ورهاڱي جو محشر : ڪرشن چندر جي ڪتاب ”غدار“ جو مهاڳ
ڪرشن چندر جي غير معمولي مقبوليت ۽ عالمگير شهرت جو سڀ کان وڏو سبب به اهو ئي آهي جو هو پنهنجي تحرير ۾ سادگيءَ کان ڪم وٺندو آهي ۽ عام پڙهندڙن کي ڪڏهن به نظر انداز نه ڪندو آهي. سندس ڪهاڻين، ناولٽ ۽ ناولن جا ڪردار به اسان منجهان هوندا آهن ۽ اسان وانگر عام رواجي هوندا آهن. ڪرشن چندر جي ڪهاڻين جا ڪردار جيتوڻيڪ ڏتڙيل ۽ چيڀاٽيل، ٿڪل ۽ ٽٽل، وڍيل ۽ وياڪل هوندا آهن، پر تنهن هوندي به سندن اُجهايل اکين ۾ مستقبل جي روشني ۽ سڪل چپن تي اميدن جي اڻ لکي مرڪ هوندي آهي. بلونت سنگهه جي هڪ سوال جو جواب ڏيندي ڪرشن چندر چيو هو، ”منهنجي ذهن ۾ ڏکن ۽ ڏاکڙن جا ڊگها پاڇا ايندا آهن، پر مان انهن کي ايد جي روشنيءَ سان پري ڪندو آهيان، ڇوته انسان جو آئيندو روشن آهي.“ ڪرشن چندر کي پنهنجو مخصوص ۽ منفرد لکڻ جو ڍنگ آهي. هو پنهنجي تحرير ۾ طنز ۽ مزاح کان ڪم وٺندو آهي. ڪڏهن ڪڏهن طنز ۽ مزاح ۾ فرق نه رکندو آهي ۽ ڪمال خوبيءَ سان مرڪ ۽ لڙڪ گڏي زندگيءَ جو حقيقي رخ پيش ڪندو آهي. سندس ڪهاڻيون، ناولٽ ۽ ناول زندگيءَ جي ترجماني ڪندا آهن. سندس لکيل هڪ لفظ ۽ جملي جي منفر معنيٰ ۽ مقصد هوندو آهي. هو عالمگير امن جو حامي ۽ مذهب جي نالي ۾ پيدا ڪيل نفرت جو جاني دشمن آهي. پنهنجي ان نظريي جوا ظهار ڪرشن چندر لاتعداد ڪهاڻين، ناولٽ ۽ ناولن ۾ ڪيو آهي، پر جنهن طاقت ۽ اثر سان مذهب جي نالي ۾ پيدا ڪيل نفرت کي هن ”غدار“ ۾ ننديو آهي، تنهن جو مثال ملڻ مشڪل آهي.
ناول ”غدار“ جو پس منظر 1947ع وارو خوني زمانو آهي، جڏهن، دين ڌرم جي نالي ۾ انسانيت کي اگهاڙو ڪري، ملڪي حوس جي چوواٽي تي سندس عزت لٽي ويئي هئي. دوستيءَ شرم وچان خودڪشي ڪري ڇڏي هئي. اخلاق آپگهات هو. نفرت جي شيطان هڪ هٿ ۾ تلوار، ٻئي هٿ ۾ ويد کڻي ڌرتيءَ کي لتاڙي ڇڏيو هو. ان افراتفريءَ واري دور جي قاتلن ۽ مقتولن جي باري ۾ ڪرشن چندر لکيو آهي، ”مرندڙ جي زبان تي پويون نالو خدا جو هو ۽ ماريندڙ جي زبان تي به خدا جو نالو هو ۽ جيڪڏهن مرندڙ ۽ ماريندڙ جي مٿان، تمام پري، مٿي ڪو خدا هو ته بنا شڪ جي بيحد ستم ظريف هو.“
ناول ”غدار“ ۾ ڪرشن چندر سياسي چوپڙ کي بلڪل رد ڪري، رڳو انهن مظلوم انسانن جي ڪهاڻي لکي آهي، جن کي ازل کان مذهبي جنون جي صليب تي ۽ سياسي سرحدن جي ديوارن تي لٽڪائي نفرت جي تيرن سان چٽيو ويو آهي. هن ناول جو مرڪزي موضوع آهي نفرت خلاف احتجاج.
