رڻ ڳجيو، راڙو ٿيو
(هيءُ مضمون سنڌ لا ڪاليج حيدرآباد طرفان 7 جولاءِ 1973ع تي ٿيندڙ ”يوم لطيف“ جي موقعي تي پڙهڻ لاءِ لکيو ويو. ڪامورن طرفان، هيءُ مضمون نه پڙهڻ جي تنبيهه ڪئي ويئي. بهرحال، ان کان اڳ جو تنبيهه جي خلاف ورزي ڪئي وڃي، فنڪشن مينهن وسڻ سبب رد ٿي ويو.)
هڪ ڪاليج جا ڪجهه نوجوان آيا. چيائون، ”شاهه لطيف جي ورسي پيا ملهايون، اوهان شاهه جي شخصيت، يا ڪلام تي ڪو مقالو پڙهو،“ مون کين هٿ ادب جا ٻڌي عرض ڪيو ته، ”بابا، اڄ ڪلهه جي دور ۾ لکڻ پڙهڻ جوکم جو ڪم آهي،“ نوجوان نه مڙيا. منهنجو جواب کين سمجهه ۾ نه آيو. چيائون، ”ڪاٺ ڪهاڙيون ته توهان جي ڪهاڻين ۽ ڊرامن تي کڄنديون آهن. اسين شاهه جي ڪلام تي ڪنهن مقالي لاءِ عرض ڪري رهيا آهيون.“ مون نوجوانن کي سمجهائڻ خاطر چيو ته، بابا، ”شاهه ۽ شاهه جي ڪلام جي باري ۾ منهنجا پنهنجا نظريا ۽ رايا آهن. ان سلسلي ۾ مون اڄ تائين شاهه تي جيڪي به ٻه چار مقالا لکيا آهن، انهن تي ٽيڪا ٽپڻي ٿي آهي، هن دفعي ڊپ اٿم ته ٽيڪا ٽپڻيءَ بدران مون کي ميرن جي توپ سان مارايو ويندو.“
سائين، نوجوان ٿيا شهزور، اسين هيڻا. ضد ٻڌي بيٺا. چيائون، ”اجايا بهانا پيا ڪريو. توهان کي مقالو ضرور پڙهڻو پوندو.“ مان ششدر ٿيس. چيم، ”يقين ڪريو، مون هر قسم جي لکڻ پڙهڻ جو ڌنڌو ڇڏي ڏنو آهي. لکڻ آهي مصيبتن کي مهمان ڪرڻ. تنهن ڪري مون لجپت روڊ تي پڪوڙن وڪڻڻ جو پروگرام ٺاهيو آهي، ۽ لکڻ کان توبهه ڪئي اٿم. لکڻ بدران پڪوڙا وڪڻندس ۽ عزت جي زندگي گذاريندس.“ نوجوان کِليا. چيائون، ”چرچا پيا ڪريو.“ وراڻيم، ”منهنجين اکين ۾ ڏسو. اکين جي ڪٽورن ۾ غم جون گهٽائون ڏسو. گهٽائن ۾ پوشيده، آتشڪدي کي ڏسو. چرچا اسين نه ڪندا آهيون. چرچا اسان سان ڪيا ويندا آهن.“ نوجوانن چيو، ”سائين، ڪجهه به هجي، توهان جي تحرير ۾ مزاح آهي.“ کين جواب ڏنم، ”مزاح جي ڳالهه ٿا ڪريو، ته پوءِ مارڪ ٽئين ۽ برناڊشا جي ڳالهه ڪريو، منهنجي ڳالهه نه ڪريو. مان سرڪس جو اُهو جوڪر آهيان، جو جڏهن پنهنجي منهن تان ماسڪ لاهيندو آهيان، ۽ منهن ورائي روح جي رڻ ڏانهن ڏسندو آهيان، تڏهن چئي ويهندو آهيان.“
”ڪوڙو تون ڪفر سين، ڪافر مَ ڪوٺاءِ،
هندو هڏ نه آهين، جڻيو تو نه جڳاءِ،
تلڪ تنيـن کـي لاءِ، سچا جي شرڪ سين.“
