سورهيه مرين سوڀ کي ته دل جا وهم وسار
(مقالو، جيڪو هڪ ڪاليج طرفان شاهه لطيف جي ورسيءَ ۾ شاگردن آڏو پڙهڻ نه ڏنو ويو.)
مون هڪ شانائتي، هشمت واري ۽ بيحد عظيم انسان کي سفر لاءِ سامان ٻَڌندي ڏٺو. هو پير مرد هو، ۽ سندس وجود مان سنڌ ملڪ جي مٽيءَ جي سڳنڌ پئي آئي. مون کيس ڄاتو، سڃاتو، ۽ سندس پيرن جي پڻيءَ جو پيشانيءَ کي تلڪ ڏنو. مون کي يقين نه پئي آيو، ته هو ڪڏهن سنڌ ڇڏڻ جي سنبت به ڪندو. هڪ دفعي جڏهن هن ڪربلا جي سفر جو ارادو ڪيو هو، تڏهن ڪنهن چيو هوس ته، تنهنجي زندگيءَ جي سفر جي پڄاڻي آهي، سنڌ کان ٻاهر وڃي ڇا ڪندين! تڏهن هو سنڌ ۾ رهي پيو هو. ڪربلا جي سفر جو ارادو لاهي ڇڏيو هئائين. هن پنهنجي حياتي، حياتيءَ جو مقصد، ۽ عظيم فن جي تخليق جا جوهر سنڌ ماءُ جي جهول ۾ وڌا هئا، ۽ مرڻ کان پوءِ هن پنهنجو بي بقا بُت سنڌ ماءُ جي مٽيءَ کي ڏيڻ جي تلقين ڪئي.
هو اڳ به سفر تي روانو ٿيو هو. سالن جا سال سنڌ کان ٻاهر رهيو هو. هن لکپت ۽ گرنار، جيسلمير ۽ ٿر، لاهوت لا مڪان، ڪابل ۽ هنگلاج جو سفر ڪيو هو. تڏهن سنڌ وارن جي هنياءَ ۾ هٿ نه پيو هو، تڏهن سنڌ ديس جي ڌرتي درد ۾ نه ڦٿڪي هئي، تڏهن سنڌو درياهه ڪپر وٽ ڪُن هڻي پنهنجي ارمان جو اظهار نه ڪيو هو، سنڌ مٿان بيٺل آسمان اُداس نه ٿيو هو ـــ تڏهن سنڌ ملڪ جي ماڻهن واچوڙن ۾ وار کولي ماتم نه ڪيو هو. هنن کي خبر هئي ته هو موٽي ايندو ـــ موٽي ايندو ۽ سنڌ جي سينڌ سنواريندو. 1972ع جي سنڌين وانگر 1712ع جي سنڌين کي خبر هئي ته جيئن خالق ۽ مخلوق، رت ۽ رت جو ريٽو رنگ هڪٻئي لاءِ لازم ۽ ملزوم آهن، تيئن هو ۽ سنڌ هڪ ٻئي لاءِ لازم ۽ ملزوم آهن. ٻنهي جو وجود هڪٻئي کانسواءِ بمعنيٰ ۽ بيمقصد آهي. ٻئي هڪٻئي کان ڌار ٿي ائين ويڳاڻا ٿي ويندا، جيئن روح بنا زندگي.
1972ع ۾ جڏهن مون کيس سفر لاءِ سامان ٻَڌندي ڏٺو، تڏهن مون ڪڪرن کي ڪرندي نه ڏٺو، تڏهن مون سنڌ ديس جي سرويچن کي ڪاتيءَ هيٺان ڪنڌ ڏيئي نينهن جا نعرا هڻندي ڏٺو. تڏهن مون سنڌ ملڪ جي ماڻهن جو ٻرندڙ جبل جي اندر وانگر ٽهڪندڙ ۽ اُڌما کائيندڙ وجود ڏٺو. سنڌ جي ٻچي ٻچي کي خبر هئي ته هو هن دفعي اڻکُٽ سفر تي روانو ٿي رهيو هو ـــ هو هن دفعي ويندو، ته وري ڪڏهن موٽي نه ايندو. مون ۽ منهنجي دور جي نوجوان نسل محسوس ڪيو ته هو سفر تي نه پئي اُسهيو، پر هو جلاوطن ٿي رهيو هو.
