اليگزينڊر سولز هنستن
مشهور قانوندان ۽ عالم جارس ميڊيو ڊيف جي گرفتاريءَ خلاف احتجاج ڪندي سولز هنستن 15 جون 1970ع تي اختياريءَ وارن کي چتاءُ ڏيندي لکيو: ”ذهين ماڻهن کي عذاب ڏيئي سندن روح فنا ڪرڻ اهڙو ئي ڏوهه آهي، جهڙو گيس چيمبر ۾ ڪنهن کي چيچلائي مارڻ. اهي ڏوهه هرگز بخشيا نه ويندا، ۽ تاريخ جي هر دور ۾ ننديا ويندا. ظلم ڪرڻ وقت ان انتها کي ذهن ۾ رکڻ گهرجي، جتي پهچڻ کان پوءِ انسان ۽ آدم خور ۾ فرق باقي نه رهندو آهي، جيڪڏهن ڪو ان خام خيال ۾ مبتلا آهي، ته طاقت جي زور تي اقتدار ۾ رهي سگهجي ٿو، ته اهڙو شخص حقيقت ۾ پنهنجي ضمير جي آواز کان منهن موڙڻ جي ڪوشش ڪري رهيو آهي.“
سولز هنستن جو چتاءُ ادب ۾ بهادريءَ ۽ سچ لاءِ جاکوڙ جو يادگار مثال آهي. اهو چتاءُ سقراط، سرمد ۽ منصور کان وٺي مارٽن لوٿر ڪنگ، پسترناڪ ۽ سولز هنستن تائين انسان ذات جي ذهني آزاديءَ لاءِ مسلسل جدوجهد جي هڪ ڪڙي آهي.
شاهه لطيف جي سر سامونڊيءَ ۾ هڪ بيت آهي:
”اونهي ۾ اُهري جڏهن جي وئا،
سانداري سمونڊ جي نهوڙي نئا،
وڃـــي تـــت پـــئا، جــت نــهايت ناهه ڪا.“
ان بيت ۾ اونهي جي اسرارن جيڏي وڏي ۽ اونهي معنيٰ آهي. عميق جو انت لهڻ وارا، جڏهن ظلم ۽ ستم جا سمنڊ ڇاڇولين ٿا. تڏهن سندن جستجو جي ڪابه حد، ڪابه سرحد موجود نٿي رهي! مسلسل ۽ لاڳيتي جدوجهد! جاکوڙ! ”هڻ ڀالا، وڙهه ڀاڪرين، آڏي ڍال م ڍار ـــ“ ان سلسلي ۾ آمريڪي شيدين جي انقلابي اڳواڻ مارٽن لوٿر ڪنگ هڪ دفعي چيو هو، ”اسان جي جدوجهد اصل ۾ روشنيءَ جي اوندهه خلاف جدوجهد آهي ـــ انصاف جي ظلم خلاف جدوجهد آهي.“ ڪجهه عرصي کان پوءِ مارٽن لوٿر ڪنگ کي گوليون هڻي شهيد ڪري ڇڏيائون.
مارٽن لوٿر ڪنگ انسان ذات جي آزاديءَ ۽ عزت لاءِ صدين کان هلندڙ جدوجهد ۽ جاکوڙ جي هڪ ڪڙي هو. سندس موت کان پوءِ اُها جاکوڙ، اُها جدوجهد ختم نه ٿي آهي. اليگزينڊر سولز هنستن ساڳي جاکوڙ جو سلسلو آهي ـــ
”سانداري سمونڊ جي نهوڙي نئا“
روسي اديبن جي چوٿين ڪانفرنس ڏانهن 16 مئي 1967 تي پنهنجي خط ۾ سولز هنستن هڪ هنڌ لکيو هو، ”ادب بندش کي قبول نه ڪندو آهي. ادب پابندين جي قيد ۾ اُسري نه سگهندو آهي. اهو ادب، جيڪو پنهنجي معاشري جي عڪاسي نٿو ڪري، ماڻهن جي ڏک سور ۽ خوف جو اظهار نٿو ڪري، ۽ ايندڙ انديشن کان آگاهه نٿو ڪري، اهڙو ادب ڪنهن به صورت ۾ ادب سڏائڻ جوحقدار ٿي نٿو سگهي.“
اڳتي هلي، سولز هنستن کي جڏهن ليکڪن جي يونين مان خارج ڪيو ويو، تڏهن 12 نومبر 1969ع تي هن يونين جي سيڪريٽريٽ ڏانهن پنهنجي خط جي آخر ۾ لکيو، ”اظهار ـــ مڪمل اظهار جي آزادي معاشري ۽ ملڪ جي صحت لاءِ لازمي آهي. جو شخص، اظهار جي آزاديءَ جو حامي ناهي، سو حقيقت ۾ پنهنجي وطن سان سچو ناهي. اظهار جي آزاديءَ کان منڪر هميشه ذاتي مفاد کي ترجيح ڏيندو آهي. وطن کي اظهار جي آزاديءَ کان محروم رکڻ وارا اصل ۾ وطن جا خيرخواهه ناهن. هو وطن جي مرضن لاءِ علاج ڳولڻ بدران، مرضن کي لا علاج ڪرڻ جي ڪڍ لڳل آهن.“
سولز هنستن کي انسان ذات لاءِ عزت ۽ آزاديءَ جو اونو هو. هن کي پنهنجي وطن سان عشق هو. ان الزام ۾ کيس پنهنجي وطن کان جلاوطن ڪيو ويو ـــ ”سيئي جوڀن ڏينهن، جڏهن سڄڻ سفر هليا.“ ■
1974