نوجوانن چيو، ”بس، اسين مقالي لاءِ انجام وٺڻ کان نه مڙنداسين. توهان کي مقالو ضرور پڙهڻو پوندو.“ جان ڇڏائڻ جي آخري ڪوشش ڪندي چيم، ”اڄ تائين مون شاهه تي جيڪي ٻه چار مقالا لکيا آهن، سي حقيقت ۾ مقالا ناهن، مقالن جي روايت کان بغاوت آهن.“ چيم، ”مون کي اجايو مارايو نه. وقت وقت جي ڳالهه آهي. مان ٻچڙيوال آهيان. پنهنجي ننڍڙي ڪٽنب لاءِ اڪيلو دال ماني ڪمائيندڙ آهيان. مون تي نه، ته گهٽ ۾ گهٽ منهنجي ٻارڙن تي رحم ڪريو. مون کان شاهه تي مقالو نه لکايو.“ نوجوان حيران ٿيا. منهنجي حال تي پريشان ٿيا. پڇيائون، ”شاهه تي مقالو لکندو يا بم گولو ٺاهيندو، جو مصيبت ۾ ڦاسڻ جون ڳالهيون پيا ڪريو؟“ کين سمجهايم ته، بابا، شاهه لطيف جو ڪيترو ئي ڪلام اڃا سينسر ٿيل ناهي. پنهنجي مقالي ۾ جيڪڏهن ڀل وچان ڪو اڻ ـــ سينسر ٿيل شاهه جو بيت، مثال طور، هيءُ بيت پڙهي ويس، ته ڏچي ۾ اچي ويندس :
”مـــنــهــن تـــه مـــوسـيٰ جـهڙو، عادت ۾ ابليس،
اهڙو خام خبيث، ڪڍي ڪوهه نه ڇڏئين؟“
ڪيئن ٿا ڀانيو! آهي نه ٽيپ کارائڻ جهڙو بيت، شاهه لطيف ته ٿيو آرامي. اسين مصيبت ۾ اچي وينداسين. هڪ تمام ننڍڙي ڇوڪري جڏهن اهو بيت پنهنجي اسڪول جي فنڪشن ۾ پڙهيو هو، تڏهن هيڊ ماستر صاحب سخت ناراض ٿيو هو، ۽ ننڍڙي ڇوڪري کي ٽن سالن لاءِ اسڪول مان رسٽيڪيٽ ڪري ڇڏيو هئائين. نوجوانن ۾ هڪڙو ڄڻو منهنجو وڏو خير خواهه هو. چيائين، ”ادا، پنهنجي مقالي ۾ شاهه جا خطرناڪ بيت نه پڙهجو ـــ پوءِ سڀ ٺيڪ ٿي ويندو.“ مون کيس جواب ڏنو، ”ته منهنجا نوجوان دوست، شاهه جو سمورو ڪلام، اصل پهرين بيت کان وٺي، آخري بيت تائين بم گولو آهي، يعني خطرناڪ آهن. شاهه جي ڪلام جي پهرين بيت جي پهرين سٽ آهي.“
”اول الله عليم، اعليٰ عالم جو ڌڻي.“
يعني ڪوبه قانون، ڪوبه قاعدو، ڪابه بندش ۽ پابندي، ليجسليچر ۽ جڊيشري، سيفٽي ايڪٽ آف پاڪستان ۽ ڊفنس آف پاڪستان رولس، اعليٰ عالم جي ڌڻيءَ کان طاقتور ناهن ـــ مٿاهان ناهن ـــ اتم ۽ اهم ناهن. سڀ کان وڏي ڳالهه ته شاهه لطيف جنهن ڌڻيءَ جو ذڪر ڪيو آهي سو ڌڻي مسجدن، مندرن، ڪليسائن، گرجائن ۽ انسان جي انيڪ عبادتگاهن کان آزاد آهي. سو ڌڻي عالم جو ڌڻي آهي ـــ ڪل جڳ جو ڏاتار آهي. ان عالم جي ڌڻي کي ڪنهن به مسجد يا مندر ۾ قيد