا سکيا ستابا هئا، ۽ انھن وٽ فنون لطيفہ جو استعمال پڻ هو، انڪارٽا موجب
‘‘They decorated their buildings with brilliantly coloured frescoes and celebrated at lively festivals’’ .
پر پوءِ جهيڙن سبب 1000 ق.م کان يونان جي ڏاهپ تي هڪ اونداهو دور آيو. جيڪو لڳ ڀڳ 750 ق.م تائين جاري رهيو، جنھن کانپوءِ هڪ ڀيرو ٻيھر يونان جي مٽي پنھنجي خمير ۾ موجود ڏاهپ کي جيئرو ڪيو ۽ يوناني ڏاهپ هڪ ڀيرو ٻيھر پنھنجي عروج ڏانھن وڌڻ لڳي.
The period from about 750 to 480 BC traditionally is called the archaic age, because it was considered archaic or old fashioned in comparison with the classical period that followed. However Greek during this period produced starling innovation: the self-governing city state, imaginative type of art and architecture.
ڇھين صدي ق.م کان سقراط جي دور تائين فلسفين ۽ ڏاهن جي هڪ ڊگهي فھرست ملي ٿي،جنھن مان ڪجهہ اهم نالا ڏجن ٿا.
Thales of Miletus (624-546 BC)
Anaximander (610-546 BC)
Anaximandes ( 585-525 BC)
Pythagoras (570-490BC)
Heraclitus ( 535-475 BC)
Parmenides ( 515-450 BC)
Anaxagoras (500-428 BC)
Empedocles (490-430 BC)
Protagoras (490-430 BC)
Democritus ( 460-370 BC)
ٿيلس کان ڊيما ڪريٽس تائين ان فھرست ۾ موجود فلسفين ۽ ڏاهن نہ صرف زندگي جي مختلف شعبن بابت پنھنجا نظريا ڏنا، بلڪہ زمان ۽ مڪان، تصور خدا،۽ فنون لطيفہ جي تخليق تي پڻ بحث ڪيا. مونرو برڊلي پنھنجي ڪتاب “ جماليات ڪلاسيڪي يونان کان دور حاضر تائين” ۾ لکي ٿو،
‘With the rise of natural philosophy in 7th and 6th BC, A third method of interpretation developed –one that lasted long after Plato.’’
يعني ستين ۽ ڇهين صدي ق.م دوران يونانين وٽ فطري فلسفو رائج هو، جنھن اڳتي هلي پنھجي ڏاهب وسيلي پوري دنيا کي متاثر ڪيو، ياساڳي دور بابت هي بيان غور طلب آهي،
“…Parmenides opened his poem with confession that his philosophy had been revealed to him by goddess. And Pindar apparently gave a good deal of thought to his theory that the Poet’s own art and skill can be immediately responsible for his work though his talent and inspiration are ultimately the gift of gods.”
ٻي پاسي امپيڊو ڪلس ( 430 _ 490 ق.م) جو خيال هو تہ دنيا ۾ موجود شيون هڪ ٻئي جي ضدن جي آڌار سڃاتيون وڃن ٿيون. انھن ۾ هڪ شيءِ ٻي تي فوقيت رکندڙ ٿئي ٿي، قبح سونھن جي هيٺاهين صورت آهي، جنھن ۾ سونھن ڊاميننٽ رهي ٿي. ٻي پاسي انا گزا گورس جنھن کي ارسطو ''Sober man'' سڏي ٿو، جو چوڻ آهي تہ دماغ مادي جو تخليقار ''Creator'' ناهي بلڪہ ان جو ڳوليندڙ يا موجد '' Inventor '' آهي. ڏاهپ جا اهڙا ڪيترائي مثال يونان جي قديم دور ۾ ملن ٿا. پر يونان جي ڏاهپ جو اهو سمورو دور ڊاڪٽر نصير احمد ناصر جي تاريخ جماليات ۾ ناهي ڏنو ويو، جيڪا هڪ وڏي کوٽ آهي.
ٿيڻ ائين گهربو هو تہ تاريخ جماليات جي شروعات ئي سقراط کانپوءِ ڪئي وڃي ها، جيڪڏهن سقراط کان اڳ ئي تاريخ جماليات کي بيان ڪرڻو هو تہ پوءِ هيڏو وڏو دور ذڪر ڪرڻ کانسواءِ ڇڏي ڏيڻ گهٽ ۾ گهٽ تحقيقي ڪم ۾ وڏي جهول جو سبب بڻجي سگهي ٿو ۽ بڻيو آهي.
