ڪردارن جي ڪهاڻي
ادب کان ناآشنا، جيڪي افساني ۽ مضمون ۾ فرق محسوس ڪري نه سگهندا آهن، ۽ افساني کي به مضمون سڏيندا آهن، سي تخليقي ادب جي ڪردارن کي اديب جو مافي الضمير سمجهندا آهن. يعني ڪردارن ۾ اديب کي ڳولڻ جي ڪوشش ڪندا آهن. مثال طور، ڪنهن افساني ۾ جيڪڏهن ملحد جو ذڪر آهي، يعني ڪردار آهي، ته ادب کان ناآشنا شخص ملحد جي ڪردار ۾ خود اديب جو عڪس ڏسڻ جي ڪوشش ڪندو ۽ ڪميونسٽ جي ڪردار کي ليکڪ سان تشبيهه ڏيندو. ان قسم جي غلط فهمي خاص ڪري تڏهن ادب کان ناآشنا جي ذهن ۾ پيدا ٿيندي آهي، جڏهن ڪا ڪهاڻي يا ناول ضمير متڪلم ۾ لکيل هوندي آهي. يعني ڪهاڻي ”مان“ واري ڪردار جي چو طرف پکيڙيل هوندي آهي. مون سٺ ـــ ستر کن ڪهاڻيون، ضمير متڪلم ۾ لکيون آهن. ڪو ناآشنا نهايت ئي بيوقوف هوندو جو مون کي سٺ ـــ ستر ڪهاڻين جي ڪردارن سان ڀيٽيندو. خاص ڪري اهڙا ڪردار جيڪي نفسياتي ڇيد مطابق هڪٻئي کان بنهه مختلف آهن.
ادب کان ناآشنا، جن کي بدقسمتيءَ سان ادب جي ڇنڊ ڇاڻ جو شوق پيدا ٿي پوندو آهي، سي ضمير متڪلم ۾ لکيل ڪهاڻين کي ليکڪ جي آتم ڪهاڻي سمجهي ويهندا آهن.
جيڪڏهن ائين ڪرڻ ويهجي، ته پوءِ خبر پوندي ته سمر سيٽ ماهم گهٽ ۾ گهٽ پنج ـــ ڇهه سئو کن پنهنجيون آتم ڪهاڻيون لکيون آهن. اهڙي طرح هيمنگوي پڻ ضمير متڪلم ۾ ڪهاڻيون لکندو هو ـــ ان جو مطلب ٿيو ته هيمنگوي به ٽي ـــ چار سئو کن پنهنجيون آتم ڪٿائون لکيون آهن. پر، ائين ناهي. هڪ ليکڪ پنهنجي تخليقي عمل لاءِ يعني ڪهاڻين يا ناولن لاءِ ڪردارن جي چونڊ ڪندو آهي. انهن ڪردارن جو باقاعدي جائزو وٺندو آهي، ۽ پوءِ انهن ڪردارن تي مبني ناول يا ڪهاڻي جي پيڙهه رکندو آهي. ٻيو ليکڪ پنهنجي ناول يا ڪهاڻيءَ لاءِ ڪو واقعو، حادثو، يا تجربو کڻندو آهي، جنهن ۾ لازمي طرح ڪي نه ڪي ڪردار هوندا آهن، ۽ پوءِ هو پنهنجيءَ ڪهاڻي يا ناول جي اوسر ڪندو آهي.
اهڙا پارکو ڪي آڱرين تي ڳڻڻ جيترا هوندا، جيڪي هيمنگوي جي ڇهه ــ ست سئو افسانن ۽ چويهه کن ناولن کي پڙهڻ کان پوءِ چئي سگهن ته ٻيلي هيمنگوي اسان کي پنهنجي ناول ”فيئر ويل ٽو آرمس“ ۾ هينريءَ جي ڪردار ۾ محسوس ٿيو. يا پنهنجي ناول ”فار هوم دي بيل ٽالس“ جي مرڪزي ڪردار رابرٽ جارڊن جي ڪردار ۾ محسوس ڪيو.
ڏاڍو کل جهڙو سوال آهي، ته شيڪسپيئر کي آٿيلو جي ڪردار ۾ ڳولجي، يا اينٽونيءَ جي ڪردار ۾!
هرڪو ليکڪ پنهنجي ڪهاڻيءَ لاءِ منتخب ڪيل ڪردارن جو نفسياتي جائزو وٺندو آهي. سندس ڪردار پنهنجي ذهني لاڙي مطابق عمل ڪندا ڳالهائيندا آهن. هڪڙي ملحد ڪردار کان مذهب جي اهميت بابت مڪالما ڳالهرائي نه ٿا سگهجن. هڪ لچو لفنگو ڪردار ڪنهن عورت لاءِ شائسته گفتگو نه ڪندو. هڪ چور تبليغ نه ڪندو. ڌاڙيل اخلاقي درس نه ڏيندو. ان قسم جا ڪردار جڏهن به ڪنهن ڪهاڻيءَ ۾ ايندا آهن، تڏهن پنهنجي نفسياتي ۽ ذهني اوسر مطابق ڳالهائيندا آهن. ادب کان ناآشنا اهڙي گفتگو پڙهي، ڇرڪي اٿندا آهن، ۽ ان گفتگو ۾ ليکڪ جو مافي الضمير، يعني نيت جو دخل ڳولڻ جي ڪوشش ڪندا آهن. خدا شل سنڌي ادب جي حال تي رحم ڪري. ■
1975