ڪري نه ٿو سگهجي. هرڪو انسان پنهنجي اندر ۾ ڪا عبادتگاهه کڻي هلندو آهي، ۽ ان جو معبود به اهو ئي هوندو آهي، جنهن کي شاهه اعليٰ عالم جو ڌڻي سڏيو آهي. اعليٰ عالم مان شاهه لطيف جي مراد رنگ، نسل ۽ مذهبي جنون کان آزاد جڳ آهي، ان لحاظ کان، مذهب جي نالي ۾ پيدا ڪيل نفرت، ۽ ان نفرت تي قائم رهڻ جي تلقين شاهه جي فلاسافيءَ جي ابتڙ آهي، ۽ اها فلاسافي زمان حال جي سياسي، سماجي، ۽ ثقافتي ماحول جي بلڪل خلاف آهي. تنهن ڪري شاهه لطيف جي ڪلام جي پهرين بيت جي پهرين سٽ ئي ٽيپ کارائڻ جهڙي آهي.
نوجوان همدرد چيو، ”اوهان شاهه جي ڪلام جي روحاني معنيٰ تي مقالو ڇونه ٿا لکو؟“ مون کيس جواب ڏنو، ”شيڪسپير، شيلي، ڪيٽس ۽ ڪاليداس، جي ڪلام ۾ ڪابه روحاني معنيٰ ناهي. سندن ڪلام ۾ پنهنجي ماحول سان پختو، سچو، ۽ ڏاڍ ۽ ڏهڪاءَ، ۽ ظلم ۽ انڌير جو ادبي شاهد، ۽ دستاويز آهي ساڳي طرح شاهه جو ڪلام آهي. شاهه عظيم فنڪار هو. وقت جو پارکو ۽ حالتن جو ڄاڻو هو. سندس حساس دل جو وچن ويڙهيچن سان هو. هن لاءِ سنڌ ملڪ جي مٽي طور سينا جي سرمي کان وڌيڪ مقدس هئي. شاهه کي سنڌ کان مٿي، سنڌ کان عزيز، ۽ سنڌ کان اهم ڪابه هستي، ڪابه طاقت نظر نه آئي هئي. عظيم فنڪار جي سڃاڻپ وطن سان سندس فن جي پيچ مان پئجي سگهندي آهي. شاهه جڏهن جڳ کي سکيو ستابو رکڻ لاءِ دعا گهري آهي، تڏهن هن واضح طور، ۽ تمام چٽي نموني اول سنڌ جو نالو کنيو آهي ـــ سانئيم سدائين ڪرين مٿي سنڌ سڪار ـــ سنڌ آباد آهي، ته عالم آباد آهي ــــ سنڌ سرهي آهي ته عالم سرهو آهي ـــ سنڌ سلامت آهي، ته پوءِ عالم سلامت آهي! سنڌ کان سواءِ سمورو جڳ مٽيءَ جو مانڊاڻ آهي. عالم ڀل آباد ٿئي، پر اول سنڌ مٿي سڪار ٿئي! اها شاهه لطيف جي دعا آهي. اها شاهه لطيف جي تمنا آهي. اهو شاهه لطيف جو پيغام آهي. پر اهي ڳالهيون پنهنجي مقالي ۾ لکي نه ٿو سگهان، فقط توهان کي زباني طرح ٻڌائي سگهان ٿو. لکندس، ته مارجي ويندس.“
مون نوجوانن کي ٻڌايو، ته جڏهن مضبوط مرڪز جا آقا ۽ سندن حواري سنڌ کي لٽي ڦري رهيا هئا؛ جڏهن سنڌ کي مال غنيمت سمجهي مضبوط مرڪز جا باني سنڌ کي ونڊي وراهي رهيا هئا، ۽ سنڌ تي قابض ٿي رهيا هئا، تڏهن شاهه لطيف دهلي جي مضبوط مرڪزي حڪومت جي گماشتن متعلق چيو هو:
