سيني ۾ سنگرام
سچل سُرويچن جو سردار آهي. حق جو علمبردار آهي. هڪ دفعي چيائين،
”سيني ۾ سنگرام، سچا سنياسن جي.“
زمان ۽ مڪان جا ويڇا ختم ٿي ويا. وقت عجب جا زنجير پائي بيهي رهيو. سچن سالڪن پنهنجا سر نيزي تي چاڙهي ڇڏيا. ابن الوقت گماشتن ۽ درٻارين ڪن لاٽار ڪئي. ملن کان فتويٰ ورتائون. چيائون سچل مجذوب آهي، مست آهي، ملحد آهي، تڏهن ته سيني ۾ سنگرام جون ڳالهيون ٿو ڪري!
گماشتن کي سچل جو جواب مليو،
”آهن ڪوڏيا ڪات جا، پڻ ڪاپڙي ڪي ،
سر سنباهن سي، جنين ناتو ناٿ سان!“
وٺ وٺان ٿي ويئي. چيائون، وڏو ڪو باغي آهي! شاعريءَ ۾ ڪات جون ۽ سر سنباهڻ جون ڳالهيون ٿو ڪري. نوجوان نسل کي گمراهه ٿو ڪري. کين بغاوت جو ڏس ٿو ڏئي. نه ڇڏيوس. پڪڙيوس! ڪنهن صلاح ڏني، سيفٽي ايڪٽ قسم جي ڪنهن قانون ۾ قابو ڪيوس!
سيني ۾ سنگرام! جنگ جو ميدان! ڇا جي جنگ؟ حق ۽ باطل جي جنگ، باطن ۽ ظاهر جي جنگ، ذات ۽ صفات جي جنگ، حق ۽ ناحق جي جنگ، وحدت الوجود ۽ وحدت الشهود جي جنگ، سوريءَ ۽ سچ جي جنگ، ڪات ۽ ڪنڌ جي جنگ!
ڀٽائي، سائين جو هڪ بيت آهي.
”روزا ۽ نماز اي پڻ چڱو ڪم،
او ڪو ٻيو فهم، جنهن سان پسجي پرينءَ کي.“
ڀلڻا ڀلي پيا. منجهڻا منجهي پيا. حد بندين جا قيدي ڪجهه سمجهي نه سگهيا. جڏهن ڪنهن نتيجي تي نه پهتا، تڏهن مٿئين بيت ۾ روحاني راز جي کوج لڳائڻ لڳا.
ڀٽائي سائينءَ جو بيت جتي ختم ٿئي ٿو، ۽ فهم جي جنهن اشاري تي پورو ٿئي ٿو، اتان سچل جو هڪ بيت شروع ٿئي ٿو. لطيف چيو،
”روزا ۽ نماز اي پڻ چڱو ڪم ،
او ڪو ٻيو فهم، جنهن سان پسجي پرينءَ کي.“
سچل چيو:
”ڪي نمازون نوڙي پڙهن، ڪن مندر وسايا،
اوڏو ڪين آيا، عقل وارا عشق کي.“
سمورو بيت هن ريت آهي.
”مذهبن ملڪ ۾ ماڻهو منجهايا،
شيخن، پيرن، پنڊتن بيحد ڀلايا،
ڪي نمازون نوڙي پڙهن، ڪن مندر وسايا،
اوڏو ڪين آيا، عقل وارا عشق کي.“
سچل سائينءَ جو بيت شاهه سائينءَ جي فهم واري فلسفي جي سمجهاڻي آهي. ان سمجهاڻيءَ کان پوءِ ٻيءَ ڪنهن به سمجهاڻيءَ جي محتاجي نه رهي آهي. اهو فهم، جنهن ڏانهن لطيف سائينءَ اشارو ڪيو آهي، اُهو فهم سچ آهي، جنهن جي وضاحت سچل سائينءَ پنهنجي بيت ۾ ڪئي آهي. هتي سچل سائينءَ جنهن سچ جو ذڪر ڪيو آهي، اهو سچ سيني ۾ سنگرام کان مختلف نه آهي. ڀٽ ڌڻيءَ جي هڪ بيت مان ”مونا طور سينا“ جي فلسفي جي وضاحت، سچل سائينءَ جي بيت ۾ ”سيني ۾ سنگرام“، جي اشاري سان ڏنل آهي. فلسفو ساڳيو آهي. سلسلو ساڳيو آهي. فرق فقط ايترو آهي جو سچل سرمست اناالحق جو نعرو هڻي، سوريءَ کي سينگار سمجهي، صوفي طريقي جي ڪنهن به دستور کي مبهم نه رکيو آهي. سچل سنڌ جو سڀ کان پهريون، سڀ کان وڏو، ۽ سڀ کان سرڪش شاعر آهي.
ڪنهن بزرگ مون کان پڇيو، ”ڪهڙو سبب آهي، جو اڄ تائين سچل جي عظمت کان انڪار ڪيو ويو آهي؟“
مون کيس جواب ڏنو، ”اهو ملو جنهن ٻه سئو سال اڳ سچل جي مخالفت ڪئي هئي، ۽ مٿس ڪفر جي فتويٰ ڏني هئي. سو ملو مئو ناهي. اهو ملو جيئرو آهي. هن هر دور ۾ سچ جي مخالفت ڪئي آهي. هن هر دور ۾ منصور، سرمد ۽ سچل تي پابنديون وڌيون آهن. عجب ته، اهو ملو هر دور ۾ اقتدار ۾ رهندو رهيو آهي.“ ■
1974