انگريزي ڪتاب
ليکڪ : جارج سنتيانا
ڇاپو : بليڪ ماسڪ آن لائين 2007
جارج سنتيانا(1863_1952ع) امريڪا ۾ جماليات تي ڪتاب لکندڙ پھريون جماليات جو ڄاڻو هو. هن پنھنجي تعليم هاورڊ يونيورسٽي مان پرائي ۽ اتي ئي لڳاتار ڪيترن ئي سالن تائين پڙهائيندو رهيو. هو ڪجهہ ڏينھن جي لاء انگلستان ويو، جتي هو بوسٽن ۽ ڪيمبرج ۾ رهيو. سنتيانا ٻيھر هاورڊ موٽي آيو ۽ حياتي جي آخري گهڙين تائين اتي ئي رهيو. سندس مشھور ڪتابن ۾“ سينس آف بيوٽي”، “ انٽر پريٽيشن آف پوئٽري اينڊ رليجن”، ۽ ٻن ضخيم جلدن تي ٻڌل “ سيپٽزم اينڊ اينمل فئٿ” شامل آهن.
بنيادي طور جارج سنتيانا هڪ استاد هو. سنتيانا بابت سندس هڪ شاگرد لکي ٿو.
“ ڪلاس اندر هو ڄڻ تہ هڪ پُر ڪشش شخصيت هو جيڪو سڀ ڪنھن کي پنھنجي طرف ڪشش ڪندڙ هو. سندس آواز ۾ غير معمولي رواني ۽ توازن هو، جھڙوڪ، هڪ عبادت ۾ هوندو آهي. جيئن ڪو غيبي آواز انساني دلين جي گهراين کي ڇاڇوليندو آهي. پر يگانو ۽ بيگانو لڳندو آهي. تئين سندس ٻڌندڙ محسوس ڪندا، تہ سندس لفظ دل تي گهرو اثر ڪندا هئا. پر اهي لفظ خود هڪ مستحڪم هستي رکندڙ هئي جنھن کي ڪو لوڏي نٿو سگهي.” زير بحث ڪتاب “سينس آف بيوٽي” سندس ليڪچرن جو مجموعو آهي جيڪي هن هاورڊ ۾ 1892ع کان 1895ع تائين ڏنا.چئن حصن تي ٻڌل ڪتاب سينس آف بيوٽي جو سٽاءٌ هن طرح آهي.
Part I. The Nature of Beauty
§ 1. The philosophy of beauty is a theory of values
§ 2. Preference is ultimately irrational
§ 3. Contrast between moral and aesthetic values
§ 4. Work and play
§ 5. All values are in one sense aesthetic
§ 6. Aesthetic consecration of general principles
§ 7. Contrast of aesthetic and physical pleasures
§ 8. The differentia of aesthetic pleasure not its disinterestedness
§ 9. The differentia of aesthetic pleasure not its universality
§ 10. The differential of aesthetic pleasure: its objectification
§ 11. The definition of beauty
Part II. The Materials of Beauty
§ 12. All human functions may contribute to the sense of beauty
§ 13. The influence of the passion of love
§ 14. Social instincts and their aesthetic influence
§ 15. The lower senses
§ 16. Sound
§ 17. Colour
§ 18. Materials surveyed
Part III. Form
§ 19. There is a beauty of form
§ 20. Physiology of the perception of form
§ 21. Values of geometrical figures
§ 22. Symmetry
§ 23. Form the unity of a manifold
§ 24. Multiplicity in uniformity
§ 25. Example of the stars
§ 26. Defects of pure multiplicity
§ 27. Aesthetics of democracy
§ 28. Values of types and values of examples
§ 29. Origin of types
§ 30. The average modified in the direction of pleasure
§ 31. Are all things beautiful?