”ويا مور مري، هنج نه رهيو هيڪڙو،
وطن ٿيو وري، ڪوڙن ڪانيرن جو“
آقائن ڪن کڙا ڪيا. فڪرمند ٿيا. شاهه لطيف کي چوائي موڪليائون ته ٻيلي ناراض نه ٿيءُ. اسين توکي ڀٽ شاهه ۾ هڪ ٽيوب ويل هڻائي ڏيون ٿا. توکي ٻني ٻاريءَ لاءِ هڪ عدد فرگوسن ٽريڪٽر به وٺي ڏيون ٿا، تون مهرباني ڪري مضبوط مرڪز خلاف آواز نه اٿار ـــ دهليءَ جا مغل شهنشاهه سنڌ جا خيرخواهه آهن، تون ڪنهن غلطفهميءَ جو شڪار آهين. ڀٽ ڌڻيءَ جو آواز آيو :
”سنها ڀانءِ مَ سپ، سڪا جنين پيٽ،
تـنين جيءَ چهپيٽ، جنگن کي جوکو ٿئي.“
۽ وري چيائين:
”اڇو پاڻي لڙ ٿيو، ڪارو ڪيو ڪنگن،
ايندي لڄ مرن، تنهن سر مٿي هــــنجڙا.“
دهليءَ جي مضبوط مرڪز جا آقا، ان داتا باهه ٿي ويا. ڪند ڪٽار، ڄار ڇڳير کڄي ويا. دهليءَ جي آقائن چيو، ”هيءُ باغي ڪير! اسان سنڌين کي اڻ آرين مان آريو بڻايو، کين ڪپڙا پائڻ ۽ پڪن گهرن ۾ رهڻ سيکاريو. سنڌين کي فارسي غزل سان اسان روشناس ڪرايو. کين شامي ڪباب ۽ حليم بارهه مصالح پچائڻ سيکاريو. اڳ سنڌ ريگستان هئي، اسان سنڌ کي آباد ڪيو. اسين دهلي جي سڌريل تهذيبن جا علمبردار آهيون. هيءُ باغي شاهه لطيف ڪير، جنهن مضبوط مرڪز جي مخالفت ڪئي آهي! بس سائين، پوءِ ته دهليءَ جي مرڪزي حڪومت جي سي آءِ ڊي ۽ انٽيليجنس شاهه لطيف جي ڪڍ لڳي ويئي. سندس ناڪه بندي ڪئي ويئي. شاهه لطيف، جنهن جو عظيم ڪلام زمان ۽ مڪان جي پابندين کان آزاد آهي، ۽ هر دور لاءِ بڙڇي آهي، تنهن چيو:
”کــپر گــاروڙيـن سـين، وڏو وڌوءِ وير،
نانگ! نه ويندين نڪري، تو ڏر مٿي پير،
هيءُ تنين جو ڍير، جن جهونا ڳڙهه جلائيو.“
ماڻهن لطيف سائين کي سمجهايو، ته سائين دهلي جي محڪومي بري شيءِ ناهي. دهلي وارن جو Superior Culture آهي. اوهان اجايو فڪرمند ٿيا آهيو.
ڀٽ ڌڻيءَ اهڙن ماڻهن کي چيو:
”جي فارسي سکيو گولو، توءِ غلام،
جو ٻڌو ٻن ڳالهين، سو ڪيئن چائي ڄام؟
اڃو تان آب گهري، بکيو تان طعام،
اي عامن سندو عام، خاصـن مــنجهه نـه ٿـئــي“
هاڻي اوهين امين ٿيو. ٻڌايو ته، اهڙيون ڳالهيون، ۽ اهڙا بيت، جيڪي اڃا تائين سينسر نه ٿيا آهن، سي مقالي ۾ آڻي عوام آڏو پڙهي سگهجن ٿا! پر نوجوانن کي ڪير سمجهائي. اسين هيڻا. هو شهزور. سندن ضد قائم رهيو، ته ڪجهه به ٿي پوي، مقالو ضرور تيار ڪريو.
