وحدت الوجود جو احساس
احساس جي اپٽار لاءِ ادب ۽ موسيقيءَ کان سواءِ ٻي ڪا مناسب صنف نه آهي. احساس جي ترجماني اڄ تائين فقط ڪهاڻين، ناولن ۽ شاعريءَ ۾ ٿي آهي. اڃان به جيڪڏهن دائري کي محدود ڪجي ته شاعريءَ جي الهامي ڪيفيت ۾ احساس جو اولڙو واضح نموني نظر ايندو.
وحدت، (Unity) احساس آهي. نثر ۾ وحدت جي سمجهاڻيءَ لاءِ انيڪ مثالن جا آڏاڻا اڏي سگهجن ٿا. ڪهاڻين جي تت ۾ وحدت لاءِ واضح اشارا ممڪن ٿي سگهن ٿا. پر، وحدت جيئن ته احساس آهي تنهن ڪري سندس اظهار جو امڪاني مڪان شاعري ۾ آهي، بلڪه، وضاحت لاءِ شاعريءَ سان گڏ لفظ الهامي استعمال ڪجي. هتي، الهاميءَ مان مراد آهي، اهڙي شاعري جنهن ۾ شعوري ڪوشش جو پورهيو شامل نه هجي، اهڙي شاعري جيڪا فاعلاتن جي محتاج نه هجي:
اکين کي روئاري،
ياد کي سيني ۾ ساري،
توکي پڪاري پڪاري ٿڪاسي،
مگر تون نه آئين!
يا:
اڄ وقت جي هن وهڪري ۾،
تون جدا ۽ مان جدا،
دل جدا جذبن کان آهي،
مرڪ چپڙن کان جدا.
يا:
آڪاش جي دامن تان اڄ،
چنڊ ۽ ستارا ويا هليا،
زندگيءَ جو ساز ڀي خاموش آ،
راڳ ڪهڙو!
گيت گهٽجي ويا هليا!
اهي ڪجهه مثال شعوري شاعريءَ جا آهن، يا هڪ گهڙيءَ، هڪ لمحي، هڪ پل جي شاعريءَ جا مثال آهن. زندگيءَ جي لاهي چاڙهي ۾ هڪ المئي جي جاءِ جيڪڏهن ٻئي المئي ۽ هڪ حادثي جي جاءِ ٻئي حادثي والاري، ته اظهار جي ڪيفيت بدليل نظر ايندي:
فطرت منهنجي آهي اها،
مشڪلن جي ڄار ۾ ڦاسي پوان،
—
ڪشمڪش جون ڪيتريون،
مجبوريون مون کي ڇڪن،
پرزا پرزا جسم منهنجو،
ساهه منهنجي کي ڇڪن.
يا:
هار منهنجي هردي ۾ ناهي،
مان جيت جو جيون ها،
مان ئي آهيان جنهن جي آڏو،
هــار مــڃـي ســنـــسار.
زندگي لاڳيتو ۽ مسلسل سفر آهي.ڏکن سُکن جا جهر جهنگ ۽ ڪارا سمنڊ جهاڳي انسان جڏهن موت جي منزل تي پهچندو آهي، تڏهن پاڻ سان لڙڪن ۽ مُرڪن سان ٽمٽار لمحن ۽ ساعتن جا انبار کڻي ايندو آهي. آخري منزل کان اڳتي، لامڪان ڏانهن روانو ٿيڻ کان اڳ هو ڪيفيتن جي ڪائنات پوئتي ڇڏي، پاڻ سان گڏ فطرت حيرت جو احساس کڻي ويندو آهي.