ڪرشن چندر جي لامحدود تخليقي قوتن هن ناول ۾ فن جي انتهائي بلندين کي ڇهي ورتو آهي. ٽيڪنڪ جي لحاظ کان هي ناول ڪرشن چندر جو عظيم ناول آهي. هن خودڪلامي (Monologue and Soliloquy) علامتن (Symbols) تخليل جي پرواز منظر ڪشي ۽ سهڻين تشبيهن ۽ ٺهڪندڙ استعارن (Metaphor) کان ڪم وٺي ناول ”غدار“ جي گرفت کي ايتري قدر ته مضبوط ڪري ڇڏيو آهي، جو پڙهندڙ پاڻ کي ساڳئي وقت مهاجر ۽ سرنارٿي، هندو ۽ مسلمان، ظالم ۽ مظلوم قاتل ۽ مقتول محسوس ڪرڻ تي مجبور ٿي پوي ٿو. هن ناول جا ڪجهه حصا شعوري وهڪري (Stream of Consciousness) ۾ لکيل آهن ۽ بيحد اثرائتا آهن. ناول جي انهن حصن ۾ مرڪزي ڪردار بيج ناٿ جي ذهني ۽ نفسياتي اوسر کي ڪرشن چندر فنڪاريءَ سان چٽيو آهي. هڪ هنڌ، هنسن کي ڏسي بيج ناٿ کي خيال ٿو اچي ته، ”اڄ انسان جي دنيا ۾ گگهه اونده آهي، نسورو ظلم آهي، سخت تنگ نظري آهي. مون کي پنهنجن پرن تي ويهاري پاڻ سان وٺي هلو، هنسو.“
هٿرادو تهذيب جي کوکلائپ تي ڀرپور وار ڪرڻ لاءِ ڪرشن چندر بيج ناٿ جي ذهني ڪشمڪش ۽ انتشارگي پڙهندڙ آڏو پيش ڪيو آهي. بيج ناٿ جڏهن فسادين کان جان بچائڻ لاءِ ڪمند جي پوک ۾ گهڙي پوي ٿو ۽ اوچتو پنهنجي ڪتيءَ کي ڪڍ ايندي ڏسي ٿو، تڏهن دل ئي دل ۾ ڪتيءَ کي چوي ٿو، ”تون ته ڪتي آهين، توکي ڪهڙو ڊپ، تون انسان ٿورئي آهين، جو توکي جان جو خوف هجي. هي سڀ ته تهذيب جون ڳالهيون آهن، وڏن وڏن مذهبن ۾ اخلاقن جا جهڳڙا آهن. شڪر ڪر جو تون غير مذهب، جاهل ۽ بي اخلاق آهين. شڪر ڪر جو اڃا توکي اها ڄاڻ ڪونهي ته مذهب ڇاهي ۽ تون ڪنهن مسجد، مندر ۽ گرجا ۾ نه ويئي آهين. تو ڪڏهن آزاديءَ جو مفهوم نه سمجهيو آهي. ڪڏهن ڪنهن سياسي ليڊر جي تقرير نه ٻڌي اٿئي. شڪر ڪر ته تون ڪتي آهين، انسان ناهين.“
ناول ”غدار“ ذهني انتشار، ڪشمڪش ۽ جدوجهد جي ڄار ۾ ڦاٿل بيج ناٿ جي فرار جو ناول آهي. سندس ڳوٺ جتي هو ۽ سندس ابا ڏاڏا صدين کان رهندا آيا هئا، ورهاڱي وقت پاڪستان جي حصي ۾ اچي ٿو. ڳوٺ ۾ فساد ٿئي ٿو ۽ هندن ۽ سکن کي پنهنجو اباڻو ڳوٺ ڇڏي ڀڄڻو پوي ٿو. ڀڄندي ڀڄندي بيج ناٿ سان جيڪي ڪجهه وهيو واپرايو آهي، جيڪي به کيس ذهني ۽ روحاني صدما رسيا آهن، سي ڪرشن چندر پنهنجي خدا داد في قوت ۽ تخيل جي پرواز سان هن ناول ۾ قلمبند ڪيا آهن. هي ننڍڙو ناول نه رڳو مظلوم انسانن جي بي انت ڏکن سورن جو داستان آهي، پر ورهاڱي جي خوني تاريخ تي هڪ قوي هيڪل شاهد پڻ آهي. بيج ناٿ ٻڌائي ٿو، ”منهنجي چئني طرف لاش ئي لاش پيا هئا. ڪراڙن جا لاش، جوانن جا لاش، عورتن جا لاش، ٻارن جا لاش، اُبتا لاش، ستبا لاش، اوڪڙون لاش، جن جا ڌڙ اگهاڙا هئا. جن جا هٿ سيٽجي ويا هئا. لاش، جن جون اکيون کليل هيون. لاش، جن جون اکيون بند هيون، لاش جن جي هٿن ۾ کير جون بوتلون هيون. لاش، جيڪي زندگيءَ جو سمورو زهر پي ويا هئا ۽ هميشه لاءِ سمهي پيا هئا.“
