اگهيو ڪائو ڪچ ...
(سالياني مخزن چانڊوڪي ــ اين جي وي گورنمينٽ هاءِ اسڪول ــ ڪراچي)
هن مخزن کي پيش ڪندي نه منهنجين اکين ۾ خوشيءَ جا لڙڪ لڙي آيا آهن ۽ نه ئي قرط مسرت کان منهنجو قلم ڪنبي رهيو آهي. مان روايتن جو قائل نه آهيان، تنهن ڪري جيڪي ڪجهه لکي رهيو آهيان، سو ايڊيٽوريل ناهي.
جڏهن هِن اسڪول ۾ پڙهندو هئس، تڏهن به مخزن نڪرندي هئي. اڄ جڏهن ساڳي اسڪول ۾ ماستر ٿي موٽيو آهيان تڏهن به مخزن نڪري رهي آهي ۽ منهنجي وڃڻ کان پوءِ به نڪرندي رهندي. تنهن ڪري ڪو عجب ڪونهي جو هِن سال پڻ مخزن ڇپجي رهي آهي. هنن مضمونن کي توهان تائين پڄائڻ ۾ نه مون فرهاد جيان جبل ٽڪيا ۽ نه ئي يوري گاگارين وانگر چنڊ کي چوگرد ڦريس. مون آيل مضمونن کي فقط ڪٺو ڪيو آهي، آسمان مان تارا ڪين لاٿا اٿم. هي رسالو اسڪولي ٻارڙن جو آهي، داد ۽ تحسين کين ملڻ گهرجي.
عرض ڪري چڪو آهيان ته مان ريتن رسمن جو قائل ناهيان. تنهنڪري هميشه نئين واٽ، نئين لاٽ ۽ نئين جدت جي آرزو ڪئي اٿم. ان تمنا ۾ ڪجهه وڃايو اٿم ته ڪجهه پلئه به پيو اٿم ـــ ڪجهه کويو/ وڃايو اٿم ته ڪجهه پاتو به اٿم. ڏيئي ڪجهه حاصل ڪيو اٿم. الاءِ ڪيستائين زندگيءَ جي ويڻا مان گيت گونجندا رهندا.ڪير ڄاڻي الاءِ ڪڏهن زندگيءَ جو آواز لامحدود شور ۾، گوڙ ۽ گهمسان ۾ گم ٿي وڃي! جيڪي جهول ۾ اٿم سو پنهنجن ننڍڙن دوستن آڏو آڻي رکان ٿو.
نفرت:
نفرت آڳ آهي ـــ باهه آهي، آتش آهي. ضمير جو موت نفرت، روح جو زوال نفرت. هي شعلا جتي جاڳن، جنهن دل ۾ جنم وٺن، تنهن کي جلائن، سڄي ماحول کي به جلائن. نفرت آتش نمرود آهي، هڪ دفعو جلڻ کان پوءِ کيس ڪوبه اُجهائي نه سگهيو آهي. هِن نفرت سيسيءَ جي شيديءَ تي گولي هلائي. هِن نفرت آفريڪا جي وطوسيءَ کان نفرت ڪرڻ سيکاري. هِن نفرت انسان کي الله جي گهر ۾ گهڙڻ کان روڪيو. هن نفرت قاتل جو روپ ڌاري لياقت جو خون وهايو ـــ ڪينيڊيءَ تي گولي هلائي. جدا جدا وقتن ۾، جدا جدا روپ کي عظمت جي بلندين تي پڄائي ٿو. انسان جي وجود جو، سندس زنده رهڻ جو ۽ سندس همه گير ڪوششن جو ناخدا آهي، ضمير. ضمير انسان کي اشرف المخلوقات سڏائڻ جو حقدار بڻائي ٿو. جڏهن آدمي اخلاق جي قدرن کي ٺڪرائي ۽ لطيف احساسات کي ٻليدان ڪري ضمير جو خاتمو آڻي ٿو، تڏهن سندس اشرف المخلوقات هئڻ جي دعوايٰ خود بخود ختم ٿي ٿي وڃي ۽ انسان وحشانيت ۽ حيوانيت جي اونداهي اوڙهه ۾ پورجي ٿو وڃي.