هو شاهه عبداللطيف ڀٽائي هو.
فاتح قومون ٻين قومن جي ملڪ کي طاقت سان يا ٺاهه ٺڳيءَ سان هٿ ڪرڻ کان پوءِ، سڀ کان اڳ ان قوم جي ٻولي ۽ تمدن کي تباهه ڪرڻ جو منصوبو رٿينديون آهن. انگريز سامراجين سنڌ تي مڪمل قبضي ڪرڻ کان پوءِ، معمول جي خلاف، سنڌي ٻوليءَ تي وار نه ڪيو. انگريزن جي ان چالبازيءَ جا ڳڻ اڄ تائين ڳايا وڃن ٿا ۽ اسڪولن کان يونيورسٽيءَ تائين ساراهيا وڃن ٿا. سامراجين، رٿيل منصوبي مطابق، سنڌ جي عظيم ترين شاعر لطيف سائينءَ ۽ سنڌ جي لافاني ۽ لاثاني باغي شاعر سچل سرمست جي ڪلام، ڪلام جي پرچار، پيغام ۽ حق جي آواز کي صوفي ازم جو ليبل هڻي ٻنهي جي هٿ ۾ يڪتارو ڏيئي ڇڏيوـــ هڪڙي کان چوايائون ”پيرين پوندي سان، نه چوندي سان، رهي وڃ رات ڀنڀور ۾“، ۽ ٻئي کان چوايائون، ”جنهن دل پيتا عشق دا جام سو دل مست و مست مدام“. جابر ۽ ٺڳ قومون، جيڪي ويسا گهاتيءَ سان ٻين جي ملڪ تي قبضو ڪنديون آهن، سي اُن مفتوح قوم جي ادب مان باغي رجحانن کي ڪوري ڪڍڻ جي ترڪيب استعمال ڪنديون آهن. ڪارل مارڪس ۽ فريڊرڪ اينگلس جي ڄمڻ کان اڳ سچل چيو هو:
”مذهبن ملڪ ۾ ماڻهو منجهايا،
پيرن، بزرگن، پنڊتن بيحد ڀلايا،
ڪي نمازون نِوڙي پڙهن، ڪن مندر وسايا،
اوڏو ڪـيـن آيـا عـقـل وارا عـشـــــق کـــي.“
لطيف سائينءَ سنڌ تي ڌارين جون يلغارون ڏسي سنڌ جي ڇڙوڇڙ ۽ خانه جنگين ۾ مبتلا ماڻهن کي چيو هو:
”سورهيه مرين سوڀ کي ته دل جا وهم وسار،
هڻ ڀالا، وڙهه ڀاڪرين آڏي ڍال مَ ڍار،
مــٿــان تــيــغ تــرار، مــار تـه مـتارو ٿـئين.“
لطيف سائين بدقسمتيءَ سان سيد هو، تنهن ڪري سامراجين جي رٿابنديءَ جو شڪار ٿيو. لطيف جي مقبري تي گهنڊ لٽڪايا ويا، اگربتين ۽ لوبان جا واس ڏنا ويا، نغارا وڄايا ويا، تعويذ ڳنڍن جي تجارت جا مرڪز کوليا ويا. بي اولادين پُٽَ پنيا ۽ اهڙي نموني سنڌ جي عظيم ترين شاعر کي، شاعر جي ڪلام کي، ڪلام جي مفهوم کي پٺيرو ڪري، هڪ پير ۽ ڪاني ڪرامتن واري شاهه عبداللطيف ڀٽائيءَ کي معروف ڪيو ويو. پر سنڌ جي نوجوان نسل لطيف سائين خلاف سامراجين جي سازش کي چيري، ڦاڙي، چٽ ڪيو آهي، ۽ لطيف کي سڏ ڪيو آهي ـــ ۽ ان سڏ جي سنڌ جي ڪنڊ ڪڙڇ ۾ صدا آهي:
”جاڳ ڀٽائي گهوٽ، سنڌڙي ٿي توکي سڏي،
مرن پيون مارئيون، قابو آهن ڪوٽ،
اچ ته تنهنجي اوٽ، ڏاڍن کي ڏاري ڇڏيون.“
لطيف سائين، جنهن جلاوطن ٿيڻ لاءِ سفر جا سانڀاها ڪيا هئا، سو ترسي پيو آهي. هُن منهن ورائي موجوده نسل کي ڏٺو آهي ـــ موجوده نسل جو آواز ٻڌو آهي:
”ڀٽائيءَ جي ڀٽ تي جنهنجو نينهن نواس،
تنهن ۾ منهنجو ماس، ڪوري آيو ڪينرو.“
”توکي ساري سنڌڙي، ساري ڀٽ ڌڻي،
مور نه ٿيندي مارئي، ٻي ڪا ماءُ ڄڻي،
تـــنــهـنـجي پـيـر پَـڻي، ڏات سموري ڏيهه جيl “.