ڪرشن چندر عظيم ليکڪ آهي. هڪ ليکڪ کي ڪهڙي ڳالهه لکڻ گهرجي ۽ ڪهڙي نه لکڻ گهرجي، تنهن باري ۾ هو هميشه خبردار رهندو آيو آهي. ڪڏهن ڪڏهن جملو پورو نه ڪرڻ سان يا جملي مان ٻه چار لفظ ڪڍي ڇڏڻ سان ڪهاڻيءَ جي مخصوص ماحول ۾ جيڪو تاثر پيدا ٿيندو آهي، سو مڪمل جملي يا لفظن جي غير ضروري وڌاءُ سبب زيان ٿي ويندو آهي. هن ناول ۾ ان قسم جا ڪيترائي مثال ملندا جي قابل ليکڪ فنڪاريءَ سان جملو اڌ ۾ ڇڏي ڏنو آهي يا جملي مان ڪجهه لفظ ڪڍي ڇڏيا آهن. شرنارٿين جي ڪيمپ ۾ بيج ناٿ هڪ هنڌ هندو جوانن جي قطار ڏسي، قطار ۾ بيٺل هڪ شخص کان پڇي ٿو، ”ڇا هتي راشن ملي ٿو؟“
جوان کلي جواب ڏيئي ٿو، ”ها، هتي سيڪس (Sex) جو راشن ملي ٿو.“
”مطلب؟“
جوان چوي ٿو، ”هڪ مسلمان ڇوڪري هٿ چڙهي ويئي آهي، اسان سندس بي عزتي ڪري رهيا آهيون.“
اُن هيبتناڪ منظر ۾، قطار ۾ بيٺل هڪ هڪ هندو نوجوان اندر وڃي ٿو ۽ مسلمان ڇوڪريءَ جي عصمت لٽي ٿو. ڇوڪريءَ جي تڪليف، ايذاءَ، ڏک ۽ مجبوريءَ کي بيان ڪرڻ لاءِ ڪرشن چندر نامڪمل جملي کان ڪم ورتو آهي، جنهن ڪري اُن منظر جو ڇهاءُ رجيل لوهه وانگر پڙهندڙ جي روح مان پار ٿي وڃي ٿو. بيج ناٿ مسلمان ڇوڪريءَ جا ايلاز ٻڌي ٿو، ”او ڀاءُ، او ادا منهنجا ڀائڙا، مان تنهنجي ڀيڻ آهيان.“
مٿين اڻپوري جملي کان پوءِ ڪرشن ان بدنصيب ڇوڪري جي باري ۾ ڪجهه نه لکيو آهي. ڪجهه نه لکي، هن ڇوڪريءَ جو ڪردار پڙهندڙن جي ذهن تي هميشه لاءِ نقش ڪري ڇڏيو آهي.
ڪرشن چندر عالمگير نظرين جو حامي آهي. عالمي امن ۽ انسان جو روشن آئيندو سندس دائمي فڪر آهن. سندس هر ڪهاڻي ۽ هر ناول مان اهڙا اشارا ملندا رهن ٿا جن مان اهو ثبوت ملي ٿو، ته ڪرشن چندر بنيادي طرح ڏتڙيل انسانن جي سلامتي ۽ بهبوديءَ جو علمبردار آهي، کيس ان ڳالهه سان واسطو ڪونهي ته ڏتڙيل انسان هندو آهي يا مسلمان، سک آهي يا عيسائي. هن ڏتڙيل انسانن جي حمايت لاءِ دين ڌرم کي پٺتي ڇڏي ڏنو آهي. هن ناول ۾ هڪ هنڌ ڀڄ ڀڄان ۽ افراتفريءَ جي دوران ٻه سنگتي پاڻ ۾ ملن ٿا. منجهائن هڪ هندو آهي ۽ ٻيو مسلمان، ٻئي موچي آهن. ڀاڪر پائي ملن ٿا ۽ روئن ٿا. مسلمان موچي چوي ٿو، ”ويٺي ويٺي زماني کي ڇا ٿي ويو، نٿو، هي ڇا ٿي ويو، اسان جلنڌر ۾ به بوٽ ڳنڍيندا هئاسين، لاهور وڃي به بوٽ ڳنڍينداسين. هي جهيڙو ڇا جو آهي.“
دنيا جي جديد ادب ۾ ٻار (Child) کي آئيندي جي علامت (Symbol) طور استعمال ڪيو ويو آهي. ٻار تنهن ڪري اڄوڪي ادب جو لازمي حصو ٿي پيو آهي. ڪرشن چندر ٻار جو ڪردار علامتي انداز ۾ پنهنجن لاتعداد ڪهاڻين ۽ ڪجهه ناولن ۾ به استعمال ڪيو آهي. ان ڏس ۾ سندس ڪجهه مشهور تصنيفون آهن. ”دادر پل ڪي بچي“، ”چوراهي ڪا ڪونئا“، ”راني“، ”ڪالا سورج“، ”پالنا“، ”ايراني پلاءُ“، ”آسمان بناني والا“، ”ميري يادون ڪي چنار“، ”ڀگوان ڪي آمد“ وغيره. ان لحاظ کان ناول ”غدار“ جي پڇاڙي پنهنجي ساءِ ادب جو مثالي حصو آهي جنهن ۾ بيج ناٿ هڪ مسلمان ٻار کي سيني سان لڳائي، لاشن مٿان لنگهندو، پکڙجندڙ روشنيءَ ڏانهن هليو وڃي ٿو.