حيرت کان اڳتي وحدت جو مقام آهي. حياتيءَ ۾ حيرت جو مقام ڪن نصيب وارن کي ملندو آهي. عام انسان ڏکن ۽ سکن جي ڄار ۾ ڦاسي، ڦٿڪي ڦٿڪي پنهنجي انت کي پهچندو آهي. زندگيءَ جي سالن مهينن، هفتن، ڏينهن ۽ ساعتن کي جڏهن تجربن سان ونڊڻ ويهندو آهي، تڏهن مايوسيءَ کانسواءِ پاڇيءَ ۾ کيس ڪجهه پلئه نه پوندو آهي ۽ پوءِ افسوس، ڏک ۽ پڇتاءُ سندس پيڇو ڪندو آهي. پڇتاءُ جو احساس مستقل سزا وانگر کيس نه هن حياتيءَ ۾ ۽ نه ايندڙ حياتيءَ ۾ عذاب کان آجو ڪندو آهي. مها آتما گوتم ٻڌ وٽ ان عذاب، ان ڀوڳنا لاءِ هڪ لفظ آهي، جنهن لفظ کي عالمگير مڃتا ملي آهي ۽ اهو لفظ آهي دکا، دک، ڏک! مها آتما گوتم ٻڌ جي بنيادي پنجن عقيدن مان (جن جي ڪري انسان جي مرڻ ۽ جيئڻ جو سلسلو مستقل عذاب وانگر هلندو رهي ٿو) هڪ عقيدو آهي ته: ”زندگي ڏک آهي.“ حسد، ريس، طمع، نفرت ۽ انتقام آهي پنج بنيادي عنصر آهن جيڪي مجموعي طرح ۽ انفرادي طرح انسان لاءِ ڏک جو سبب ٿي پوندا آهن ۽ کيس مرڻ ۽ جيئڻ جي جنڊ ۾ پيهندا رهندا آهن.
ڏک کان ڇوٽڪاري لاءِ مها آتما گوتم ٻڌ وٽ هڪ ٻيو لفظ آهي، جنهن لفظ کي دنيا جي نامورن ٻولين اصل صورت ۾ قبول ڪيو آهي ۽ فلسفي جي ڪنهن نقطي کي سمجهائڻ لاءِ استعمال ڪيو آهي، سو لفظ آهي نرواڻ! اصل سان، حقيقت سان ۽ سچ سان هڪ ٿي، ايڪي ۾ اچي مستقل عذاب ۽ ڀوڳنا کان ڇوٽڪاري جو فلسفو يا اصول! نرواڻ، اصل ۾ احساس آهي.
بظاهر وحدت الوجود ۽ نرواڻ جو، احساس جي ناطي، پاڻ ۾ سڌو سنئون تعلق محسوس ٿيندو آهي. ڪڏهن ڪڏهن ائين پڻ محسوس ٿيندو آهي ته وحدت الوجود ۽ نرواڻ هڪ ئي ڪيفيت جا ٻه نالا آهن. پر، اصل ۾ ائين نه آهي. نرواڻ، انسان لاءِ ڏکن ۽ تڪليفن کان ڇوٽڪاري لاءِ ڪيل جدوجهد جو ثمر آهي، انعام آهي. انسان جيڪڏهن ريس، حسد، طمع، نفرت ۽ انتقام جي سفلي جذبن تي مڪمل فتح حاصل ڪرڻ کان پوءِ پنهنجي وجود مان انهن جذبن کي ڪوري ڪڍي ڇڏي ته ان جي نتيجي ۾ کيس نرواڻ حاصل ٿيندو، اصل سان، ڪُل سان، بي انت سان کيس مستقل ايڪي جو ثمر حاصل ٿيندو! نرواڻ ۾ ڪُل، بي انت جي هئڻ جو احساس آهي. پر، بي انت سان ايڪو مشروط آهي. يعني، ريس، حسد، طمع، نفرت ۽ انتقام جهڙن گندن ۽ غليظ جذبن کان مڪمل ڇوٽڪاري کان پوءِ نرواڻ نصيب ٿيندو آهي.
وحدت الوجود ۾ بي انت سان ايڪي جو غير مشروط احساس آهي. اهو احساس پنهنجي مڪمل ۽ اصلي صورت ۾، لاشعوري طور تي جيستائين انسان جي باطن ۽ ظاهر تي طاري نه ٿيندو تيستائين وحدت الوجود جو فلسفو سمجهه ۾ نه ايندو. اهو احساس ته اسين پنهنجي ذات ۾ ڪجهه نه آهيون. مٽيءَ جي مُٺ ۽ روشنيءَ جو هڪ ڀٽڪندڙ ترورو آهيون، بلند ۽ برتر خالق جي تخليق آهيون، اهو احساس انسان کي وحدت الوجود جي آڏو آڻي بيهاريندو آهي.