هڪ سچو فنڪار پنهنجي وقت جو، پنهنجي ماحول جو، پنهنجي دور جو سڀ کان حساس، بهادر، ۽ سچ چوندڙ انسان هوندو آهي. عظيم فنڪار، نه فقط پنهنجي دور جو حق گو هوندو آهي، پر هو زمان ۽ مڪان جون سرحدون لتاڙي هر دور لاءِ سچ ۽ انصاف جي علامت ٿي پوندو آهي.
لطيف سائينءَ پنهنجي سموري عمر سنڌ ۾ افراتفري ۽ ڌارين جون يلغارون ڏسندي گذاري ڇڏي. سنڌ تي انگريزن جي مڪر ۽ فريب جو ڄار هٿ ٺوڪين فيوڊل لارڊس جي مدد سان سوگهو ٿيندو ويو. ان کان اڳ انگريزن وڏي چالاڪيءَ سان وچ هندستان ۽ پنجاب ۾ پنهنجا مڊل ڪلاس ايجنٽ تيار ڪري ورتا، جيڪي اڳتي هلي هندستان ۾ آزاديءَ جي هلچل لاءِ هاڃيڪار ثابت ٿيا. انگريزن جي ايجنٽن 1857ع وارو بلوو ناڪام ڪرايو. 1923ع ۾ جوڙيان والا باغ ۾ گولي هلارائي تحريڪ کي ڪاپاري ڌڪ پهچايو، ۽ اڳتي هلي 1947ع ۾ لکين ماڻهن کي مارايو ۽ بي گهر ڪيو. اُهي سامراجي ايجنٽ اڄ سنڌ کي ٽڪر ٽڪر ڪرڻ جي مڪروهه تحريڪ هلائي رهيا آهن.
دهليءَ جي ڊهندڙ سلطنت سُکيءَ سنڌ کي بکايل اکين سان ڏسي، پنهنجن خشڪ چپن تي زبان ڦيرائي. لطيف سائينءَ پنهنجي زندگيءَ ۾ جيڪي تاريخ ساز معرڪا ڏٺا، انهن ۾ سڀ کان اهم معرڪو، دهليءَ جي شهزادي محمد معيزالدين جي فوجن ۽ سنڌ جي جوڌن جي وچ ۾ خونخوار جنگ هئي، جيڪا لطيف 26 سالن جي عمر ۾ ڏٺي. محمد معيز الدين جي حڪم تي پنجاب مان راجا ڪج سنگهه ڀٽي ۽ سورج مل سنڌ تي ڪاهه ڪئي. سنڌي فوج يار محمد جي سپهه سالاريءَ ۾ هئي ۽ ان دور جا ٽي سرويچ جوڌا، تاجاهه، جاده ۽ بختيار سنڌ جي فوجن ۾ شامل هئا. هنن ٽنهي گهوٽن سنڌ تان ساهه ڏنو. هنن ڌرتي ماءُ کي رتَ جو نذرانو ڏيئي مغلن جي پنجابي فوجن کي عبرتناڪ شڪست ڏني ۽ سنڌ مان ڀڄائي ڪڍيو. اهڙي واقعي کان پوءِ لطيف سائين جهڙو فنڪار، عظيم شاعر ائين ئي چوندو:
”گهوڙن ۽ گهوٽن، جيئڻ ٿورا ڏينهڙا،
ڪڏهن منجهه ڪوٽن، ڪڏهن واهي رڻ جا.“
—
”هڻڻ، هڪلڻ، ٻيلي سارڻ، مانجهيان اي مَرڪُ،
وجـــهـن تـــان نه فــــــــرق، رُڪ وهــــنـــدي رانـــــد ۾.“
ٻاهران هلان ڪري ايندڙ وحشين ۾، جن سنڌ کي ڀائيچاري جي بازيءَ ۾ ڦاسائي گهوڙن جي سنبن هيٺان لتاڙي ڇڏيو، انهن ۾ نادر شاهه ۽ احمد شاهه ابداليءَ جا نالا به شامل آهن، جن لطيف سائينءَ جي حياتيءَ ۾ سنڌ تي حملو ڪيو.
