مذهب جي نالي ۾
ڪرشن چندر جي جڳ مشهور ناول ”غدار“ ۾ سوين ڪردارن جو ذڪر آيو آهي. انهن ڪردارن مان ڪجهه ڪردار هندستان کان پاڪستان، ۽ پاڪستان کان هندستان ويندي سرحد وٽ هڪ پل پار ڪندي پاڻ ۾ ملن ٿا. انهن ڪردارن ۾ ٻه ڄڻا موچي آهن ـــ هڪ هندو آهي، ۽ ٻيو مسلمان آهي. ٻئي غريب آهن ـــ مسڪين آهن، ۽ پاڻ ۾ گهاٽا يار رهي چڪا آهن. ڀاڪر پائي پاڻ ۾ ملن ٿا ـــ وڇڙڻ کان اڳ موڪلائين ٿا ـــ ۽ چون ٿا، ”اسين ماضيءَ ۾ به موچي هئاسين ـــ بوٽ ڳنڍيندا هئاسين ـــ مستقبل ۾ به موچي رهنداسين، بوٽ ڳنڍينداسين. پوءِ اسين ڇو هڪٻئي کان وڇڙي رهيا آهيون ـــ اسين ڇو جلاوطن ٿي رهيا آهيون.“ ڪردارن جي مڪمل گفتگو ته مون کي ياد ناهي ـــ پر مفهوم اهو ئي اٿن، جيڪو مٿي لکي آيو آهيان.
ڪرشن چندر ۽ منٽو جي ادب مان حوالا ان ڪري ڏنا اٿم، جو ٻئي ڄڻا تمام عظيم افسانه نگار آهن ــــ ۽ سندن ادب جو اهم ۽ وڏو حصو ورهاڱي جي فسادن جي پس منظر ۾ لکيل آهي. هو ننڍي کنڊ جي بدترين فسادن جا عيني شاهد آهن. هنن جيڪي ڪجهه ڏٺو، محسوس ڪيو، ۽ تجربي ۾ آندو، سو پنهنجي ادب ۾ قلمبند ڪيو آهي. ورهاڱي جا فساد ٻنهي طرفن کان مذهب جي نالي ۾ ڪرايا ويا هئا. فسادن ۾ اُهي غريب مارجي ويا، لٽجي ويا، جيڪي ٺيڪيدارن هٿان استعمال ٿيا. ٻنهي ڌرين، يعني هندن ۽ مسلمانن کي استعمال ڪندڙ مذهب جا ٺيڪيدار مال ملڪيت سميت سلامتيءَ سان سرحدون پار ڪري ويا. مذهب جا هندو ٺيڪيدار هندستان ۾ ڪروڙ پتي ٿي پيا ۽ مذهب جا مسلمان ٺيڪيدار پاڪستان ۾ اڏجي ويا. جيڪي غريب مسڪين مارجي ويا، سي وساريا ويا. ٻنهي ڌرين جي مئلن ۾ ورلي ڪو ملان، يا پنڊت شامل هو.
اهو فسادن جو فلسفو آهي. غريب ۽ مسڪين جا ٻار يتيم ٿيندا آهن. توهان ورلي ٻڌو هوندو ته فسادن دوران ڪڏهن فساد ڪرائيندڙ دونهيدار تقرير ڪري، اٻوجهن کي ڀڙڪائي، فسادن جي باهه دکائي پنهنجي عاليشان ڊرائينگ روم ۾ وڃي ويهندو آهي، ۽ مالٽي جي رس جون چسڪيون ڀريندو آهي، ۽ ٻاهر رستن تي غريب شخص بي مقصد پنهنجو رت وهائيندو آهي، ۽ پنهنجن ٻارن کي يتيم ڪرائيندو آهي. فسادن مان جيڪڏهن ڪنهن کي ڪجهه هڙ حاصل ٿيندو آهي، سو ڊرائينگ روم ۾ مالٽي جي رس جون چسڪيون ڀريندڙن کي حاصل ٿيندو آهي. فسادن ۾ تباهه ٿيل شخص اڳ کان وڌيڪ تباهه حال ٿي ويندا آهن.
اسين عقيدي جا مسلمان، ۽ روايتن جا پابند آهيون. اسين مذهب جي تعليم بدران تجربي جي ڪسوٽيءَ تي پرکيل آهيون. ■
1977