تخليق جي حيثيت ۾ مان ڪير آهيان ۽ خالق سان منهنجو ڪهڙو تعلق آهي، يا تخليق ٿيڻ کان اڳ مان ڪٿي هوس، اهڙا ٻه ٽي سوال آهن جن جا جواب يا ته سمجهه ۾ ايندا آهن. يا قطعي سمجهه ۾ نه ايندا آهن. ٺهڻ، تخليق ٿيڻ ۽ وجود ۾ اچڻ کان اڳ چترڪار ظفر ڪاظميءَ جي نئين تصوير ڪٿي هئي! ڪنهن ڪٻٽ ۾ رکيل هئي؟ ڪنهن اسٽور روم ۾ پيئي هئي؟ ڪنهن سيف ڊپازٽ سسٽم ۾ محفوظ ڪرايل هئي؟ تخليق ٿيڻ کان اڳ ظفر ڪاظمي جي تصوير ڪٿي هئي؟ عالم وجود ۾ اچڻ کان اڳ اها پينٽنگ، اها تخليق ڪهڙي ڪيفيت ۾ ۽ ڪٿي موجود هئي؟
انهن سمورن سوالن جو هڪئي جواب آهي ته ايجاد ٿيڻ کان اڳ، وجود ۾ اچڻ کان اڳ، تخليق ٿيڻ کان اڳ آرٽسٽ ظفر ڪاظمي جي تخليق سندس سوچ ۾ موجود هئي. سندس تصور ۾ هئي. ساڳي طرح اسين وجود ۾ اچڻ کان اڳ بي انت جي لامحدود ڪائناتن ۾ ڪٿي نه ڪٿي موجود هئاسين. هتي، جيئن ته اشارو عظيم ترين خالق ڏانهن ڪيل آهي، تنهن ڪري مون سوچ ۽ تصور جو لفظ استعمال نه ڪيو آهي. سوچ ۽ تصور بدران مون لفظ بي انت ڪتب آندو آهي. لا محدود ڪائناتون بي انت جو حصو آهن. بي انت کان سواءِ لا محدود ڪائناتن جو حوالو بي معنيٰ آهي.
گرمي جي شدت سبب ٻاڦ ٿي آسمانن ڏانهن اُڏامي ويل پاڻي ڦڙو ڦڙو ٿي، ڪڏهن مينهن ۽ ڪڏهن ماڪ ٿي سمنڊن ۽ دريائن ڏانهن موٽندو آهي، يعني، پنهنجي اصل ڏانهن ورندو آهي. اصل کان الڳ نه برسات جي ڦڙن ۽ نه ماڪ ڦڙن جو پنهنجو ڪو خود مختيار وجود آهي! برسات ۽ ماڪ ڦڙن کي پنهنجي اصل، پنهنجي منبع ڏانهن موٽڻو آهي. ساڳيءَ طرح اسان کي پنهنجي بي انت ڏانهن موٽڻو آهي. اسين بي انت جي لامحدود ڪائناتن جو حصو آهيون. اسان جو پنهنجو ڪو وجود ڪونهي. اسان کي پنهنجي اصل، پنهنجي بي انت ڏانهن لازمي طرح موٽڻو آهي، ۽ ڪُل سان ايڪي ۾ اچڻو اهي. اسين حق جو حصو آهيون. اسان کي هڪ نه هڪ ڏينهن حق سان هڪ ٿيڻو آهي.
مضمون جي شروعات ۾ عرض ڪيو هيم ته ايڪو، وحدت احساس آهي. احساس کي حساب ڪتاب ۽ سائنس جي اصولن ۽ مول متن سان سمجهائي نه سگهبو آهي. وحدت جي توصيف لاءِ نثر کان وڌيڪ نظم، شاعريءَ جي صنف مناسب آهي، لمحن، گهڙين جي شاعري نه، بلڪه الهامي شاعري. احساس جي ٻي صورت الهامي شاعري آهي:
اکيون،
جن ۾ جهرڻا غمن جا سدائين رهن ٿا،
تن لاءِ
خوشيون پرايون، ۽
مسرت سان ٽمٽار لمحا پرايا،
جن اکين ۾ اداسيون ڪجل ٿي رهن ٿيون،
پنبڻيون سدائين ئي رهن ٿيون،
تن لاءِ،
ڌرتي پرائي، آسمان ڀي پرايو.
