شاهه ۽ ايڇ ـ ٽي سورلي
”سنڌ صدين کان“ سيمينار ۾ آيل سڀني غير ملڪي ۽ ملڪي عالمن، اديبن ۽ مورخن، ۽ محققن ان خاص ڪنووڪيشن ۾ شرڪت ڪئي.
سورلي شاهه عبداللطيف ڀٽائيءَ جي ڪلام، پيغام ۽ عظمت کي مغرب ۾ پکيڙي ڇڏيو. سندس ڪتاب ”شاهه عبداللطيف آف ڀٽ،“ فقط ان ڪري اهم نه آهي، جو ان ۾ شاهه سائينءَ جي ڪلام جو انگريزيءَ ۾ ترجمو ڏنل آهي. سورلي ان ڪتاب ۾ شاهه لطيف جي دور جي تاريخي، تمدني، اقتصادي ۽ سياسي حالتن جو جائزو ورتو آهي. سورلي، هڪ محقق جي حيثيت ۾ ثابت ڪيو آهي، ته ڪوبه فنڪار، اديب، شاعر ۽ آرٽسٽ پنهنجي ماحول کي نظر انداز ڪري نٿو سگهي. تخليقي عمل غير معمولي حالتن، ۽ آزمائش جي گهڙين ۾ اڀرندو، اسرندو، ۽ معمولي حالتن ۾ پيدا ٿيل تخليقن کان مٿاهون ٿي ويندو آهي. سڙهه جي سگهه جي خبر تڏهن پوندي آهي، جڏهن طوفان جي سٽ جهليندو آهي! شاهه لطيف جو دور سياسي وڳوڙ، سماجي افراتفري ۽ ٻاهرين ڪاهن ۽ حملن جو دور هو. انهن ابتر، ۽ بدتر حالتن سنڌ جي هيڻن کي چيڀاڙي ۽ چيٿاڙي ڇڏيو هو. اسين، شاهه جي ڪلام کي جيڪڏهن سندس دور جي سياسي ۽ سماجي پس منظر جي روشنيءَ ۾ پڙهنداسين، ته عجيب معنيٰ ۽ مفهوم سان روشناس ٿينداسين. في الحال، سنڌ ۾ شاهه لطيف کي فقط روحانيت جي مفهوم ۾ سمجهيو ويو آهي، ۽ سمجهڻ جي ڪوشش ڪئي ويئي آهي.
مون محسوس ڪيو آهي، ته شاهه لطيف کي عقيدتن جي قيدخانن ۾ بند ڪيو ويو آهي. شاهه لطيف کي سچي، سپتئي، بهادر ۽ عظيم شاعر جي بدران پير ڪري پوڄيو ويو آهي. اسان جي اٻوجهه عوام کي فقط هڪڙو وهم مٿي ۾ ويهاريو ويو آهي، ته شاهه لطيف من جون مرادون پوريون ڪندو آهي، پٽ ڏيندو آهي، ۽ جنن ڀوتن کان نجات ڏياريندو آهي.
شاهه لطيف جو هڪ هڪ بيت، جيڪو هزارين سياسي ۽ سماجي جنن ڀوتن جو توڙ آهي، تنهن کي ڪنهن به سمجهڻ جي ڪوشش نه ڪئي آهي.
شاهه لطيف کي سمجهيو، ته سورلي سمجهيو! ڌارئين ۽ ٻاهرين سمجهيو! شاهه جو ڪلام ميڙي سيڙي ڇپرايو! ته ارنيسٽ ٽرمپ ڇپرايو! ٻاهرين ۽ ڌارئين ڇپرايو!
مون کي خبر ڪونهي، ته سنڌ يونيورسٽيءَ ارنيسٽ ٽرمپ کي به ڪڏهن ڊاڪٽر آف لٽريچر جي اعزازي ڊگري ڏني آهي، يا نه! پر، اسان سڀني کي خوشي ٿي آهي، ۽ اسان فخر پڻ محسوس ڪيو آهي، ته سورلي کي، سندس وفات کان پوءِ ئي سهي، ڊاڪٽر آف لٽريچر جي ڊگري ڏني وئي آهي.
مان آخر ۾ ايترو ضرور عرض ڪندس، ته سورلي جو سنڌ ۽ سنڌي ادب تي ڪيل احسان ڪنهن به ڊگريءَ عيوض لاهي نه ٿو سگهجي. اسان ان اعزازي ڊگريءَ معرفت سندس بيشمار احسانن جو اظهار ڪيو آهي. ■
1975