رفيق سومري جي ڪتاب جو مهاڳ : مهاڳ ـ جيڪو اصل ۾ امهاڳ آهي
مان رفيق سومري جو دوست نه آهيان. اسين پاڻ ۾ ڪڏهن به نه مليا آهيون. تنهن ڪري خدا ٿو ڄاڻي ته مون کي رفيق سومري جي مخفي زندگيءَ جي باري ۾ ڪا خبر ڪونهي. مون کي خبر ڪونهي ته هن زندگيءَ ۾ ڪڏهن، ڇو ۽ گهڻا دفعا عشق ڪيو آهي. هن جي زندگيءَ کي ڪڏهن موڙ مليو ۽ ان موڙ سبب هن سنڌي ادب کي ڪيئن موڙ ڏنو.
رٽائر ڪيل اديب طرفان لکيل مهاڳ ۾ ڪتاب جي مصنف بابت گهٽ ۽ خود رٽائر ڪيل اديب بابت وڌيڪ مواد هوندو آهي. رٽائر ڪيل اديب پنهنجي دور کي سنڌي ادب جو سونهري دور سڏيندو آهي، ۽ ان کان پوءِ کيس سنڌي ادب ۾ اوندهه نظر ايندي آهي.
رٽائر ڪرڻ کان پوءِ اديب ٻين مصنفن جي ڪتابن جا مهاڳ لکي
خوش ٿيندو آهي. اهڙن مهاڳن ۾ رٽائر ڪيل اديب، ڪتاب جي مصنف کي آئيندي جي اميد سڏيندو آهي، ۽ اڳتي هلي مصنف لاءِ پنهنجي جاءِ والارڻ جي پيشنگوئي ڪندو آهي. اهڙي طرح سموري مهاڳ ۾ رٽائر ڪيل اديب ڪتاب جي مصنف کي چيلو ۽ پاڻ کي گرو يا واهه گرو ثابت ڪرڻ جي ڪوشش ڪندو آهي. اسان جو سنڌي اديب عالم شباب ۾ ٽن سببن ڪري ادب تان رٽائر ڪندو آهي. ڏهه ـــ ٻارهن افسانا لکڻ کان پوءِ هو پاڻ کي ادب تي اٿارٽي سمجهڻ لڳندو آهي، ۽ وڌيڪ ڪجهه لکڻ مناسب نه سمجهندو آهي. هو ڏهن ـــ ٻارهن افسانن سان ادب جو سمورو سمنڊ جهاڳي ويندو آهي. ٻيو سبب، اديب کي چڱي موچاري نوڪري ملي ويندي آهي. اسان جي معاشري ۾ ماڻهو آزاديءَ سان چوري ڪري سگهي ٿو. آزاديءَ سان ڌاڙا هڻي سگهي ٿو. آزاديءَ سان خون ڪري ۽ ڪرائي سگهي ٿو. آزاديءَ سان سمگلنگ ڪري سگهي ٿو ـــ آزاديءَ سان عصمت فروشي ۽ جوا جا اڏا هلائي سگهي ٿو ـــ پر، آزاديءَ سان لکي نٿو سگهي. لکڻ سبب جان جو جوکو ۽ نوڪريءَ لاءِ رولو پيدا ٿي پوندو آهي. عالم شباب ۾ ادب لاءِ مرڻ ڪا مبارڪ ڳالهه ڪونهي. تنهن ڪري اسين عالم شباب ۾ ادب تان رٽائر ڪندا آهيون، ۽ ڪباب کائيندا آهيون. باقي رهي شاديءَ جي ڳالهه! اول ته سنڌي اديب جي شادي ڏاڍي ڇڪتاڻ ۽ ڪشمڪش کان پوءِ ٿيندي آهي. سنڌي اديب جيڪڏهن افسانا نگار آهي، پوءِ سمجهو ته ڄڻ اشتهاري ملزم آهي. مون کي خبر ڪونهي ته رفيق سومري جي شادي ٿيل آهي، يا نه ـــ هڪ اشتهاري ملزم جي حيثيت ۾ رفيق جي شادي نه ٿيندي. ۽ جيڪڏهن ستارن جي گردش سبب رفيق شادي ڪيل آهي، ته پوءِ سندس زندگي نه فقط عبرتناڪ بلڪ وحشتناڪ گذرندي هوندي. تخليق جو عمل غم، تڪليف، اضطراب ۽ بيچينيءَ مان جنم وٺندو آهي. زال ازدواجي اصولن پٽاندڙ رفيق حيات هوندي آهي، هوءَ رفيق افسانا نگاري ٿيڻ پسند نه ڪندي آهي. هوءَ خوشيءَ جي تلاش ۾ اشتهاري ملزم جي اصلاح ڪندي آهي، ۽ کيس ادب کان پري رکڻ جي ڪوشش ڪندي آهي، ۽ ان ڪوشش ۾ ڪامياب ٿيندي آهي.