وقت جو آواز صدا بڻجي هر طرف کان اچڻ لڳو:
”هوڏانهن هن هاڪاريو، هيڏانهن هي هڻن،
سُرنايون، سُنڌڙا، ٻنين پار ٻُرن،
گهوٽن ۽ گهوڙن، رڻَ ۾ لائون لڌيون.“
—
”ڀڳو، آءٌ نه چوان، ماريو ته وسهان،
ڪاند منهن ۾ ڌڪڙا، سيڪيندي سُنهان،
تــــــه پــــــڻ لـــڄ مــــران، هـــونـــسِ پُـــــــٺ ۾“.
انگريز سامراجين ۽ سندن ايجنٽن اسان کان اسان جو بهادر، سرويچ، وطن پرست ۽ جنگجو لطيف لڪائي ڇڏيو، ۽ اسان کي لطيف جو فقط هڪ رخ ڏيکاريو ۽ چيو، ته بابا فڪر ڦرهي هٿ ۾ کڻو، مونن ۾ منهن وجهو، ۽ ظالم کي سونهري موقعو ڏيو ته توهان جي وجود کي يڪتاري جي ڪدوءَ وانگر اندران خالي ڪري ڇڏي. اسان کان اُهو گهوٽ اڻموٽ لڪايو ويو،
جنهن قوم کي سچ تان سر ڏيڻ لاءِ مچ ۾ ڪاهي پوڻ جو سبق سيکاريو:
”پتنگن پهه ڪيو، مڙيا مٿي مچ،
پسي لهس نه لچئا، سڙيا مٿي سچ،
ســــنـــدا ڳـــچــيـن ڳــچ، ويــچـارن وڃــائــيـــــا“.
لطيف سائين جي زندگيءَ ۾ سڀ کان المناڪ واقعو شاهه عنايت جي شهادت آهي، جنهن لطيف سائينءَ جي حساس دل کي هماليه جبل جيڏو ڏک ڏنو. لطيف رنو، ته چئي ويٺو:
”جــي جــيءُ جيارين سي لاهوتي لڏي ويا.“
مان مٿي عرض ڪري آيو آهيان، ته ڀٽائي گهوٽ جهڙو عظيم شاعر، زمان ۽ مڪان جي پابندين جو محتاج نه هوندو آهي. سندس پيغام هر دور ۾ اوندهه ۽ ظلم خلاف احتجاج، ڏاڍ ۽ ڏهڪاءُ خلاف بغاوت جو درس هوندو آهي. سُر سهڻي ۾ لطيف سائين جو هڪ بيت آهي:
”گهڙيا، سي چڙهيا، ائين اٿيئي،
مئي متي مهراڻ ۾ پئهُ ٽپو ڏيئي،
تــــه مـــيــهــار مـــلــيـئـي، سـنـڀوڙو سيڻاهه سين.“
ان بيت جي معنيٰ اسان کي اسڪول ۽ ڪاليج ۾ هن ريت سمجهائي ويندي هئي، ته: ٻارو، الله جي راهه ۾ مشڪلون برداشت ڪريو ۽ جنت ماڻيو.
موجوده دور ۾ ان بيت جو مطلب آهي ته حقن لاءِ، سچ لاءِ، پنهنجي وطن جي لڄ لاءِ مصيبتن جي منهن ۾ وڃڻ کان نه ڪيٻايو. وڌو، تڪليفن کي ڪٿَ ۾ نه آڻيو ۽ پنهنجو مقصد حاصل ڪريو.
مان ان وقت جو منتظر آهيان، جڏهن اسان جي اسڪولن، ڪاليجن ۽ يونيورسٽيءَ ۾ لطيف سائينءَ جي عظيم شاعريءَ کي تصوف جي آفيم کان آجو ڪري، ترقي پسند تحريڪ ۽ نظريي مطابق پڙهايو ۽ سمجهايو ويندو.