سقراط کانپوءِ واري دور کي ڊاڪٽر صاحب تفصيل سان بيان ڪيو آهي ۽ خاص طور جماليات بابت سقراط، افلاطون، ارسطو، زينو، ورجل، لائنجائنس، فلاطيونس، ۽ وچين دور مان آگسٽائين ۽ قيشي ڊورين، جنھن کانپوءِ اونداهي دور جو ذڪر ڪري ڪيو ويو آهي ۽ پوءِ اسلام جي نشاط ثانيه ۽ قران مجيد مان جماليات بابت نظريا پيش ڪيا ويا آهن. قرآن مجيد کانپوءِ واري باب ۾ ڊاڪٽر نصير احمد ناصر قرآن مجيد کان رومانيت واري دور تائين ڊيڪارٽ، اسپنوئزا، لائيبنز، بر ڪلي، هيوم ۽ والٽيئر تائين ڪل ٽيھن فلسفين، دانشورن، جماليات جي ماهرن ۽ شاعرن جو ذڪر ڪري ٿو. ان کانپوءِ “رومانيت جا جماليات تي اثر” جي سري هيٺ ڊاڪٽر نصير احمد ناصر بام گارٽن، ڊارون، سنگ ۽ پرائس سوڌو ڪل سترهن فلسفين ۽ ڏاهن جو ذڪر ڪري ٿو، اهڙي طرح 497 صفحن تي ٻڌل تاريخ جماليات جلد پھريون پورو ٿئي ٿو.
جڏهن تہ تاريخ جماليات جو ٻيو جلد ڪانٽ سان شروع ٿئي ٿو. ٻي جلد ۾ ڪانٽ، شلر، گوئٽي، هيگل، شيلنگ، شاپن هار، وليم مور، فاڪنز، رسڪن، ٽالسٽاءِ، بوزنڪئٽ، ڪروشي، علامه اقبال،جارج سنتيانا، هربرٽ ريڊ سميت ڪل 102 جماليات جي ماهرن، شاعرن ۽ فلسفين جي جماليات بابت راين ۽ نظرين کي بيان ڪيو آهي.
تاريخ جماليات جا ٻئي جلد لکڻ وقت ڊاڪٽر نصير احمد ناصر صاحب گهڻو ڪري بوزنڪئٽ جي “A History of Aesthetic ” ۽ ڪروچي جي جماليات بابت ڪتاب تي مدار رکيو آهي. جڏهن تہ ببليو گرافي پڻ انھن ئي تاريخن جي ڏني وئي آهي، اهو گمان ان ڪري پئدا ٿيو آهي تہ ڪجهہ جماليات جي ماهرن جا ڪتاب ببليو گرافي ۾ تہ ڏنا ويا آهن، پر انھن جو ذڪر ڪتاب ۾ ڪٿي بہ نٿو ملي، جيئن مانروء سي “MONROE.C ” جا ڪتاب، نيچر آف بيوٽي ۽ ايسٿيٽڪس اينڊ سائيڪلوجي، گورڊن “Gordon ” جو ڪتاب ايسٿيٽڪس، هارس فال Hors fall T.C جو ڪتاب دي اسٽيڊي آف بيوٽي اينڊ آرٽ، هنسلڪ ايڊورڊ جا ڪتاب ون ميوزڪل بيوٽي ۽ دي بيوٽيفل ان ميوزڪ، ڪرچمين جو ڪتاب ايسٿيٽڪس آن ريئلٽسڪ بيسس يا اهڙا ٻيا بہ ڪيترائي ڪتاب آهن، جن جو ببليو گرافي ۾ تہ ذڪر ڪيو ويو آهي پر انھن ڪتابن جي مصنفن (جن يقيناً جماليات جي تاريخ ۾ پنھنجو ڪردار ادا ڪيو آهي) جو ذڪر بہ ناهي ڪيو ويو. اها صورتحال خاص ڪري تحقيق سان واسطو رکندڙن لاءِ ڏکيري ٿي سگهي ٿي. ڇاڪاڻ تہ تحقيق جي اصولن موجب يا تہ تحقيق جو حدون طئي ڪيون وينديون آهن، يا وري ان ۾ اهڙي گنجائش پئدا ڪئي ويندي آهي تہ جيئن ڪو بہ نئون تحقيقي ڪم ان ۾ زم ڪري سگهجي. ڊاڪٽر نصير احمد ناصر پنھنجي ڪتاب تاريخ جماليات بابت لکي ٿو.