مون کين جواب ڏنو، ته شاهه جي مقالي لاءِ شاهه واري زماني جي تاريخي پس منظر کي سامهون آڻڻو پوندو، جنهن ۾ سنڌ جا حڪمران هيڻا، ڪمزور ۽ ڊڄڻا هئا، ۽ عوام بي انتها بهادر، رُڪ وهندي راند ۾ راضي، ۽ مرڻ ـــ مارڻ لاءِ تيار هوندو هو. مان سمجهان ٿو، عام ماڻهن جي ڀلي لاءِ ان قسم جو ذڪر مقالن ۾ ڪرڻ مناسب ناهي. ان قسم جي ذڪر ڪرڻ سان ۽ ٻڌڻ سان ننڊ ڦٽي ويندي آهي. پر، نوجوان دوستن جي ضد تي مون کين فقط ايترو ٻڌايو، ته ڀائرو، مان جڏهن تاريخ ۾ اِهو پڙهندو آهيان، ته شاهه لطيف واري دور جا حاڪم عوام کان بيخبر، عياش ۽ گيدي هئا، تڏهن مون کي شاهه جي هڪ بيت جو مفهوم سمجهه ۾ اچي ويندو آهي ـــ اُهو بيت آهي:
”سرهو سُر وڃائيو، ڪوڙن ڪانيرن،
رُٺـا روهه وڃـن، ڪـنهن هيڻائيءَ کان هنجڙا.“
اُن دور ۾ سنڌ جا هيڻا حاڪم، دهليءَ جي زوال پذير حاڪمن کان، ايران واري نادر شاهه ۽ افغانستان واري احمد شاهه ابداليءَ کان لاڳيتون شڪستون کائيندا رهيا. شڪستون کائڻ کان پوءِ، نڪ پڪو ڪري جيئندا رهيا، ۽ پنهنجي عوام سان غداري ڪري ڏن ڀريندا رهيا. ان سموري ذلت جي عيوض نادر شاهه ۽ احمد شاهه ابداليءَ وٽان کين ”شاهه قلي“، ”شاهنواز خان“ ۽ سر بلند خان، جا لقب مليا، جيڪي هنن نه فقط قبول ڪيا، پر تاريخ ۾ فخر سان پنهنجن نالن سان شامل ڪرايا. سنڌ جي تاريخ پڙهندي مون محسوس ڪيو آهي، ته سنڌ جا حاڪم لقبن جي لالچ ۾ وطن ۽ شجاعت تان به هٿ کڻي ڇڏيندا آهن.
