ديسي اديب

عام طرح شڪايت ٻڌبي آهي ته اسين ديسي اديب سٺو ادب پيدا ڪرڻ جي قابل نه آهيون ـــ اسان جو ادب دنيا جي ٻئي ادب جي ڀيٽ ۾ اڇاترو ۽ بي اثر آهي! ان سلسلي ۾ جڏهن به ڪنهن صاحب کان سندس پسنديده اديبن جا نالا پڇيا ويندا آهن، تڏهن هو صاحب بنا هٻڪ جي اهڙن عالمگير اديبن جا نالا ڳڻائي ويندو آهي، جن جا نالا هينئر فقط فيشن طور مٿئين طبقي جي صاحبلوڪن ۾ استعمال ٿي رهيا آهن. مون کي پڪ آهي ته صاحبلوڪن انهن اديبن جي هڪ به تحرير نه پڙهي هوندي ــــ پر اهي نالا جيئن ته ادب ۾ سند آهن، تنهن ڪري انهن نالن جو ذڪر ضرور ڪندا آهن. انهن نالن مان ڪجهه نالا هي آهن ـــ ٽالسٽاءِ، گورڪي، گوگول، ترگنيف، موپاسان، سارتر وغيره. ان قسم جي اديبن جا لاڳيتو نالا ٻڌڻ کان پوءِ، (خاص ڪري انهن جي واتان جن کي ادب سان ڪابه دلچسپي نه آهي) مان سوچيندو آهيان ته ڇا آفريڪا ۽ ايشيا جي قومن اڄ تائين ڪي به اديب پئدا نه ڪيا آهن! مان سوچيندو آهيان، ته ائين ڇو آهي جو اُهي قومون جيڪي اقتصادي ۽ معاشي طرح مجبور آهن، سي قومون اقتصادي ۽ معاشي مدد وانگر ادب لاءِ به آسودين قومن ڏانهن ڇو ڏسنديون آهن! ڇا هندستان، نيپال، سري لنڪا، برما، فلپين، ويٽنام، وغيره ۾ اهم ادب پيدا نه ٿيو آهي! ڇا پاڪستان ۾ اهم ادب پيدا نه ٿيو آهي! ڪٿي ائين ته ناهي، جو اُهي قومون جيڪي اقتصادي ۽ معاشي طرح مجبور هونديون آهن، سي سٺو ادب پيدا ڪرڻ جي قابل نه رهنديون آهن! يا، نفسياتي طرح اسين سکين قومن جي بالادستي قبول ڪرڻ لاءِ تيار ٿي پيا آهيون! مون کي لڳي ٿو ته آسودين ۽ ڏتڙيل قومن جي وچ ۾ هڪ قسم جي نفسياتي جنگ هلي رهي آهي، جنهن ۾ ڏتڙيل قومون پنهنجي معاشي بدحاليءَ سبب سکين قومن کي ذهني برتريءَ جي علامت سمجهي ويٺيون آهن.
مان هتي، هڪ ڪالم ۾، پنهنجي اديبن جي فيشن جي طور تي استعمال ٿيندڙ اديبن جي نالن سان ڀيٽ ڪرڻ مناسب نه ٿو سمجهان. هونءَ به فنڪارن، اديبن ۽ شاعرن کي پنهنجي پنهنجي شخصيت هوندي آهي، تنهن ڪري فنڪارن، اديبن ۽ شاعرن جي ڀيٽ ڪرڻ بي معنيٰ عمل آهي. مان اڄوڪي ڪالم ۾ انهن حالتن جو مختصر نموني ذڪر ڪندس جن حالتن ۾ موجوده سنڌي اديب لکي رهيو آهي.
ادب اسان وٽ معاشي ۽ اقتصادي مدد جو ذريعو نه ٿي سگهيو آهي. يورپي اديب هڪ ڪتاب لکي سڄي عمر ان جي ڪمائيءَ مان عيش جي زندگي گذاريندو آهي. ان جي ابتڙ، اسان جو ديسي اديب پيٽ گذاري لاءِ ادب تي نه ڀاڙيندو آهي. ديسي اديب پيٽ پالڻ لاءِ ڪٿي نه ڪٿي نوڪري ڪندو آهي. مالي پريشانين سبب هو ذهني طرح به پريشان رهندو آهي. هو جن وٽ نوڪري ڪندو آهي، تن کي ادب سان وير هوندو آهي. جڏهن به ديسي اديب جي ڪا شي شايع ٿيندي آهي تڏهن صاحب سڳورا ڪن کڙا ڪندا آهن ـــ يعني نوڪري به ڪري رهيو آهي، ۽ لکڻ جهڙو ڪڌو ڪم به ڪري رهيو آهي! اهڙين حالتن ۾ لکڻ وارو اديب هيسيل ۽ ڊنل ڊنل رهندو آهي، ۽ سندس ان طرح جي ذهني ڪيفيت جي جهلڪ سندس تحرير ۾ به نظر ايندي آهي.
ادب تي اک رکڻ وارا ادارا بيحد ظالم، بي مروت، علم ادب کان وانجهيل، ۽ موقعي پرست آهن. هنن پنهنجين انتقامي ڪارروائين سبب ديسي اديب کي عام طرح ۽ سنڌي اديب کي خاص طرح ڊيڄاري ڇڏيو آهي. جن ادب کي رت ست ڏنو، اهي اڄ جيلن ۾ پيا آهن. اهڙين حالتن ۾ لکڻ معجزي کان گهٽ نه آهي. اسين سنڌي اديب لکڻ جي نالي ۾ معجزو ڪري رهيا آهيون، ورنه ادب ۽ اديب کي ناس ڪرڻ لاءِ يارن وسان گهٽايو نه آهي. ■

1977

ڪھاڻيون

لـهندڙ سج جي لام