اهڙي صورتحال ۾ اديب ويچارو عالم شباب ۾ شادي ڪرڻ کان پوءِ ادب تان هٿ کڻندو آهي، ۽ پوءِ ڀينڊين، ڪريلن ۽ واڱڻن جا تازا نرخ ياد ڪندو آهي. مون سان اهڙي ڪابه ويڌن ناهي، تنهن هوندي به رفيق جي ڪتاب لاءِ مهاڳ لکڻ جي ڪوشش ڪري رهيو آهيان.
نقاد ويچارا جيئن ته ڪوبه تخليقي ڪم ڪري نه سگهندا آهن، تنهن ڪري تخليقي ادب تي تنقيد ڪرڻ جو بار پنهنجن ڪلهن تي کڻندا آهن. هو تنقيد ڪرڻ کان سواءِ مختلف ادبي سرٽيفڪيٽ به ورهائيندا آهن ـــ مثال طور، فلاڻو اديب ٻوليءَ جو شهنشاهه آهي ـــ فلاڻو اديب تشبيهن جو وزيراعظم آهي ـــ فلاڻو ليکڪ استعارن جو پرڏيهي وزير آهي، مون کي خبر ڪونهي ته رفيق سومرو نقادن کان ڪجهه سرٽيفڪيٽ حاصل ڪرڻ ۾ ڪامياب ٿيو آهي، يا نه. ان سلسلي ۾ مان رفيق سومري کي بد دعا ڏيندس ته خدا کيس نقادن کان پنهنجي پناهه ۾ رکي، ۽ کيس يڪسوئي ۽ ڀرپور اڀياس سان لکڻ جي توفيق عطا ڪري.
شروعات ۾ عرض ڪيو اٿم، ته ٽن قسمن جا ماڻهو ڪنهن ڪتاب جو مهاڳ لکندا آهن ـــ مصنف جا دوست، رٽائر ڪيل اديب ۽ نقاد. مان رفيق سومري جو لفظي معنيٰ مطابق دوست نه آهيان ـــ مان رٽائر ٿيل اديب به ناهيان ـــ ۽ خوشقسمتيءَ سان نقاد به ناهيان، پر تنهن هوندي به رفيق سومري جي ڪتاب لاءِ مهاڳ لکي رهيو آهيان. مان رفيق جي ڪتاب لاءِ جيڪي ڪجهه لکي رهيو آهيان، سو مهاڳ نه آهي. جڏهن ڪهاڻي لکي نه سگهبي آهي، تڏهن اڪهاڻي لکبي آهي. ۽ جڏهن مهاڳ لکي نه سگهبو آهي، تڏهن اَمهاڳ لکبو آهي. روايتن پٽاندڙ مهاڳ ۾ ليکڪ جي ساراهه جا ڍڪ ڀريا ويندا آهن. پر مان جيئن ته مهاڳ نه، پر اَمهاڳ لکي رهيو آهيان؛ تنهن ڪري ساراهه بدران رفيق جي اوڻائين جو ذڪر ڪندس ـــ گڻن بدران اوگڻ ڪڍندس. تعريف بجاءِ رفيق جي گلا ڪندس.
رفيق سومري جي اوڻاين جي شروعات ڪريان ٿو سندس پابنديءَ سان لکڻ جي ڏوهه سان! رفيق پابنديءَ سان لکي رهيو آهي ـــ لاڳيتو لکي رهيو آهي. اها سندس وڏي ۾ وڏي اوڻائي آهي. اسين سنڌي ڪوبه ڪم پابنديءَ سان نه ڪندا آهيون، ۽ رفتار ۾ ڪُميءَ کي مات ڪندا آهيون، پر رفيق سومرو روايتن کان باغي آهي. هو مسلسل لکي رهيو آهي، ۽ ويچاريءَ ڪُميءَ جو ڪم خراب ڪري رهيو آهي. ادب کي نئون موڙ ڏيڻ لاءِ رفيق کي ان علت کان آجو ٿيڻو پوندو. سال ۾ هڪ افسانو لکڻ ڪافي آهي. سال ۾ جڏهن هڪ افسانو لکبو آهي، تڏهن اهو افسانو نقادن ۽ رٽائر ڪيل اديبن کان لازمي طرح شاهڪار افساني جي سند حاصل ڪري وٺندو آهي ۽ اهو هڪ افسانو سنڌي ادب کي نئون موڙ بخشيندو آهي.