§ 32. Effects of indeterminate form
§ 33. Example of landscape
§ 34. Extensions to objects usually not regarded aesthetically
§ 35. Further dangers of indeterminateness
§ 36. The illusion of infinite perfection
§ 37. Organized nature the source of a perceptive forms
§ 38. Utility the principle of organization in nature
§ 39. The relation of utility to beauty
§ 40. Utility the principle of organization in the arts
§ 41. Form and adventitious ornament
§ 42. Syntactical form
§ 42. Literary form. )The plot(
§ 44. Character as an aesthetic form
§ 45. Ideal characters
§ 46. The religious imagination
§ 47. Preference is ultimately irrational
Part IV. Expression
§ 48. Expression defined
§ 49. The associative process
§ 50. Kinds of value in the second term
§ 51. Aesthetic value in the second term
§ 52. Practical value in the same
§ 53. Cost as an element of effect
§ 54. The expression of economy and fitness
§ 55. The authority of morals over aesthetics
§ 56. Negative values in the second term
§ 57. Influence of the first term in the pleasing expression of evil
§ 58. Mixture of other expressions, including that of truth
§ 59. The liberation of self
§ 60. The sublime independent of the expression of evil
§ 61. The comic
§ 62. Wit
§ 63. Humor
§ 64. The grotesque
§ 65. The possibility of finite perfection
§ 66. The stability of the ideal
§ 67. Conclusion
جارج سنتيانا هڪ گهڻ پڙهيو جماليات جو ڄاڻو هو، هن جي سامھون سونھن بابت نہ صرف ماضيءَ جو شاندار تصور هو، پر هو ايندڙ دور ۾ جماليات جي تقاضائن کان پڻ واقف هو. هن پنھنجي ڄاڻ، مطالعي، ڏاهپ ۽ فڪر جو نچوڙ پنھنجي هن ڪتاب ۾ پيش ڪيو، سندس ڪتاب لاء انسائيڪلو پيڊيا بريٽينيڪا ۾ لکيل آهي،
“The most impressive work on aesthetics of the late 1800’s was George Santayana’s “The sense of beauty” (1896). Which shows a welcome move away from the 19th-century obsession with art toward more fundamental issues in the philosophy of mind.”
سنتيانا پنھنجي مطالعي جي آڌار نہ صرف نئون نڪتہ نظر پيش ڪيو، پر هن ماضي جي فلسفن کي سڌو سنئون کڻڻ بدران انھن جون ڪجهہ شيون رد ڪيون ۽ ڪن کي پنھنجو ڪيو. جيئن هن ڪانٽ جي سونھن بابت عالمي مڃتا کي رد ڪيو ۽ سونھن جي آنند پڄائڻ واري خوبي کي قبول ڪيوآهي.
سنتيانا پنھنجي ڪتاب ۾ هڪ ڪنٽراڊڪٽري ڳالھہ ڪئي آهي_ توڙي جو ان جو وٽس جواز پڻ آهي. هن پنھنجي ڪتاب ۾ مختلف فيلسوفن جي حوالن ڏيڻ کانسواء پيش ڪيو آهي. ۽ چوي ٿو، “ هن اهو عمل مٿائنس ٿيندڙ متوقع تنقيد کان بچڻ لاءِ ڪيو آهي.” هو وڌيڪ چوي ٿو،
“The influences under which the book has been written are rather too general and pervasive to admit of specification; yet the student of philosophy will not fail to perceive how much I owe to writers, both living and dead, to whom no honor could be added by my acknowledgments. I have usually omitted any reference to them in foot−notes or in the text, in order that the air of controversy might be avoided, and the reader might be enabled to compare what is said more directly with the reality of his own experience.”
هو سونھن جي اثر پذيري کان تمام گهڻو متاثر هو. اهوئي سبب آهي جو هن ٻي ڪنھن فيلسوف يا اديب جي نڪتہ نظر کان لنوايو آهي ڇاڪاڻ تہ هن حسي تجربن جي بنياد تي سونھن بابت جيڪوتصور پنھنجي ذهن ۾ محفوظ ڪيو آهي. هن ان تاثر کي ئي حتمي جمالياتي تاثر سمجهندي فقط پنھنجي ڳالھہ ڪئي آهي، اهڙي ڳالھہ ۽ سونھن بابت اهڙو تصور جيڪو هن ماڻيو آهي. ۽ ماڻڻ کانپوءِ ان کي پنھنجي تجربي طور لکت ۾ آندو آهي. ۽ حوالا ڏيڻ کان انڪري لنوايو آهي تہ هن پنھنجي حسي تجربي کي ٻين فيلسوفن جي ڀيٽ ۾ ناڪافي يا گهٽ اهميت جوڳو سمجهندي پنھجي تجربي کي اوليت ڏني آهي. هو پنھنجي جمالياتي قوت کي انڪري حتمي جماليات ڪوٺي ٿو، جو هن جي خيال مطابق هو رڳو پنھنجي ئي ماڻيل جنسي تجربي ۾ آيل جمالياتي قوت وسيلي ئي ماڻھن کي متاثر ڪري سگهي ٿو. حالانڪہ هن جي اڳيان ان دور ۾ چرچ جي عروج وارو پراڻو ۽ ٻوساٽيندڙ وايو منڊل بہ ذهن ۾ موجود هو. هن اهڙي رويي ۽ انتھا پسندي واري عھد ۾ فرد جي نا آسودگي کي ذهن ۾ رکندي شايد پنھنجي فلسفي جو بنياد رکيو. سندس نڪتہ نظر فلسفي جي حد تائين تہ درست ٿي سگهي ٿو. پر جڏهن فلسفي جو ادبي لکڻين تي اطلاق ڪبو تہ ٻين فيلسوفن جي جماليات بابت حسي تجربن جو ادراڪ بہ هڪ تجربي جي صورت ۾ جارج سنتيانا جي جمالياتي تصورات سان ڀيٽڻ وقت علمي سطح تي تضاد پيدا ٿي سگهن ٿا. فلسفو بلڪل الڳ شي آهي پر جڏهن فلسفي کي ادبي نگارشات جي تجزئي لاءِ ايپلاءِ ڪبو تہ فلسفي جي سگهہ موجود هوندي بہ فلسفي جو ادب تي متضاد اطلاق نقادن کي بہ تضادن جو شڪار بڻائي سگهي ٿو . سنتيانا چوي ٿو،
“The fine arts, however, where aesthetic feeling appears almost pure, are by no means the only sphere in which men show their susceptibility to beauty.”