اسان جي جنم سان اسان جو ضمير جنم ٿو وٺي. اسان سان گڏ وڌي ۽ ويجهي ٿو ـــ ڏسي ۽ سکي ٿو. سندس پوشاڪ آهي روح جي پاڪائي. سندس مڪان آهي جرڪندڙ آئيني جهڙي دل. سندس اکين ۾ حڪمت ۽ حليمائي جي جوت آهي ۽ سندس هٿ ۾ انصاف جي ساهمي. اوندهه ۾ ضمير اسان جي مشعل راهه ۽ اڪيلاين ۾ اسان جو ساٿي آهي. ضمير گناهه ۽ انسان جي وچ ۾ ڀت آهي. ضمير انسان ۽ جرم جي وچ ۾ ڀالو آهي. ضمير لا محدود قوتن جو مالڪ آهي. پر ڪيستائين؟ جيستائين توهان سندس وجود کي برقرار رکندا ـــ سندس پوشاڪ لاهي کيس الف اُگهاڙو نه ڪندا ـــ دل جو آئينو پرزا پرزا نه ڪندا ۽ سندس اکين ۾ ظلم و ستم جا تير نه وهائيندا. ضمير کي زنده رهڻ ڏيو، جيئن توهان جو وجود هن ڌرتيءَ تي بار ٿي نه پوي.
اسڪول:
اسڪول فقط آلجبرا جا فيڪٽر، انگريزيءَ جي ايڪسرسائيز ۽ ٻه ٽي سبق سکڻ جي جاءِ ناهي. اسڪول درسگاهه آهي اخلاق جو، سٺين سٺين عادتن ۽ وڻندڙ روش جو. اسڪول، منهنجي قريب عظمت جو مرڪز ۽ انسانيت جي اڻ ميي قدرن جو سنگم آهي. اسڪول جو وقار اجتماعيت ۾ آهي، تنهن ڪري اسڪول سڀ کان اول تنظيم ۽ بلند عزائم سيکاري ٿو.
اسڪول فقط ٻن قسمن جي شاگردن لاءِ هوندو آهي. اول اُهي جيڪي اسڪول ۾ پڙهڻ خاطر ايندا آهن، ڪجهه سکڻ ۽ ڪجهه پرائڻ ايندا آهن. ٻيو، اُهي شاگرد جي پنهنجن راندين، ليکن ۽ بحثن سان اسڪول جو نالو جرڪائيندا آهن. اسڪول انهن لاءِ ڪونهي جيڪي اسڪول کي محض تفريح گاهه سمجهي، پنهنجي والدين جي عزت ۽ شرافت کي ذليل حرڪتن سان نابود ڪندا آهن. اهڙا شاگرد پاڻ تي بار، پنهنجي والدين تي بار، اسڪول تي بار ۽ سڄي قوم تي بار هوندا آهن. سج ڪڪرن ۾ لڪي پيو ته ڪهڙي ڪم جو! گهوريو اُهو سون جيڪو ڪن ڇني.
هيءَ مخزن:
هيءَ مخزن ٻارڙن جي آهي. هن ۾ ليک به ٻارڙن جا آهن. ميٽرڪ جي شاگرد اقبال جتوئي خط لکي پڇيو آهي ته، ڇو گذريل سال سندس هڪ به مضمون مخزن ۾ نه آيو. پنهنجي ننڍي دوست ۽ شاگرد کي جواب عرض رکان ٿو ته، ادا، تنهنجي مضمون بدران شايد ڪنهن استاد صاحب جو مضمون ڇپجي ويو هوندو. هن سال ڪنهن به استاد مضمون ڏيڻ جي آڇ نه ڪئي ۽ نه ئي مون کانئن ڪجهه گهريو. چڱو ٿيو. گهٽ ۾ گهٽ شاگردن کي پنهنجو پورو پورو حق ته ملي سگهيو!
جيئن مضمون مليا هئم تيئن توهان اڳيان آڻي رکيا اٿم. ڪنهن به مضمون يا ليک سان هٿ چراند نه ڪئي اٿم. اصلي حالت ۾ مضمون ان ڪري ڏنا اٿم جيئن سنڌي ادب جو ايندڙ نسل پينگهي ۾ پڌرو ٿي پوي. جيڪڏهن ڪو مضمون چورايل ثابت ٿيو ته ان ۾ منهنجو ڏوهه نه رهندو. مان مسڪين ماستر آهيان، پوليس وارو ناهيان. منهنجو ڪم مخزن کي ترتيب ڏيڻ آهي، چوريون پڪڙڻ نه. ادب جو ساگر اونهو، مان ڪيستائين موتي ۽ ماڻڪ شيشن کان ڌار ڪندس.