اها لمحن جي شاعري آهي. دل جي ڪيفيت سان دنيا جون ڪيفيتون ۽ موسمون وابسته هونديون آهن. دل اُداس ٿيندي آهي ته دنيا تي فقط خزان جي موسم ڇانيل نظر ايندي آهي. الهامي شاعري لمحن جي قيد کان آزاد هوندي آهي. اهڙي شاعريءَ ۾ ابديت جو احساس هوندو آهي.
تون اکين ۾ ٿي ويهه،
ته توکي واري ڍڪيان.
يعني:
توکان سواءِ مان ڪجهه نه ڏسان ۽ نه توکي ئي ڪو ڏسي سگهي. تنهنجي ۽ منهنجي وجود ۾ ڪو فرق نه رهي. اسين ايڪي ۾، وحدت ۾ هڪ ٿي وڃون!
۽ هڪ منزل اهڙي به آهي جو، جيڏانهن ڪيان پرک تيڏانهن سڄڻ سامهون!
اَبُر کان الڳ ٿي پاڻيءَ جو ڦڙو جڏهن پنهنجي اصل، پنهنجي بحر ۾ وڃي ڪرندو آهي، تڏهن بحر سان ملي هڪ ٿي ويندو آهي ۽ هر طرف پاڻيءَ جي لامحدود موجودگيءَ کان سواءِ کيس ڪجهه به محسوس نه ٿيندو آهي.
سچل سرمست جو سمورو ڪلام وحدت الوجود، يعني بي انت سان ايڪي جي واضح تشريح آهي. بي انت سان ايڪو، يا وحدت الوجود احساس آهي، تنهن ڪري احساس جي وضاحت لفظن جي لامحدود ذخيري ۽ لفظن جي بامعنيٰ استعمال سان ٿيندي آهي. وحدت الوجود جي توصيف، توضيح ۽ تشريح لاءِ سچل سرمست وٽ لفظن جي ڪايا ۽ مايا آهي.
”هڪ سفر ساعت، ٻيو سفر سال“
احساس جو سفر ڪڏهن ته ساعت ۾ پورو ٿئي ۽ ڪڏهن سالن جا سال سفر جاري رهي. حق جي حقيقت سمجهه ۾ ايندي آهي ته هڪدم گهڙي پل ۾ ايندي آهي، ورنه ورهيه وهامي ويندا آهن، پر اسرار جو سِرو هٿ نه ايندو آهي:
”ڪَــلَ نــه پَـيـڙَءِ ڪــا، اصــولي اسرار جـــي.“
اسرار! ڪهڙو ۽ ڇا جو اسرار؟ سچل سرمست روحاني طرح حلاج جو معتقد هو. منصور حلاج کي الاهي اسرارن جي اپٽار لاءِ سرمست واري واٽ مليل نه هئي. هن وحدت الوجود کي سڌو سنئون اناالحق جي نعري سان واضح ڪيو آهي. ان وضاحت جي سچل سرمست لفظن جي بامعنيٰ استعمال سان تشريح ڪئي آهي:
پُٺيءَ ڄَڃَ نه ڄُلُ، منجهه تماشي نه پوين،
گهوٽ ڪري تون پاڻ کي، ڪر هنگامو هُلُ،
ڀـول نـه ٻـئـي ڪـنـهن ڀُل، وٺج حال حلاج جو.
تماشائي ٿيندين ته حق جي حقيقت کي پهچي ۽ سمجهي نه سگهندين. تون پاڻ تماشو ٿيءُ، هُل هنگامي جو حصو ٿيءُ، اصل سان ايڪي ۾ اچ، تڏهن توکي منصور حلاج جي احساس جي ڪَلَ پوندي.