مغلن، نادر شاهه ۽ احمد شاهه ابداليءَ جون خونخوار ۽ وحشي فوجون بُکايل بگهڙن وانگر سنڌ تي ڪاهي آيون. حاڪمن تيز رفتار گهوڙن ۽ اُٺن تي ڀاڄ کائي، جان بچائي ورتي، پر سنڌ جو عوام وڙهيو ـــ انگ اگهاڙو، پيٽ بکيو، ۽ ڏتڙيل عــــــــوام سر سان ڪفن ٻڌي وڙهيو، ۽ شاهه لطيف چيو:
”هڻڻ، هڪلڻ، ٻيلي سارڻ، مانجهيان اي مرڪ،
وجـهــن تان نه فـرق، رُڪ وهــنـدي رانـــد ۾.“
ٻئي هنڌ ڀٽ ڌڻيءَ چيو:
”بهادر گڏيا بهادرين، کڙڳ کِلولِ ڪن،
وجهن ڌڙ ڌڙن تي، هاڪارين هڻن،
ڪِـرن، ڪـنـڌ نــچـــن، رڻ گـــجيو، راڙو ٿيو.“
اڄ تائين بزرگن اسان کي اهو ئي ٻڌايو آهي، ته شاهه صاحب پير فقير هو، ڪاني ڪرامتن جو صاحب هو. يعني ته شاهه صاحب عظيم ترين شاعر نه هو، انتهائي مڪمل فنڪار نه هو. شاهه لطيف سنڌي زبان، سنڌي ادب، ۽ خاص طرح سنڌي شاعريءَ جو هر دور لاءِ شهنشاهه آهي. ڀٽ شاهه تي، ڀٽ ڌڻيءَ جي مقبري آڏو مان جڏهن سوالين کي پُٽن، نوڪرين، وڇڙيل ونين ۽ وڃايل ٻنين لاءِ ٻاڏائيندي ڏسندو آهيان، تڏهن محسوس ڪندو آهيان، ته لطيف سائين جي باري ۾ بزرگن جي پروپئگنڊا بيحد ڪامياب ۽ اثرائتي آهي. اسان لطيف سائين کي پير ڪري پوڄيو آهي، ۽ سندس ڪلام، ۽ ڪلام جي فلسفي کان منهن موڙيو آهي. ورنه ڪو سبب ڪونهي، جو جتي، ۽ جنهن ڌرتيءَ تي شاهه صاحب جهڙو عظيم ترين شاعر جنم وٺي، سا ڌرتي انقلاب کان وانجهيل هجي، ۽ اتان جا ماڻهو ٻين جي ڏاڍ ۽ ڏهڪاءَ جو مستقل شڪار رهندا اچن!
ان سلسلي ۾، مون کي ننڍپڻ جو هڪ واقعو ياد ٿو اچي. هڪ استاد سڳوري ڪپڙي ۾ ويڙهيل ڪو ساز ڏيکاريندي چيو هو، هيءُ ساز شاهه لطيف جو ساز آهي. هن ساز جو نالو يڪتارو آهي. هيءُ ساز امن جو ساز آهي، پوءِ هن شاهه صاحب جو هڪ بيت پڙهيو هو: ته،
”هو چونئي تون مَ چَئهُ واتان ورائي،
اڳ اڳرائي جو ڪري، خطا سو کائي،
پـانـد ۾ پـائي، ويــو ڪـيئي وارو ڪين ڪي.“
ان وقت دل چاهيو هو، ته ساز تان ڪپڙو لاهي، يڪتارو ڏسان. پر اِها تمنا پوري نه ٿي. اها تمنا شعور مان نڪري، منهنجي لاشعور ۾ جزب ٿي ويئي. ان واقعي کان گهڻو پوءِ، مون ڀٽ ڌڻيءَ جو هڪ بيت پڙهيو:
”سورهيه مرين سوڀ کي، ته دل جا وهم وسار،
هڻ ڀالا، وڙهه ڀاڪرين، آڏي ڍال م ڍار،
مـــٿــان تــــيــغ تـــرار، مــار ته مــتــارو ٿــئــين.“
اِهو بيت پڙهڻ کان پوءِ، مون محسوس ڪيو هو، ته ڄڻ ساز تان ڪپڙو لهي ويو، ۽ منجهانئس يڪتاري بدران رُڪ جي بڙڇي نڪري آئي ـــ اُها بڙڇي، هر دور جي تقاضائن موجب ڪڏهن بندوق آهي، ۽ ڪڏهن اسٽين گن، ۽ ڪڏهن مشين گن آهي.
