تنقيد ۽ ادبي وٺ وٺان
ذاتي پسند ۽ ناپسند کي تنقيد سڏي نه ٿو سگهجي. ڪوشش جي باوجود مان ٿامس هارڊيءَ کي بنهه پسند ڪري نه سگهيو آهيان. پر، ان جو اهو مطلب ناهي ته ٿامس هارڊي ڪو گهٽ درجي جو اديب آهي. ٿامس هارڊيءَ کي پڙهڻ ۽ پسند ڪرڻ وارن جو ڳاڻاٽو لکن ۾ وڃي نڪرندو. ٿامس هارڊيءَ جي باري ۾ منهنجيءَ ناپسنديدگيءَ کي تنقيد سڏي نه ٿو سگهجي.
سنڌي ادب ۾ تنقيد، ڇنڊڇاڻ ۽ ادبي وٺ وٺان جو معيار بلڪل ذاتي پسند ۽ ناپسند تي منحصر هوندو آهي. بدقسمتي سان ڪو اهڙو صاحب، جيڪو ڪنهن عهدي تي هجي ۽ کيس ڪو ڪن ۾ ڀڻڪو پئجي وڃي ته فلاڻي اديب جو فلاڻو افسانو فحش آهي. ۽ ان افساني سبب اسلام خطري ۾ پئجي ويو آهي، ۽ نظريه پاڪستان جا بنياد لڏي ويا آهن، ته اهو صاحب رد عمل جي صورت ۾ ان اديب تي عذاب نازل ٿيندو ۽ اديب جو جيئڻ حرام ڪري ڇڏيندو. صاحب کي گهڻو ئي سمجهائبو ته يا حضرت! ان افساني جهڙا ڪيترائي افسانا اڳ شايع ٿي چڪا آهن، ۽ پوءِ به دنيا ڍڳي جي سڱ تي آرام سان بيٺي آهي، پر صاحب نه مڃيندو. صاحب کي چئبو ته قبلا منٽو جا افسانا ”ٺنڊا گوشت“، ”کول دو“، ۽ ”ٽوباٽيڪ سنگهه“ پڙهي ڏسو، ڪرشن چندر جو ناول ”غدار“، ۽ سندس افسانا ”پشاور ايڪسپريس“ ۽ ”برهمڻ“ پڙهي ڏسو؛ خوشونت سنگهه جو ناول ”ٽرين ٽو پاڪستان“ پڙهي ڏسو (جيڪو پاڪستان ۾ عام جام وڪامي رهيو آهي)، ۽ ساڳئي موضوع تي غلام عباس، خواجه احمد عباس، راجندر سنگهه بيدي، مرحوم رئيس احمد جعفري، ۽ عصمت چغتائيءَ جا افسانا پڙهي ڏسو. ساڳئي موضوع تي قــرت العين حيدر جا ناول ”آگ ڪا دريا“، ”سيتا هرڻ“، ”ڇٽي“، ”اسير تو بدلا هوا زمانا تها“، پڙهي ڏسو؛ افڪار جو ”خدا نمبر“ پڙهي ڏسو. علامه اقبال جو ”شڪوه “پڙهي ڏسو جنهن ۾ هن خدا کي هرجائي سڏيو آهي. پر صاحبن وٽ وقت ڪٿي آهي! هو ته چمڪي تي بندوق ڇوڙيندا آهن!
ڪنهن سنڌي اديب جو افسانو، يا افسانا صاحبن کي رڳو ان ڪري ڇرڪائي وجهندا آهن، جو صاحبن جديد ادب ۽ ادب ۾ جديد لاڙن ۽ تقاضائن متعلق ڪڏهن به ڪجهه پڙهڻ ۽ سمجهڻ جي تڪليف نه ورتي آهي. جنهن ”کول دو“، ”ٽوبا ٽيڪ سنگهه“، ”ٺنڊا گوشت“، ۽ ”برهمڻ“ جهڙا افسانا ۽ ”غدار“ ۽ ”آگ ڪا دريا“ جهڙا ناول پڙهيا آهن، سو اسان جا افسانا پڙهي هرگز نه ڇرڪندو، اٽلندو اسان تي تنقيد ڪندي چوندو ته، پٽ ڏاڍو دير سان سجاڳ ٿيا آهيو! اهڙن موضوعن تي اڳ گهڻو ڪجهه لکجي چڪو آهي!
مان واسطيدارن کي عرض ٿو ڪريان، ته سنڌ ۾ ادب جي جديد تقاضائن ۽ رجحانن متعلق هڪ اعليٰ سيمينار سڏايو وڃي. مون کي يقين آهي، ته اهڙو سيمينار موجوده افراتفريءَ ۾ ادب جي بيش بها خدمت انجام ڏيندو، ۽ ادبي مسئلن کي حل ڪندو. ■
1975