عشق ۽ بغاوت تخليقي فن جي اوسر جا سرچشما آهن. قسمت سانگي ڪي اهڙا انسان پيدا ٿيندا آهن، جيڪي زندگيءَ ۾ جيءُ جَسو ڏيئي عشق جي اڻانگين راهن تي نڪري پوندا آهن، ۽ حالتن کان نابري واري، ٺاهه ٺڳيءَ کان بغاوت ڪندا آهن. لطيف سائينءَ کي زندگيءَ ۾ اهڙي محبت ملي جنهنجو پيچ مرڻ گهڙيءَ تائين نه لهندو آهي. اهڙي محبت ۾ وقتي مايوسيءَ جي جوڳ لطيف سائين کي سڃ جو سفر ڪرايو ۽ سندس شاعريءَ کي ابدي بقا بخشي ڇڏي:
”محبت جي ميدان ۾ سِر جو ڪرمَ سانگُ،
سوريءَ سپرين جي، چڙهه ته ٿئين چانگُ،
عشق آهي نانگ، خبر کاڌن کي پوي.“
—
”عشق نه آهي راند، جيئن کيڏن ٿا ڳڀرو،
جيءَ جُسي ۽ جان جي، ڀڃي جو هيڪاند،
سسي نيزي پاند، اُڇل ته ٻه اڌ ٿئي.“
—
”چنڊ تنهنجي ذات، پاڙيان تان نه پرين سين،
تــــــون اڇــــــو ۾ رات، ســـڄـڻ نـــت ســوجـهرو.“
۽ جڏهن تخليقي فن جو خالق، لطيف سائين، عظيم فنڪار ۽ شاعر جي حيثيت ۾ بغاوت ڪري ٿو، تڏهن چوي ٿو:
”وَڍ سِرُ، ٿي سرهو، مَ ڪي آءُ، مَ ڳاءُ،
جــاجــڪَ! تــو مـٿاءُ، مُـــلــڪ مـــڙوئـي گــهوريا.“
مون لطيف گهوٽ کي جڏهن جلاوطن ٿيڻ لاءِ سفر جو سامان ٻڌندي ڏٺو، تڏهن چيم، ”تو مٿان مُلڪ مڙيوئي گهوريان. تون سنڌ ڇڏي ڪيڏانهن ٿو وڃين.“
لطيف سائينءَ وراڻيو:
”اڄ پڻ وايون ڪن، وڻجارا وڃڻ جون،
اٺــــئــي پــهــر اٿـــن، ســـعـــيـو ڪـنهن سفر جو.“
سائينءَ کي عرض ڪيم، ”تو کانسواءِ ننگر ۽ ناڙيون، بندر ۽ بازاريون سڃا ٿي ويندا.“
وراڻيائين، ”منهنجو ڪڄاڙو، ڀينر هن ڀنڀور ۾.“
نيزاري ڪندي چيم، ”تون ويندين، اسان کان سنڌ ويندي.“
ڏک، ارمان ۽ تڪليف وچان لطيف سائينءَ چيو، ”سنڌ ۾ اڄ سنڌي ٻوليءَ خلاف آواز اُٿيو آهي. سڀاڻي ڪاٺ ڪهاڙا کڄندا. ان کان اڳ جو سنڌي ٻولي سنڌ مان نڌڻڪي ٿي نڪري، مان اڳواٽ جلاوطن ٿيڻ ۾ ڀلائي ڀانيان ٿو.“
”ترس. نئين نسل جو آواز ٻڌ،“ مون لطيف سائينءَ کي التجا ڪندي چيو. ”توکي پنهنجو فيصلو بدلائڻو پوندو. سکر پار کان اياز جو آواز ٻڌين ٿو:
”سنڌ ديس جي ڌرتي توتي پنهنجو سيس نمايان، مٽي ماٿي لايان.
ڪينجهر کان ڪارونجهر تائين توکي چشمن چايان،
گيت به مون وٽ تنهنجا ماتا، بيت به تنهنجا ڀانيان،
تنهنجيءَ مٽي منجهه ملان جي، آءٌ امرتا پايان،
سنڌ ديس جي ڌرتي توتي پنهنجو ســيــس نــمــايـان.“
لطيف سائينءَ ترسي توهان ڏانهن ڏٺو آهي ـــ نئين نسل ڏانهن ڏٺو آهي. لطيف جي ٻولي ۽ لطيف جو وطن توهان وٽ سندس امانت آهن. توهين سنڌ ۽ سنڌي ٻوليءَ جا رکپال آهيو.■
1972