هو وري بہ ساڳي ڳالھہ ڪري ٿو تہ فائين آرٽ جي شعبن ۾ نج احساسن جي موجودگي افضل آهي. ڇاڪاڻ تہ فرد سونھن جي انسيت کي جنھن سطح تي تجربي ۾ آندو آهي اهو تجربو ئي جمالياتي احساس کي وڌيڪ نج، ڇھندڙ ۽ محسوسات کي وسيع دائري ۾ پکيڙ جو ڪارڻ بڻجي ٿو. هو سونھن بابت ويچار ڏيندي چوي ٿو تہ سندس نڪتہ نظر جو واسطو فلسفي جي نسبت زندگي سان وڌيڪ آهي.
“The sense of beauty has a more important place in life than aesthetic theory has ever taken in philosophy.”
سنتيانا جي مٿئين پئراگراف جو تجزيو ڪبو تہ جمال جو زند گي سان تعلق تہ ٻڌائي ٿو ۽ انھي جي اهميت تي بہ زور ڏئي ٿو ۽ جمالياتي نظرئي کي ادبي نظرين جي گهر ج کان لنوائي ويو آهي. زندگي جيڪڏهن جماليات جي پرورده آهي تہ اسين ادب کي زندگي کان ڪيئن ڌار ڪري سگهون ٿا. حالانڪہ هيگل کانسواءِ ٻين فيلسوفن ادبي جماليات بابت پنھنجي پنھنجي فلسفي ۾ گهٽ بحث ڪيو آهي. سنتيانا بہ ادب ۽ ادبي جماليات جي ڳالھہ ضرور ڪئي آهي پر هن سونھن جي فلسفي کي زندگي سان ڳنڍيندي ادب کي ثانوي حيثيت ڏني آهي. پر هو شين جي سونھن ۽ سونھن کي بنيادي سظحن تي بنھہ ويجهي کان ماڻڻ جو آرزو مند آهي. ڪمال آهي تہ اهڙو حسن پرست فيلسوف ادبي جمال جي اهميت ۽ وسعتن کي محدود ڪيو ڇڏي ٿو.
”Things are interesting because we care about them, and important because we need them.“
شين بابت سندس مذڪوره تصور محدود دائري جو تصور آهي، ڇاڪاڻ تہ زندگي گهرج کان اڳ ڪنھن دلچسپ تجربي جي آڌار تي ضرورت بڻجندي آهي. پسند ۽ نا پسند يا شين جي قدر داني جو تصور فلسفي کان وڌيڪ انساني جبلت جو وڏي ۾ وڏو ۽ اهم جزو آهي. انساني جذبن کي اهڙي ريت محدود ڪرڻ ايليٽ جي ادبي روايتن کان انحراف آهي. ڇاڪاڻ تہ فلسفو جڏهن سماجي زندگي ۾ ادبي اوسر جي حوالي سان تجزئي هيٺ آڻبو تہ شين جو خيال رکڻ يا شين بابت گهر ج جو احساس ادبي تشنگي کي ضرور وڌائڻ جو ڪارڻ ٿيندو، جيئن پاڻ چيو اٿس، “سونھن سچ آهي، سونھن تخيل جي فنڪارانہ اظھار جو نالو آهي، سونھن حسن ازل آهي يا سونھن تناسب جو اعلٰي ترين مظھر آهي .” اهڙي ريت پنھنجي فلسفي ۾ خاص طرح سان ادبي رويتن جي پاسداري جو گهٽ احساس رکي سگهيو آهي. پڙهندڙ هن جي تجربي ۾ آيل سونھن جي نين ۽ حتمي وصفن لاءِ ڏاڍو اتاولو نظر اچي ٿو. ۽ پنھنجي جمالياتي تسڪين کي اڻپورو سمجهندي سونھن بابت ٻين جمالياتي فلاسا فرن جا در کڙڪائي ٿو. ڇاڪاڻ تہ سنتيانا پاڻ اعتراف ڪيو آهي تہ هن سونھن جي مڪمل ۽ حتمي وصف ڪٿي ناهي پڙهي. ۽ نہ ئي هو اهڙي وصف ڏئي سگهي ٿو، البتہ هو پنھنجي ڪتاب “ سينس آف بيوٽي” بابت چوي ٿو تہ هن ڪتاب جو اصل مقصد سونھن جي اهڙي وصف ڏيڻ هو، جيڪا سونھن هن پاڻ پسي آهي. هو ٻين جي سونھن بابت تصورات کي نٿو مڃي،
” Nothing less will really define beauty or make us understand what aesthetic appreciation is. The definition of beauty in this sense will be the task of this whole book, a task that can be only very imperfectly accomplished within its limits “.