مون غور سان رفيق سومري جا افسانا پڙهيا آهن. هو مون کي ٻوليءَ جو شهنشاهه ته ڇڏيو، ٻوليءَ جو مختيار ڪار به محسوس نه ٿيو آهي. سندس ٻولي سادي، سلوڻي، عام ماڻهن جي ٻولي آهي ـــ اديبن جي ٻولي نه آهي. اها سندس ٻيو نمبر خامي آهي. سنڌي ادب ۾ عوام جي نه، بلڪه خواص جي ٻولي لکبي آهي. جيڪا ڪڏهن به روز مره جي گفتگوءَ ۾ ڪتب نه ايندي آهي. رفيق پنهنجن افسانن ۾ عام رواجي ٻولي استعمال ڪئي آهي، جيڪا روزمره جي زندگيءَ ۾ استعمال ٿيندي آهي، سندس ان خطا کي نظر انداز نٿو ڪري سگهجي.
اُهي افسانا (ڪهاڻيون) جن جا ڪردار انڌا، ٻوڙا گونگا هوندا آهن، ۽ ڌاڳن ذريعي مصنف جي آڱرين سان ٻڌل هوندا آهن ۽ سندس اشارن تي هلندا آهن، سي افسانا سنڌي ادب ۾ اهميت واري جاءِ والاريندا آهن. رفيق جي ڪهاڻين جا ڪردار خودسر، خودمختيار ۽ جيئرا جاڳندا آهن. هُنن کي ڳالهائڻ لاءِ پنهنجي ٻولي، پنهنجو لهجو ۽ پنهنجو انداز آهي. هن ڪتاب ۾ شامل افسانن ۾ رفيق جي تخليق ڪيل ڪردارن ڳالهايو آهي. خوب ڳالهايو آهي. هن ڪردارن جي اوسر لاءِ ڪامينٽريءَ کان ڪم نه ورتو آهي. ليکڪ افساني جي ڪردارن بابت جيستائين رننگ ڪامينٽريءَ نه ڏيندو، تيستائين سندس افساني کي سنڌي ادب ۾ سنجيدگيءَ سان قبول نه ڪيو ويندو. ان لحاظ کان عمر قريشي پاڪستان جو بهترين افسانا نگار آهي. هن پنهنجي ڪامينٽري ۾ حنيف محمد جي هڪ هڪ حرڪت کي ڪمال جي فنڪاريءَ سان بيان ڪيو آهي. حنيف هينئر بيٽ مٿي ڪئي آهي. سندس کاٻو پير اڳتي وڌيو آهي. هن جو ڪنڌ ساڄي ڪلهي ڏانهن جُهڪي ويو آهي. هو تيزيءَ سان ايندڙ بال کي غور سان ڏسي رهيو آهي. بال حنيف کان اڌ وال کن اورتي ڪريو آهي. حنيف کاٻو پير اڳتي ڪري بال کي بيٽ سان ڌڪ هنيو آهي ــــ چونڪوــ سڄو اسٽيڊيم تاڙين سان گونججي رهيو آهي. رفيق جي ڪهاڻين ۾ مون کي ان قسم جي ڪامينٽري نظر نه آئي آهي. اها رفيق جي سنگين غلطي آهي.
رفيق وٽ جذبي جي سچائي آهي، موجوده دور ۾ جذبي جي سچائيءَ جو قدر نه ڪيو ويندو آهي. سماجي، سياسي ۽ معاشرتي افراتفريءَ سبب جيڪو ذهن معاشري جي تاريخ مرتب ڪري رهيو آهي. رفيق ان ذهن کي قلمبند ڪيو آهي. ان قسم جي حرڪت ادب ۾ ڪارگر نه ٿيندي آهي. ان قسم جي حرڪت کي ادب ۾ نعري بازي سڏيو ويندو آهي. رفيق جي ڪهاڻين جا ڪردار پريشان، توائي، ضدي، لاپرواهه، باغي ۽ ڏکي آهن. اهڙن ڪردارن جي ترجمانيءَ کي سنڌي ادب ۾ نعريبازي سڏيو ويندو آهي. اهڙن ڪردارن جي عڪاسي دنيا جي ٻي ڪنهن ٻوليءَ جي ادب ۾ ڪري سگهجي ٿي، پر سنڌي ادب ۾ هرگز نه. اهو سونهري اصول آهي. رفيق سومري ان سونهري اصول جي خلاف ورزي ڪئي آهي.
رفيق سومري جي انيڪ اوڻاين جي وڌيڪ کوجنا مان مناسب نٿو سمجهان. اوهين سندس افسانا پڙهڻ شروع ڪيو. ۽ سندس اوڻاين کي هڪ هڪ ڪري محسوس ڪندا وڃو.
مهاڳ جي نالي ۾ جيڪي ڪجهه لکيو اٿم، سو مهاڳ ناهي. لفظي معنيٰ مطابق مان رفيق جو سنگتي ناهيان، رٽائر ٿيل اديب به نه آهيان، ۽ خدا جي فضل، ڪرم، ۽ رحم سان نقاد به ناهيان؛ تنهن ڪري رفيق جي ڪتاب لاءِ مهاڳ بدران امهاڳ لکي ويو آهيان. ■
1977