ادبي مجلس:
شاگردن لاءِ گهڻي چاهه مان سنڌي ادبي مجلس جو انعقاد ڪيو هئم. گهڻيون ئي اميدون وابسته ڪيون هئم ـــ گهڻن ئي حسرتن کي جنم ڏنو هئم. پر ويري ٿي واءُ جنهن ڪکائون تاج محل ڊاهي ڇڏيو. دل جو شيشو پرزا پرزا ٿي ويو ۽ ان سان گڏ پاڻ ئي پنهنجن هٿن سان پنهنجي تشڪيل مٽائي ڇڏيم. مجلس کان منهن موڙيم ۽ هڪ اونهو گهاءُ کڻي ٻيو مشاهدو ماڻيم. مان انسان ذات لاءِ پيار جو متلاشي رهيو آهيان. پيسجي ويس جڏهن پنهنجي ئي سامهون حسد، نفرت، حقارت ۽ ڪيني جا ڪُنَ ڏٺم. مجلس ۾ هڪ ليکڪ جي ٻي ليکڪ سان هلت ڏسي، سوچيان ٿو ته ڪوڙهه سچ پچ لا علاج مرض آهي.
ڳالهه پراڻي ٻيهر:
شاهه ڀٽائي سنڌ جو عظيم شاعر آهي؛ ان حقيقت کان ڪير انڪار ڪري سگهندو! بيتن جو بادشاهه ڀٽائي، وائيءَ جو شهنشاهه شاهه لطيف، حقيقتن جو همراز آهي گهوٽ لطيف سائين. سندن تخيل جي پرواز لامحدود بلندين کي ڇوهي ٿي، جڏهن چون ٿا:
”ڳوليان ڳوليان، مَ لهان، شال مَ ملان هوت،
مـــن انـــدر جــي لـوچ، ملڻ سان ماٺي ٿئي“.
پنهنجي ماڳ کان منهن موڙڻ، پنهنجين تمنائن کي نا تمام ڪرڻ، حسرتن کي خاڪ ۾ ملائڻ محبوب کان ويراڳي ٿيڻ، ۽ پنهنجي ئي آتر ويلا کي سيني ۾ سانڍي سڄي عمر سوگوار ٿي درد کي اپنائڻ، جنهن ۾ هلڪي هلڪي پيڙا جي لوچ هجي، تنهنجو ڏَسُ سڀ کان اول شاهه صاحب ئي ڏنو هو.
حضرت موسيٰ جبل طور تي چڙهي خدا سان هم ڪلام ٿيو هو. پر ڀٽ ڌڻي مونن ۾ منهن وجهي مشاهدو ماڻيو ته:
”مونا طور سينا سدا سنياسين،
فـــڪــر فــرهــي هٿ ۾ ماٺ مطالع ڪن.“
بس، انهن ٻن سٽن ئي شاهه صاحب کي لازوال شهرت، مرتبو ۽ عظمت و احترام جو مالڪ بڻائي ڇڏيو آهي. جنهن چيو، اسان هم ڪلام ڇو ٿيون، اسان سنياسي فڪر جي فرهي کڻي ماٺ ۾ محبوب جو مشاهدو ماڻينداسين.
اسان سڀ سر نوايون ٿا تنهنجي آڏو، گهوٽ ڀٽائي،
ڇا اسان وٽ فقط شاهه صاحب ئي آهي؟
اهو سوال مون کان پڇيو ويو هو. اڄ ساڳيو سوال مان توهان کان پڇان ٿو ــ ۽ اِهو پڻ، ته، ڇا اسان وٽ سچل ۽ سامي، بيدل ۽ بيڪس ناهن؟
مخزن جا مضمون:
ننڍڙن اُسرندڙ ليکڪن جا ليک جتي جتي ختم ٿيا آهن، اُتي سنڌي ادب جي برک اديبن جي شهه پارن مان ”موتي ۽ مثال“ جي عنوان سان چونڊ نثر جا حصا ڏنا اٿم. هن مخزن ۾ توهان کي سڀاڻي جا ليکڪ اڄ جي اديبن سان ڀر ۾ بيٺل ڏسڻ ۾ ايندا. اهو ان ڪري ڪيو اٿم جيئن اُسرندڙ اديب ڪهنه مشق اديبن جي طرز تحرير، لفظن جي بيهڪ، خيال جي گهرائي، رواني ۽ فڪر جو مطالعو ڪري سگهن.
هن مخزن ۾ افسانا، مضمون ۽ نظم سنڌي ادب جي ايندڙ نسل جو آئينو آهن. ڪجهه جذباتي آهن ته ڪجهه جذبات کان خالي. ڪجهه روايتي آهن ته ڪجهه غير روايتي. جيڪو حال حبيبان هو، سو پيش پريان.
اگهيو ڪائو ڪچ، ماڻڪن موٽ ٿي،
پلئه پايو سچ، آڇيندي لڄ مران.
1964