ڀٽائي گهوٽ جي ڪلام ۾ افسانوي پهلو
بارنس اسٽريٽ
ڪراچي ـــ 3
برادرم وفائي صاحب
پر خلوص عقيدتن سان.
ساڳيو ادبي مسئلو کڻي اڄ وري حاضر ٿيو آهيان.
قتل ڪرڻ جا ٽي طريقا هوندا آهن. هڪ ڇريءَ سان، ٻيو ڪنهن جي گهاٽين پنبڙين وارين سياهه اکين سان ۽ ٽيون تعريفي جملي سان. مون کي پڻ مخلص تاج بلوچ سنڌي ادب جو سلجهيل دماغ افسانه نويس لکي گهائل ڪري ڇڏيو آهي. کيس اعتراف آهي ته مان سٺو افسانه نويس آهيان. مان ۽ افسانه نويس! ڪجهه سمجهه ۾ نٿو اچي ته هڪ باغي، ضدي، سماج جي ذليل رسمن رواجن جي دشمن لاءِ اهي تعريفي جملا ڪيئن چيا ويا آهن.
سنڌي ادب ۾ تنقيد جو ٻيو مطلب آهي بي همت ۽ دلشڪسته ڪرڻ. پر، تاج صاحب ڇو ان پراڻي تحريڪ کي ٽوڙي ڇڏيو؟ ڇو سندس قدم روايتي نقش تان هٽي ويا؟ ۽ ڇو اڄ هو هڪ دلشڪسته انسان جو مداح ٿي پيو؟ شايد ان ڪري ته سندس دل جي ڪنهن ڪنڊ ۾ افسانن لاءِ ڪا گنجائش ضرور آهي کيس افسانه آکاڻيون ۽ قصا ڪهاڻيون ضرور پسند آهن ۽ ان امر کان هو صاحب شايد پاڻ به انڪار ڪري نه سگهي.
برادرم وفائي! اها پسند هر انسان جي فطرت آهي. ۽ جي اها پسند انسان جي فطرت آهي ته پوءِ هڪ ڏينهن منهنجو دوست تاج بلوچ پڻ Fiction جي فاعدي ۽ اهميت تي هڪ مضمون ضرور لکي ويهندو. کيس مڃڻو پوندو ته ڪرشن چندر افسانا لکندو آهي. کيس اهو به مڃڻو پوندو ته پيسٽرنڪ ناول ”ڊاڪٽر زواگو“ لکي 1958ع جو نوبل انعام حاصل ڪيو هو.
هو صاحب ان حقيقت کان ڪڏهن به انڪار ڪري نه سگهندو ته وڪٽرهيوگو ۽ ليوٽالسٽاءِ دنيا جا عظيم ناول نگار آهن. سندن نالو سج ۽ ستارن سان سمائجي هميشه چمڪندو رهندو.
جيتوڻيڪ جئڪس روسو ۽ ٿامس ڪارلائل مفڪر آهن، پر تڏهن به سندن تحرير ۾ Fiction شامل آهي. ڇا روسو جي مشهور ڪتاب ”ايميليءَ“ جو ڪردار بذات خود افسانوي ڪردار جهڙو ڪونهي؟ جيڪڏهن تاج صاحب اڃان به فڪشن جي اهميت کي تسليم ڪرڻ لاءِ تيار ڪونهي، ته مان کيس ثابت ڪري ڏيکاريندس ته شاعرن جي سرتاج شاهه لطيف جي ڪلام ۾ پڻ Fiction سمايل آهي.
دلي جذبات ۽ انساني فطرت کي ڪاغذ تي اتارڻ ئي ته فڪشن آهي. ڪنهن جي انتظار ۾ واٽون نهاريندي پرهه ڦٽي پرڀات ٿئي. ڪنهن جي انتظار ۾ اميدن جا ديپ جلائڻ ـــ هجر ۾ بيقرار ۽ بيچين رهندي اهو چوڻ ته:
شمع ٻاريندي شب پره باکون ڪڍيون،
موٽ مران ٿي مينڌرا راڻا ڪارڻ رب،
تنهنجي تات طلب، ڪانگ اُڏايم ڪاڪ جا.
ڇا ان مان ڪنهن قصي جو پهلو نه ٿو بکي؟ ڀٽائي گهوٽ پنهنجي ظاهري اکين سان ڪنهن به بابو بيکاريءَ کي ڪاڪ کان ايندي نه ڏٺو هو. پر هن صاحب فطرت ۽ مشاهدي جي مالڪ من جي اکين سان ان مجروح انسان کي ڏسي ورتو، جنهن جو جگر مومل جي مجاز ڪومل ڪري ڇڏيو.