”هوڏانهن هن هاڪاريو، هيڏانهن هي هڻن،
سرنايون ۽ سنڌڙا، ٻنهي پار ٻُرن،
گـهوٽـن ۽ گـهــوڙن، رڻ ۾ لائـــون لــڌيــون.“
مون شاهه صاحب ۽ سندس ڪلام تي مقالو پڙهڻ کان انڪري به ڪٻايو پئي، جو شاهه لطيف جو ذڪر اچڻ شرط شاهه عنايت شهيد جو ذڪر پڻ ضروري ٿي پوندو آهي. ۽ جڏهن سنڌ ۾ عوامي جاڳرتا جي علمبردار شاهه عنايت شهيد جو ذڪر ڪجي ٿو، تڏهن سنڌ جي ازلي غدارن ۽ ٻاهرين طاقتن جي ايجنٽن ـــ وڏيرن ۽ زميندارن جو حوالو لازمي ٿي پوي ٿو. تاريخ جي ڪنهن به دور ۾ وڏيرو ايتريقدر ننگو ۽ بي لڄيو نه ٿيو آهي، جيترو شاهه عنايت ۽ شاهه لطيف جي دور ۾ ٿيو هو. شاهه عنايت سنڌ جي تاريخ ۾ پهريون نالو آهي، جنهن ڏتڙيل سانگين ۽ جهانگين، هارين ۽ نارين کي انقلاب جي محور تي ڪٺو ڪيو، ۽ سنڌ ۾ عوامي سجاڳي ۽ جاڳرتا جو پهريون علمبردار ٿيو. عوام جي اسرندڙ ۽ وڌندڙ طاقت جهوڪ جي پسگردائيءَ وارن زميندارن ۽ وڏيرن جي ننڊ ڦٽائي ڇڏي. کين مسڪينن جي سرنانين ۽ سنڌڙن جو گوڙ ۽ شور عياشيءَ ۾ رخنو محسوس ٿيو. ۽ پوءِ ٺٽي جي نواب اعظم خان عوامي طاقت کي چچرڻ لاءِ جڏهن سنڌ جي زميندارن کي حڪم ڪيو، تڏهن شاهه عنايت ۽ سندس تحريڪ خلاف زميندارن، پيرن ۽ بلڙيءَ جي سيدن وڏو ڪٽڪ هٿيارن پنهوارن سان تيار ڪري موڪليو. مان حيران ٿيندو آهيان، ته جڏهن نادر شاهه احمد ابدالي ۽ زوال پذير مغل سلطنت جا گراٺ جيترا حاڪم سنڌ تي ڪاهي ايندا هئا، ۽ ڦر لٽ ڪندا هئا، تڏهن زميندارن جي گڏيل طاقت ڪهڙي اوڙاهه ۾ گم ٿي ويندي هئي! تاريخ شاهد آهي، ته سنڌ جي زميندارن هر دور ۾ ٻاهرين طاقتن سان ٺاهه ڪيو آهي، ۽ پنهنجي وطن جي عوامي قوتن خلاف سٽل سٽيو آهي، ۽ پنهنجي ڌرتيءَ سان غداري ڪئي آهي.
نواب اعظم خان جي چُرچ تي سنڌ جي زميندارن شاهه عنايت خلاف باقاعدي جنگ ڪئي، ۽ عوامي جاڳرتا جي پهرين علمبردار شاهه عنايت کي شهيد ڪيو. ايفرو ايشيائي ملڪن ۾ تاريخ حڪمرانن جي محتاج رهي آهي. سنڌ جي تاريخ ۾ شاهه عنايت جي شهادت جو تمام مختصر بيان آهي. پر جتي، ۽ جنهن ملڪ ۾ شاهه لطيف جهڙا عظيم شاعر پيدا ٿيندا آهن، اُتي، ان ملڪ جي گونگي تاريخ کي ڳالهائڻ لاءِ زبان ملي ويندي آهي :
”اڄ نه اوطاقن ۾ جاڳرجوڳيڙن جي،
ساري سنياسن کي، روندين تان رو،
پس! پارئاتو، لاهوتي لڏي ويا.“
—
”اڄ نه اوطاقن ۾ طالب تنوارين،
آديسي اٿي ويا. مڙهيون مون مارين،