“ جھان تڪ انگريزي زبان ڪي جمالياتي لٽريچر ڪا تعلق هي، مين ني اس ڪا گوشہ گوشہ ڇان مارا هي اور شايد هي ڪوئي ايسي اهم ڪتاب هو جس تڪ ميري رسائي نہ هوئي هو ”
ٻي پاسي ڪتاب جي بيڪ ٽائيٽل تي پڻ دعويٰ ڪئي وئي آهي تہ
“ اس تاريخ جماليات مين معلم اول سقراط سي ليڪر هر برٽ ريڊ تڪ جملہ حڪمائہ جماليات ڪي افڪار و نظريات پر محققانہ و ناقدانہ نقطہ نظر سي بحث ڪئي گئئي هي.”
مٿين دعويٰ بلڪل ڇسي ۽ بي معنيٰ آهي، ڇاڪاڻ تہ اڳ ئي بيان ڪري آيا آهيون تہ تاريخ جماليات سقراط کان اڳ واري دور کان شروع ڪئي وئي آهي، پر ان ۾ سقراط کان اڳ واري جمالياتي نظرين کي بيان ناهي ڪيو ويو نہ ئي وري ان دور جي فلسفين جو ذڪر ڪيو ويو آهي. ٻي اهم ڳالھہ تہ هي ڪتاب هربرٽ ريڊ تائين نہ بلڪہ پاڪستاني ماهر جماليات ايم شريف جي جمالياتي افڪار تائين لکيو ويو آهي. اهي ڪجهہ دعوائون ۽ انھن ۾ لڪل غلط بيانيون ڪتاب کي متاثر ڪن ٿيون. مٿين تنقيد کي پاسي تي رکي جيڪڏهن صرف ڪتاب تاريخ جماليات مان لاڀ پرايو وڃي تہ ڪجهہ نہ ڪجهہ ضرور پلئه پئي ٿو. ڇاڪاڻ تہ خاص طور ڪانٽ، هيگل، شاپنھار، ڪروچي وغيرہ جي جمالياتي نظرين کي سولي ۽ مناسب انداز سان بيان ڪيو ويو آهي. ۽ ان ۾ پڻ ڪو شڪ ناهي تہ اردو ۾ لکيل هي جماليات جي پھرين تاريخ آهي، جنھن ۾ خاص ڪري انگريزي ڪتابن مان مناسب لاڀ پرايو ويو آهي ۽ جامع معلومات فراهم ڪئي وئي آهي. پر هي ڪتاب پڙهڻ کانپوءِ جڏهن جماليات بابت ٻيا ڪتاب جھڙوڪ جارج سنتيانا جو سينس آف بيوٽي، روٽليج ڪمپئن ٽه ايسٿيٽڪس، بوزنڪئٽ جو تاريخ جماليات وغيرہ پڙهجن ٿا تہ هن ڪتاب جو جڙيل اهو تصور ڌڪجي ٿو، جيڪو پھرين نظر ۾ ڪتاب تاريخ جماليات ڏسڻ سان جڙي ٿو. ڇاڪاڻ تہ جارج سنتيانا پاڻ پنھنجي ڪتاب جي مھاڳ ۾ لکي ٿو تہ هو هن ڪتاب ۾ ٻين فلسفين توڙي جماليات جي ماهرن جا رايا انھن جو ذڪر ڪرڻ کانسواءِ ڏئي رهيو آهي جنھن بابت هو چوي ٿو تہ هن اهڙو عمل ڪنھن بحث کان بچڻ لاءِ ڪيو آهي، سنتيانا بابت انسڪائيلو پيڊيا آف بريٽينيڪا ۾ لکيل آهي،
“The most impressive work on aesthetic of late 1800 was George Santayana’s The sense of beauty (1896)s ”
ڊاڪٽر نصير احمد ناصر پڻ ڪجهہ اهم جماليات جي ماهرن کي گهٽ اهميت ۽ غير اهم ۽ غير معروف فلسفين کي وڌيڪ اهميت ڏني آهي.سنتيانا پڻ اهڙو جماليات جو ماهر آهي جنھن کي ڊاڪٽر صاحب جوڳي اهميت ناهي ڏني. جڏهن تہ ڪروچي جھڙي ڏاهي لاءِ پڻ ڊاڪٽر ناصر صاحب لکي ٿو.
“ اس مين ڪوئي شڪ نھين ڪه ڪروشي ڪا نظريہ اظھار اپني اثر و نفوذ ڪي بدولت تاريخ جماليات مين اهم ترين مقام رکهتا هي. ليڪن اس ڪي باوجود علماءِ جماليات اور ناقدين خصوصاً اس ڪي شاگرد جين ٽيل ني اس پہ زبردست اعتراض ڪيئي هين، جن ڪا وہ تسلي بخش جواب نہ دي سڪا، اس بنا پر هم يہ استنتاج ڪرني پہ مجبور هوجاتي هين ڪي اس ڪي نظريہ مين ڪئي ايڪ سقم اور نقص پائي جاتي هين.”