”تون جا ڀائين موج، سا مڙيائي مهراڻ ٿي.“
سچل سائينءَ جي ڪلام جو وڏي ۾ وڏو ڪمال اهو آهي جي وحدت ۽ وحدت الوجود جي احساس کي لفظن جي موسيقي ڏيئي ڇڏي اٿائين:
”جي فڪر کون فارغ ٿيا، ٿيا دنيا کان دور“
”بي رنگيءَ مون رنگ، ظاهر ۾ پيو زنگ“
”دين ڪفر دل دام، ڏج مڙيوئي موج ۾“
سوز گداز ۽ غم، مڙيوئي معافي ٿيو،
مــار دمـامين دم، عاشــق انـــاالــحـــــق جــو.
مٿيون شعر مها آتما گوتم ٻڌ جي ”نرواڻ“ جي بنهه مخالف يا ابتڙ آهي. گوتم ٻڌ جي فلسفي موجب جڏهن انسان پاڻ کي ڏک ۽ تڪليفن جي پنجن سببن، حسد، ريس، طمع، نفرت ۽ انتقام کان آجو ڪري ٿو، تڏهن نرواڻ ماڻي ٿو، يعني حق سان هڪ ٿئي ٿو. پر منصور حلاج ۽ سچل سرمست وٽ حقيقت برحق ابتڙ آهي. عاشق انا الحق، حقيقت، ۽ حق سان ايڪي ۾ اچي، هڪ ٿي سوز گذار ۽ غم کان آجو ٿي ويندا آهن.
”ٻيو ڪو ڄاڻڻ محض گناهه، هر ڪنهن صورت آپ الله“
سچل وٽ لفظن جي موسيقي حيرت انگيز آهي:
”عبرت عجب عجائب، اسرار رنگ عباسي.“
”گَل آب جاءِ جاتي، محبوب راز تاتي،
عاشق ڏسڻ کئون ڪاٿي، رهندو پتنگ پياسي.“
”ابليس جي وڏائي، هر سانس تي سوائي،
جيوڻ ته دم ڀلائي، نه ته تحت نحس ناسي.“
”پاڻ ئي پنهل آهيان، ڄاڻو ڪو نه ٻيو،
ظاهر منهنجي ذات کي، ڪيچين پاڻ ڪيو.“
”حــاضـر نــاظــر تــون، بــاطــن ظــاهـــر تون.“
وحدت الوجود، بي انت سان ايڪي جي احساس کي سمجهڻ ۽ سمجهائڻ ڏکيو آهي. هرڪو ماڻهو اناالحق جو نعرو هڻي سَر سهائي نه سگهندو آهي. ڪي آڱرين تي ڳڻڻ جيترا حق ۽ حقيقت جا متلاشي مس ملندا جيڪي وحدت الوجود جي وڳي ۾ نظر ايندا:
”جتي ماڻهن ميڙ آهه، آءُ تِتي ناهيان،
سسي سنباهيان، پٺيءَ شاهه حلاج جي.“
—
”جي مڃن ٿا آدمي سو نه مڃان مان،
ڪوئي آهيان آنءُ، جو ٻانهو ڪنهن جو نه ٿيان.“
حسين ابن منصور الحلاج وانگر سچل سرمست ڪثرت سان نه، پر ڪٿي ڪٿي اناالحق، مان حق آهيان، مان سچ آهيان، مان ئي خالق آهيان جو کلي طرح، واضح نموني اظهار ڪيو آهي:
”ڀول نه ٻئي ڪنهن ڀُل، تون ته آدم ناهين“
پر، ساڳي ڪافيءَ ۾ هڪدم ٻئي سٽ ۾ خالق ۽ مالڪ جي حاضر ناظر هئڻ جو ذڪر ڪيو اٿائين جنهن کي عام فهم سمجهاڻيءَ ۾ تضاد سڏي سگهجي ٿو، پر اصل ۾ تضاد ناهي:
”لڪو ٿو لاتيون ڪرين، جيئن باغ اندر بلبل!“
ڪافي جي ٻن بندن مان سوال ٿو اُٿي ته آدم جيڪڏهن اصل ۾ آدم ناهي ۽ خود ئي خالق آهي ته پوءِ اها ڪهڙي هستي آهي جيڪا لڪل آهي، مخفي آهي، پوشيده آهي، پر لاتيون ۽ ٻوليون ٿي ٻولي جيئن باغ اندر بلبل!