بيج ناٿ ماضيءَ جي خوشحالي ۽ حال جي بدحاليءَ جي وچ ۾ وچڙيل ذهين طبقي جي نمائندگي ڪري ٿو، جنهن کي مستقبل ۾ امن ۽ پيار جي تلاش آهي. بيج ناٿ جي ٻانهن ۾ ٻار انسان ذات جي روشن آئيندي جي علامت آهي ۽ آسمان مان ڦٽندڙ روشني سچ آهي، جنهن جي آڏو، هٿرادو نفرتن جي اوندهه کي شڪست کائيندي ڏيکاريو ويو آهي.
ناول ”غدار“ ۾ زبردست طاقت آهي، بيپناهه قوت آهي. لفظ لفظ پنهنجي جاءِ تي معنيٰ سان ڀرپور آهي. منجهس ايڏو ته زور آهي جو پٿر جهڙا روڏ ۽ برف جهڙا سرد ذهن به ناول جي آتش آڏو رجي ميڻ ٿي ويندا. ڪو اهڙو پڙهندڙ نه ملندو جيڪو هن عظيم ناول جي اٿل کان پاڻ ڪڍائي سگهندو. ناول ”غدار“ پڙهڻ کان پوءِ هرڪو سوچڻ تي مجبور ٿي پوندو ته هندستان ۽ پاڪستان جا عوام، جيڪي مانيءَ جا محتاج، بي گهر، اُگهاڙا ۽ بيمار آهن، تن جي دلين ۾ هڪ ٻئي لاءِ نفرت جو ٻج ڪنهن ڇٽيو آهي ۽ ڇو ڇٽيو آهي؟ ڇا ان نفرت سان ڏتڙيل انسانن جا مسئلا حل ٿي سگهندا؟ ڇا هڪ ٻئي لاءِ نفرت جا کورا سيني ۾ سانڍي ٻنهي ملڪن جا ماڻهو جيئرا رهي سگهندا ۽ پنهنجي شخصي آزاديءَ سان گڏ پنهنجي پنهنجي ملڪ جي آزادي برقرار رکي سگهندا؟ ناول ”غدار“ جي باري ۾ ڪرشن چندر لکيو آهي ته، ”هن ناول مان منهنجو مقصد ڇا آهي؟ نفرت؟ هر گز نه. مان پاڪستان جي آزاديءَ ۽ سلامتيءَ جو خواهشمند آهيان ته هندستان جي سلامتيءَ جو پڻ. مان چاهيان ٿو ته ٻئي ملڪ جدا، پنهنجي پنهنجي جاءِ تي آزاد ۽ خود مختيار رهن ۽ هڪٻئي جي ڀلائي چاهين، ته جيئن، ننڍي کنڊ جي غريب ماڻهن جا مسئلا حل ٿي سگهن.“
ڪرشن چندر جي عمر 54 سال آهي.l تعليم انگريزيءَ ۾ ايم . اي ۽ ايل. ايل. بي تائين حاصل ڪئي اٿائين. شروعات ۾ آل انڊيا ريڊيو ۾ نوڪري ڪيائين، جيڪا سندس دل وٽان نه هئي ۽ آخر ڇڏڻي پيس. هن وقت ڪرشن چندر هندستان جي فلمي صنعت سان وابسته آهي ۽ فلمن لاءِ ڪهاڻيون، مڪالما وغيره لکندو آهي. کيس لکڻ سان جنون جي حد تائين چاهه آهي. سندس اٺ سئو کن ڪهاڻيون ۽ چوويهه کن ناول شايع ٿي چڪا آهن، جن مان اڪثر ڪهاڻين ۽ ناولن جا ترجما دنيا جي سڀني سڌريل ٻولين ۾ ٿي چڪا آهن.
ناول ”غدار“ جو سنڌيءَ ۾ ترجمو پيش ڪري اداري ادب نو، سنڌي ادب ۾ بيش بها اضافو ڪيو آهي. هن ناول جو ترجمو نوجوان ڪهاڻيڪار وليرام ولڀ ڪيو آهي. وليرام ولڀ سنڌ يونيورسٽيءَ مان اردو ادب ۾ ايم اي ڪرڻ کان پوءِ هن وقت سنڌيءَ ۾ ايم . اي ڪري رهيو آهي. ■
1968