ڪروشي جي شاگرد جين ٽيل جنھن جي سوالن جي وقالت ڊاڪٽر نصير احمد ناصر ڪئي آهي، جو پنھنجو جمالياتي نظريو پڙهڻ کانپوءِ خبر پوي ٿي تہ هو ڪروچي جي ئي جمالياتي نظرئي (جنھن ۾ ڪروچي وجداني جماليات کي اهميت ڏئي ٿو) کان متاثر آهي ۽ جنھن شي کي ڪروشي “وجدان” سڏيو آهي، ساڳي ئي شي کي ٽيل “احساس” جو نالو ڏئي ويتر ڳالھہ کي منجهائي رهيو آهي، سندس جمالياتي نظريو انتھائي منجهيل ۽ غير فيصلا ڪن آهي. نتيجي طور سندس جمالياتي نظرئي جي تاريخ جماليات ۾ ڪابہ وقعت ناهي، نہ ئي جين ٽيل جو شمار اهم فلسفين ۾ ٿئي ٿو. ڪمزور بنيادن تي ڪروچي جھڙي ديو قامت جماليات جي ڄاڻو تي تنقيد ڪرڻ سان ڊاڪٽر نصير احمد ناصر جون علمي صلاحيتيون مشڪوڪ نظر اچن ٿيون، هڪ ٻي ڳالھہ تہ ڊاڪٽر صاحب بوزنڪئٽ جھڙي عظيم جمالياتي ڄاڻو، جنھن تاريخ جماليات لکي جماليات جي موضوع کي تمام گهڻو اڀاريو آهي تي صرف ٽي صفحه لکي اهو فيصلو ڏنو آهي ته
“بوزنڪئٽ ايڪ عالم جماليات ڪي حيثيت سي جماليات سرمائي مين اضافه نہ ڪر سڪا، ليڪن تاريخ جماليات لک ڪر اس ني يقيناً جماليات ڪي ترويج و اشاعت مين نمايان ڪردار ادا ڪيا هي”
ٻئي پاسي پرڏيھي ماهر جماليات مون روءِ سي برڊلي پنھنجي جڳ مشھور ڪتاب “ قديم ڪلاسيڪي يونان کان دورحاضر تائين جماليات” ۾ لکي ٿو.
“There are now in English three histories of aesthetics; Bosanquet’s pioneering work, the second part of Croce’s Aesthetics in the Ainslie’s translation and the Comprehensive volume by Gilbert and Kuhn.”
برڊلي جماليات جي جن ٽن تاريخن جو ذڪر ڪيو آهي، ڊاڪٽر نصير احمد ناصر انھن مان بوزنڪئٽ ۽ ڪروچي جي لکيل ڪتابن مان تمام گهڻي مدد وٺڻ باوجود انھن کي اهميت نٿو ڏئي، جڏهن تہ گلبرٽ ۽ ڪوهن جو لکيل ٽيون ڪتاب کيس نظر ئي نہ اچي سگهيو آهي. حالانڪہ گذريل صفحن ۾ اسان ڊاڪٽر صاحب جي اها دعويٰ پيش ڪري چڪا آهيون، جنھن ۾ هن چيو آهي تہ انگريزي ٻولي ۾ جماليات تي لکيل هن سڀئي ڪتاب پڙهيا آهن، برڊلي جي ڪتاب جي مھاڳ مان واضح ٿئي ٿو تہ ڊاڪٽر صاحب ڪل ٽن اهم ترين ڪتابن مان بہ ٻہ ڪتاب حوالي طور ڏئي سگهيو آهي.
ڊاڪٽر نصير احمد ناصر جو ڪتاب اهڙن شاگردن لاءِ تہ لاڀائتو ثابت ٿي سگهي ٿو جن جي پھچ جماليات جي انگريزي ۾ لکيل بنيادي ڪتابن تائين ناهي پر جيڪڏهن ڪنھن انگريزي ۾ لکيل جماليات جا تاريخ وار ڪتاب پڙهيا تہ اهو يقينن برڊلي جا هي لفظ ورجائيندو.
“Fifty years ago Clive Bell opened the first chapter of his little book on art by saying, ‘it is improbable that more non-sense has been written about aesthetics than about any thing else; the literature of subject is not large enough for that.”