اناالحق جي ڪيفيت وحدت الوجود کان مٿاهين مقام تي آهي. سچل سرمست حسين ابن منصور الحلاج کان بيحد متاثر هو، پر وجداني صوفيءَ وانگر سٻاجهڙو، حق ۽ سچ جو متلاشي ۽ وحدت الوجود جو زبردست داعي هو:
”منصوري جي موج ۾، ٿو اناالحق الايان،
واديءَ ۾ وحدت جي، گهوري سِرُ گهمايان،
اعليٰ اعظم شان جي نوبت نينهن وڄايان،
ظاهر باطن هڪڙو، آءٌ تا حڪم هلايان،
سچو سارو سچ ٿيـو، حـڪمت هيءَ چلايان.“
ڪافيءَ ۾ انا الحق جو اظهار منصور جي حوالي سان آهي، پر حلاج وانگر بيخود نه آهي. ٻئي هنڌ ساڳي ڪيفيت ۾ چيو اٿائين:
”پاڻ ئي پنهل آهيان، ڄاڻو ڪونه ٻيو،
ظاهر مـنهنجي ذات کي، ڪيچين پاڻ ڪيو.“
اصل ۾ سچل جو سمورو ڪلام سوچ ويچار مان اُڀري، مستيءَ ۾ ڀرجي، انا الحق ۽ وحدت الوجود جي درمياني ڪيفيت يا احساس جي اظهار جي شاعري آهي:
”جوئي هدايت ۾، سوئي آهي گمراهه،
احـــد احـــمــد هـــڪـــڙو، آهــــي پــــاڻ الله.“
منصور حلاج جي جرئت کان پنهنجي دور جا وڏا وڏا عالم، صوفي ۽ درويش متاثر ٿيا هئا، جن ۾ فريدالدين عطار، شمس تبريزي، جلال الدين رومي ۽ سچل سرمست شامل آهن. حسين ابن منصور الحلاج پاڻ حضرت عيسيٰ، يسوع مسيح جي جرئت ۽ سوريءَ کي سينگار سمجهڻ ۽ قبول ڪرڻ واري ڪيفيت ۽ احساس کان متاثر هو، صلاح، يسوع مسيح جي ان قول کان ڏاڍو متاثر هو، ته جنهن مون کي ڏٺو تنهن خدا کي ڏٺو. انــــــا الحق جي دعويٰ، حلاج جي صورت ۾ يسوع مسيح جي قول جي توسيع آهي. حلاج پنهنجي عقيدت ۾ ايتريقدر اڳتي وڌي ويو جو، هن يسوع مسيح وانگر سوريءَ تي ساهه ڏنو.