هـو جـي جـيءَ جــيارين، سي لاهوتي لڏي ويا.“
سر ڪيڏاري ۾ قصو ڪربلا جو آهي. پر، اشارو ۽ علامت پهرين عوامي جنگ ۽ شاهه عنايت جي شهادت ڏانهن آهي :
”گهوڙن ۽ گهوٽن جيئڻ ٿورا ڏينهڙا،
ڪڏهن منجهه ڪوٽن، ڪڏهن واهي رڻ جا.“
—
”ڀـــڳو آءٌ نه چــــوان، مــــــاريـــو تـــــه وســهان،
ڪاند منهن ۾ ڌڪڙا، سيڪيندي سُنهان،
تـــــــــه پــــــڻ لــــڄ مــران، هــــونـس پٺ ۾.“
مون نوجوان کي چيو ته، ”بابا مون کان مقالو نه لکايو. مان شاهه تي مقالو لکندس، ته شاهه عنايت شهيد جو ذڪر ضرور ڪندس. جڏهن شاهه عنايت شهيد جو ذڪر ڪندس، تڏهن سنڌ جي وڏيرن ۽ زميندارن جي ضمير فروشيءَ جو حوالو لازمي طور ڏيندس.“ مون کين سمجهائيندي چيو ته، ”هميشه وانگر اڄ پڻ زميندار ڏاڍا مڙس آهن. سندن ياري يا ته ڌاڙيلن، خونين ۽ چورن سان هوندي آهي، يا پوليس وارن سان. منهنجو مقالو کين پسند نه ايندو. مون کي اجايو قلم 110 ۾ ٻڌرائيندا، يا پنهنجي لوڌ جي بڇ ڪندا. مان مسڪين ماڻهو آهيان. ڪهاڻيون ۽ ڊراما لکي گذر بسر ڪندو آهيان. مون کان شاهه تي مقالو لکائي مون کي مصيبت ۾ نه وجهو.“
منهنجي پوئين ڳالهه نوجوانن جي سمجهه ۾ آئي. چيائون، ”چئو سچ پيا. توهان کان مقالو لکائڻ جو ارادو اسين بدلايون ٿا.“
چيو مان، ”اُهو توهان جو مون تي ۽ منهنجي ڪٽنب تي وڏو احسان آهي. مون اڄ ڪلهه لکڻ کان توبهه ڪري، لجپت روڊ تي پڪوڙا وڪڻڻ جو ارادو ڪيو آهي. لکڻ جوکم جو ڪم آهي. ادب جا عالم، اڪابر ۽ پارکو اُتر پار کان وڃي نڪتا آهن. اڄ ڪلهه ادب جا وڏا نقاد، وڏا ڄاڻو، ۽ ادب جا وڏا ماهر سي آءِ ڊي ۽ انٽيليجنس وارا ٿي پيا آهن. شاهه جو رسالو انٽيليجنس بيورو ۾ سينسر ٿي رهيو آهي. پاڪستان رائيٽرس جي ججن ۾ پڻ سي آءِ ڊي جا ماڻهو کنيا ويا آهن، جيڪي تحريرن کي پرکيندا، ۽ اديبن کي ادبي انعام ڏياريندا. انهن حالتن ۾ مون کان مقالو لکائي، مون کي مارايو نه. مون کي ڏٺو نه ڪريو. مون کي ڇڏي ڏيو ته مان پڪوڙا وڪڻان ۽ عزت جي زندگي گذاريان.“
نوجوان پنهنجي ضد تان لٿا. مڙي ويا. ۽ مون کان شاهه تي مقالو لکائڻ بنا هليا ويا. جڏهن هو هليا ويا، تڏهن منهنجيءَ دل تي شاهه سائين جو هيءُ بيت تري آيو:
”جوڳي تنهنجي جوڳ ۾، ڳال گُهرجي ڳَچُ،
وڍيو، چيريو، چچريو، پَرَ ۾ اُڀو پَچُ،
سوئي ٻارج مَچُ، جو آتشا آب ٿئي.“
1973