ڪرشن چندر جو لاڏاڻو
سچ ڇاهي؟ سچائي ڇاهي؟ اوندهه کي اوندهه چوڻ سچ آهي. ظلم کي ظلم سڏڻ سچ آهي. ڦوروءَ کي ڦورو لکڻ سچ آهي. ڪوڙ کي ڪوڙ ثابت ڪرڻ سچ آهي. ڊوهه کي ڊوهه، ۽ فريب کي فريب ڄاڻڻ سچ آهي. ڪرشن چندر گذريل 45 سالن جي ادبي زندگيءَ ۾ ادب تفريح لاءِ تخليق نه ڪيو هو. هن سچ ۽ سچائيءَ جي روشنيءَ کي اڳتي وڌائڻ لاءِ ادب کي خلقيو هو. سندس هڪ هڪ افسانو ۽ هڪ هڪ ناول سچ ۽ سچائيءَ جي اصولن جو شاهد آهي. پنهنجي ناول ”غدار“ ۾ هڪ هنڌ ڪرشن چندر لکيو آهي ـــ ”مرڻ واري جي زبان تي خدا جو نالو هو، ته مارڻ واري جي زبان تي به خدا جو نالو هو.“
ڪرشن چندر جو ناول ”غدار“، ورهاڱي جي تاريخ آهي تاريخ جي پس منظر ۾ لکيل ناول آهي. اهو ناول نه فقط هندستان ۾ برداشت ڪيو ويو، پر ان ناول کي دنيا جي 28 ٻولين ۾ ترجمو ڪيو ويو آهي. ان ناول ۾ ڪرشن چندر مذهبن جي نالي ۾ ٿيندڙ ظلمن جو ذڪر ڪندي توازن پيدا ڪرڻ جي ڪوشش ڪئي آهي، پر توازن رکي نه سگهيو آهي. اهو ڄاڻندي به، ته هو هندستان جو شهري آهي، ۽ هندو معاشري جو فرد آهي، هن پنهنجي ناول ۾ سکن ۽ هندن جي ظلم کي ڀرپور نموني لکيو آهي. ننڍي کنڊ ۾ ان قسم جو مثال ملڻ مشڪل آهي. ان قسم جي ادبي تخليق لاءِ ليکڪ جو ذهني طرح آزاد هئڻ ضروري آهي. ڪرشن چندر آزاد هو ــ هو نه هندو هو، نه سک هو، نه مسلمان هو، نه عيسائي هو. ڪرشن چندر بنيادي طرح انسان دوست اديب هو ــ سچائيءَ جو علمبردار هو. سچ سان محبت ڪرڻ وارا سچائيءَ جي روايت کان سواءِ ٻئي ڪنهن به، روايت ۽ رسم جا پابند نه هوندا آهن. ڪرشن چندر جو مذهب سچائي هو. سچائيءَ جي ڪسوٽيءَ تي جيڪو پورو نه لٿو، تنهن کي هن بنا ڪنهن رعايت جي پنهنجين ادبي تخليقن ۾ ڏٺو ڪري وڌو آهي.
ڪرشن چندر جي هڪ افساني جو نالو ”برهمڻ“ آهي. ان افساني کي ورهاڱي جي فسادن جي پس منظر ۾ لکيو ويو آهي. هڪ هندو فسادن دوران هڪ مسلمان کي ماري، ڳترا ڳترا ڪري گٽر ۾ اڇلائي، هڪ هوٽل ۾ اچي ٿو. هوٽل واري کان کائڻ لاءِ ڪجهه گهري ٿو. هوٽل وارو کيس گوشت جو ٻوڙ ڏئي ٿو. اهو هندو گوشت ڏسي ڪاوڙجي پوي ٿو ۽ پليٽ هوٽل واري جي منهن تي هڻندي چوي ٿو ـــ ”خبر اٿئي، ته مان برهمڻ آهيان، ۽ گوشت کي هٿ نه لائيندو آهيان!“
ڪرشن چندر ننڍي کنڊ ۾ ترقي پسند ادب جي تحريڪ جو باني هو. هو فقط اردوءَ جو افسانه نگار نه هو. هو آفريڪا ۽ ايشيا جي ڏتڙيل عوام جو افسانه نگار هو. ڪرشن چندر ويهين صديءَ جي اهم اديبن مان هڪ هو. ڪرشن چندر جو ادب ظلم ۽ انڌير جي هنياءَ ۾ سچ جي بڙڇيءَ مثل آهي. ڪرشن چندر جو ادب اوندهه ۾ روشنيءَ مثل آهي. چون ٿا ته ڪرشن چندر گذاري ويو آهي ـــ پر ڪرشن چندر زنده آهي، ڇو جو سچ ڪڏهن نه مرندو آهي. ■
1977