منصور ثاني جي لقب جو حقدار هئڻ جي باوجود، مُلن جي ڪوڙين فتوائن جي باوجود، سچل سرمست کي حلاج وانگر ڪڏهن به واجب القتل قرار نه ڏنو ويو. ان جو سڀ کان وڏو سبب اهو هو جو سچل وحدت الوجود جي انتهائي مخفي ۽ باطني رمزن ۽ اسرارن جي انتها تائين پهچڻ جي باوجود ڪائنات کي خالق جي اولڙي ۽ اظهار جو واضح ثبوت مڃڻ کان انڪاري ٿي نه سگهيو هو. هُن مينهن ۽ ماڪ ڦڙي کي سمنڊن جي امانت سمجهيو هو. اسين تخليق ڪار جي تخليق ۽ سندس تخيل جو ثبوت آهيون. اسين بي انت، وسيع وحدت جو ڪنهن ماڪ ڦڙي، مينهن ڦڙي وانگر حصو آهيون، پر خود سمنڊ نه آهيون. وسڻ کان پوءِ، اسين، مينهن ڦڙن وانگر ڌرتي ۾ سمائجي ڌرتي ڏانهن ۽ بي انت سمنڊ ۾ ڪري سمنڊ جو حصو ٿي پنهنجو ننڍڙو وجود پنهنجي اصل ۽ وڏي وجود ۾ گم ڪري ڇڏيندا آهيون:
”سڀ ڪنهن پار پرينءَ جو پرتو، خــوابون عيــن کلايو،
وحدت مون، وو، ڪثرت ڪيائين، رنگيءَ رنگ رچايو.“
خالق کي، تخليق ڪار کي، هر رنگ ۾، هر روپ ۾ ڏسڻ، پنهنجي وجود جي نفي ڪرڻ ۽ هر وجود ۾ سچ کي، حق کي پَسڻ ۽ پاڻ کي حاضر ناظر جو حصو سمجهڻ ۽ ان سان ايڪي ۾ اچڻ وحدت الوجود آهي:
”حاضر ناظر آهين اسان سان، ڪيئن چوان تون ناهين،“
عِلم، عقل ۽ دانش جي انتها حيرت آهي، سچل سرمست جو ڪلام حيرت جو اظهار آهي. انا الحق بدران سچل سرمست بي انت سان ايڪي ۽ حق موجود جو وڏي ۾ وڏو داعي آهي:
”يا تون آهين ذات ديوانو، جو ڪيڏا ٺاهه ٺاهين ٿو،
ڪا ٿئين ملا قاضي تون، ڪا ٿئين سيد سڏائين ٿو،
ڪا ٿئين مغ برهمڻ تون، ڪا ٿئين ٻانگ ٻڌائين ٿو،
ڪا ٿئين مُنهن ۾ محراب، ڪا ٿئين تلڪ لائين ٿو،
ڪا ٿئين تسبيحان تون سورين، ڪا ٿئين جڻيان پائين ٿو.“
۽ اڳتي هلي ساڳي ڪافي ۾ چوي ٿو:
”ڪا ٿئين ڏيئي شرعي فتويٰ، ڪا ٿئين منصور مارائين ٿو.“
مسلسل سوچ ۽ ويچار انسان کي آخرڪار وسوسن ۽ سودائن کان آجو ڪري، حقيقتن جي آئيني تان وهمن جي دز لاهي، حق آڏو آڻي بيهاريندا آهن. تڏهن انسان تي انيڪ راز افشان ٿي پوندا آهن:
”صورت منجهان ٿي ٻي صورت، وچئون گرد اڏاڻي.“
۽ جڏهن وچئون گرد اُڏامندي آهي، آئينا صاف ٿيندا آهن، حقيقتون هموار ٿينديون آهن، تڏهن شاهه لطيف واري رمز سمجهه ۾ ايندي آهي ته:
”اندر آئينو ڪري، پرين سو پسيج“
سچل سرمست جي هڪ ڪافيءَ جا ٻه بند گرد جي هٽي وڃڻ کان پوءِ سامهون ايندڙ صورت حال جي اظهار جي عڪاسي ڪن ٿا:
”پاڻ پنهون آءُ آهيان، اڙي ڀينر ڀُلي ناهيان“
۽ ٻئي ڪافيءَ ۾ چيو اٿائين:
”ٻيائي سان ٿو ٻاهر ڳولين، نه ٿئي پر بحر ۽ بن،
چهرا چوريءَ چليو ڏسين ٿو، اٿئي سو چاند چمن.“
وحدت الوجود جي راز ۽ رمز کي سمجهڻ کان پوءِ اهڙيءَ ڪيفيت مان به گذريو هو جڏهن چيو هئائين:
”ماٺ ڪريان تان مشرڪ ٿيان، ڪڇان تان ڪافر،
انـهيءَ وائيءَ وَرُ، ڪو سمجهي ســچـيــڏنـو چوي.“
سوال ٿو پيدا ٿئي ته اُها ڪهڙي حقيقت آهي جنهن جي جيڪڏهن سرمست پرده داري ڪري ٿو، ماٺ ڪري ويهي رهي ٿو. مشرڪ سڏائڻ جي مترادف ٿي پوي ٿو! ۽ جيڪڏهن حال حقيقت تان پردو کڻي ٿو، راز افشان ڪري ٿو ته ڪافر چورائي ٿو اهو ڪهڙو راز، ڪهڙي حقيقت آهي! اهو راز انا الحق نه آهي، خودي يا حق ۽ سچ هئڻ جي دعويٰ نه آهي. اُهو راز احساس آهي بي انت جي ايڪي جو، حقيقت سان هڪ ٿيڻ جو. اهو احساس ته مان هن جو پرتو (پاڇو / اولڙو) آهيان، هن جو مظهر آهيان، ته پوءِ منهنجي اندر، منهنجي وجود ۾ هُن جو ئي ديرو آهي، هن کانسواءِ ٻيو ڪونهي، يعني وحدت الوجود جي مڪمل ڪيفيت، جيڪا روح تي طاري رهي ٿي:
جو ٿو ڳولين يار، سو تان تو ۾ آهي!