”ڳالهيون ڪندي ڪاڪ جون ڳوڙها پيس ڳري.“
ڇا فراق ۾ فنا ٿيل جو حال قصا ۽ ڪهاڻيون لکندڙ کان سواءِ ٻيو ڪوبه لکي سگهي ٿو؟ ها، باقي مان ان حقيقت کان انڪار ڪري نٿو سگهان ته ”ٻئي کي نڪ ۾ نوڙي وجهي هلائڻ جو راز“ ۽ ”برهانپور جا اوليا“ قصا نه آهن. اُماس جي ڪاري رات ۾ وسيلا وساري، موجون ماريندڙ مهراڻ ۾ هڪ تنها عورت جو ڪچو گهڙو کڻي گهڙڻ ۽ روح جي گهراين مان اها دانهن ڪرڻ ته:
”درياهه توتي دانهن ڏيندس ڏينهن قيام جي ــ“ ضرور قصي ۾ ويڙهيل حقيقت آهي. برادرم وفائي! ذرا ان عورت جي باري ۾ سوچيو جيڪا جبلن جي لڪن مان بي يارو مددگار رڙهي آهي سندس ڪپڙا ليڙون ليڙون ۽ وار پريشان آهن. بکايل ۽ اڃايل پنهنجي پرڻ ٿيل پيرن کي سمجهائي رهي آهي، ته:
”متان ٿي اونداهه پير نه لهين پرين جو“
۽ پوءِ جڏهن سندس ڦـٽيل ۽ ڇليل پيرن ۾ جبلن جا نوڪدار پٿر ٿا چڀن ته روئيندڙ اکين سان جبلن ڏانهن نهاري چوي ٿي.
”ڏونگر مون نه ڏکوءِ آءُ اڳ ڏکوئي آهيان.“
شاهه صاحب نظم جي روپ ۾ افسانا چيا آهن ۽ اهو ئي سندن شهرت قابليت ۽ عظمت جو قوي دليل آهي ۽ ان جي برعڪس جي شاهه صاحب اهو ٻڌائي ها ته گنجي ٽڪر تي سڀ کان اول ڪهڙو فقير پهتو هو، ته يقين اٿم ته کيس تقسيم هند تائين ته ڪوبه نه پڇي ها ۽ تقسيم هند کان پوءِ سندس گنجي ٽڪر جو ڪتاب ڪنهن نيم سرڪاري اداري مان (رنگين ڪور ـــ سٺي ڇپائي ـــ اوچو پنو قيمت ٽي رپيا ۽ ڪاپيون ڏهه هزار شايع ٿئي ها.
برادرم وفائي! مون کي ٻڌايو ته ڪهڙو سالم دماغ سنڌي گنجي ٽڪر جهڙا کهرا، غير دلچسپ، خشڪ، ناقص ۽ ناڪارا ڪتاب پڙهڻ پسند ڪندو؟ مان يقين سان لکي سگهان ٿو ته نوي فيصد پڙهيل سنڌي مرد ۽ عورتون اردو ناول ۽ افسانا پڙهنديون آهن. سبب؟ سبب اسان جي ادب ۾ ان صنف جي غير حاضري آهي. موجوده دور جي تقاضائن کي فقط ناول ئي پورو ڪري سگهن ٿا. سماج جي گندن رواجن کي فقط فڪشن سان ئي نهوڙي ناس ڪري سگهجي ٿو. پر سنڌي رهنما ان صنف جي اهميت کان انڪار ڪري، ظاهر ڪري رهيا آهن ته اسان جا رواج ۽ ريتون رسمون سڌريل آهن. ڇا اهو سچ آهي؟ جن کي به سنڌي سماج تي ناز آهي مان انهن کي عرض ڪندس ته هو پنهنجي دعويٰ کي صحيح ثابت ڪري ڏيکارين.
افسانن ۽ ناولن ۾ هر دکي، ٺڪرايل، ستايل، تنها ۽ اُداس انسان لاءِ آرام، اميد، سک ۽ سانت سمايل هوندا آهن.
ڇا اسان خوشحال، بي غم، آسودا ۽ هر فڪر کان آجا آهيون؟
توهان جو پنهنجو
1960