سنتيانا سونھن جي حتمي تشريح ۽ جمال جي واکاڻ کي هڪ ساراهڻ جوڳو احساس ڪو ٺي ٿو جيڪو هن جي ڪتاب جو مرڪزي نڪتو ۽ محور آهي ۽ سونھن بابت پنھنجي توجيح کي بہ نامڪمل ۽ غير مناسب توجيح ڪو ٺي ٿو_ اصل ۾ هو سونھن کي جنسي سطحن تي ماڻڻ سان ئي سونھن جي وصف کي مڪمل سمجهي ٿو. جنسي تسڪين کان سواءِ هن وٽ سونھن جو دائرو محدود ۽ نامڪمل آهي. ڇاڪاڻ تہ جنسي جذبي سبب ئي سونھن اصلي ۽ حتمي رتبو ماڻي ٿي جنھن ۾ عشق جو درد موجود آهي. جيڪو سونھن جي متضاد ڪمپونينٽس ( مرد ۽ عورت) جي وچ ۾ پيدا ٿيل ڪشش کي تڪميل تي پھچائي ٿو.
سنتيانا جو چوڻ آهي تہ اسان جي جمالياتي شعور واري نظام جو سڌو سنئون لاڳاپو جنسي نظام سان آهي. رنگ، خوشبوءِ ۽ صورت جيڪي جمالياتي شعور کي اڀارن ٿا اصل ۾ جنسي جذبي سان واسطو رکندڙ عنصر آهن. ٻين لفظن۾ سونھن جي احساس کي سڀ کان وڌيڪ اڀاريندڙ شيءِ اصل ۾ جنسي اُڇل ئي آهي،
”We may say, then, that for man all nature is a secondary object of sexual passion, and that to this fact the beauty of nature is largely due. “
يعني انسان جي لاءِ سموري فطرت يا ڪائنات جنسي جذبي جو هڪ ٻيو معروض آهي،۽ فطري سونھن ان جذبي جو ڪارڻ آهي.
جارج سنتيانا پنھنجي هن ڪتاب ۾ ٻيا بہ بحث ڇيڙيا آهن، جيئن، فن، فن جا ڌاتو،اظھار، جلال، اخلاقيات جو سونھن سان واسطو، جمالياتي قدر، اصول، آواز، رنگ، فطري سونھن، ستارا، آسمان، جمھوريت جو جمال،مذهبي تخيل، شاعري، موسيقي، سونھن جا مختلف نمونا وغيرہ وغيرہ. انھن موضوعن تي طويل بحث ڪرڻ کانپوءِ هو هڪ دفعو ٻيھر سونھن جي وصف طرف اچي ٿو ۽ چوي ٿو، تہ سونھن کي اسان جيئن محسوس ڪيون ٿا ان جو اهڙي ريت بيان ممڪن ئي ناهي، سونھن جو موجود هجڻ سھڻين شين جي موجود هجڻ ڪارڻ آهي. اسان سونھن جي احساس لاءِ صرف ايترو چئي سگهون ٿا تہ هي هڪ مشاهدو آهي، جيڪو هڪ هيٺين سطح جو ذهن بہ ڪري ٿو تہ اعلٰي ادراڪ رکندڙ ذهن بہ ڪري ٿو.
مومل کي مجاز جا، اکين ۾ الماس
نہ ڪا عام نہ خاص، جي ويا سي وڍيا
سنتيا اڳتي چوي ٿو، “ پر جھڙي ريت سونھن جو ادراڪ هڪ اعلٰي ذهن ڪري ٿو اهو نہ صرف حيران ڪن آهي پر فلسفين لاءِ پڻ هڪ چئلينج آهي.”
سونھن بابت سنتينا جو بيان پڙهڻ کانپوءِ ڀٽائي بادشاھہ جو هي بيت از خود ذهن ۾ اچي ٿو.
حوصلو حيرت ۾، ڪري ڪين درڪ
جو حسن سندو حق، سو ڪور پروڙي ڪينڪي.