ڏونـــگـــر ڪــيــڏا ڏورئـين، چئو تون ڪَني لاءِ؟“
اڳتي هلي ساڳئي ڪافيءَ ۾ چوي ٿو:
”دل واري خاني ۾، سندي جانب جاءِ.“
جانب جي سڃاڻپ ڪهڙي آهي جنهن جي محبت سرمست جي من ۾ اک مچائي آهي! ڪو ڏس پتو، ڪا پهچاڻ!
هو حق آهي، حق موجود آهي، برحق آهي. هو هر هنڌ آهي، هر رنگ ۾، هر روپ ۾، هر ذات ۾، هر لات ۾ موجود آهي. ان احساس کي سرمست بار بار دهرايو ۽ ورجايو آهي:
”ڪاٿئين ڏاڍو، ڪاٿئين هيڻو، ڪا ٿئين جوڙ جئيا ٿو پائي،
ڪاٿئين ڪوري، ڪاٿئين موچي، ڪاٿئين سيد سڏائي،
ڪاٿئين ڪافر، ڪاٿئين مومن، ڪاٿئين سوريءَ سر سهسائي،
ڪــا ٿــئين سـامي، ڪا ٿئين انعامي، ڪاٿئين تلڪ لڳائي.
اها عشق جي انتها آهي جنهن جي منزل وحدت الوجود جي احساس سان شناسائي آهي:
”ورتم دڳ درد جو، تنهن سڀ ڪـا واٽ وساري.“
۽ احساس سان شناسائيءَ ۽ حقيقت سان هڪ ٿيڻ ۽ بي انت سان ايڪي ۾ اچڻ کان پوءِ ٻيون سڀ واٽون وساري سالڪ حق جي هڪ ئي واٽ وٺي ٿو:
”جن موجن چڙهياسي، لهرن لڙهياسي، انا الحـق پڙهياســــي،
کنيا هن خمار،
هي نعرو هنيائون، اناالحق پڙهيائون، نئي سر سلايائون،
ٿيا گم غيار.“
۽ اڳتي هلي چوي ٿو، ساڳئي ڪافيءَ ۾:
”اها اعتباري، سوري جن سواري، عجب خوش خماري
ڪُٺن جي قطار،
ٿي منصوري مستي، ڪيئن گم هستي، هنــيائين دو دســـتي،
تپش جي ترار
ساڳي ڪافيءَ جا بند آهن:
”هنيائين هڪل هيءَ، وئي تان شڪل هيءَ، نه حاجت
عقل هيءَ، جليا جلوه دار.“
سچل سرمست پنهنجي سموري ڪلام ۾ وحدت الوجود جي احساس ۾ مدهوش ٿي اناالحق جي در تي بار بار دستڪ ڏيئي موٽي اچي ٿو ۽ احساس کي ابديت ڏئي ٿو:
”اثر اُهي عشق جا، اول وڃائي هوش،
سالڪ سُک نه سرها، گوندر ڏي ڪن گوش،
خلق الانسان عليٰ صورت، پادشاهي پوش،
ســچــو ســوريءَ وڃــڻا جي، مُئي ۾ ٿيا مدهـوش!“