سياسي ادب
مٿئين منطق مطابق افسانن ۾ فقط عشق ۽ محبت جون آکاڻيون هئڻ گهرجن ـــ راز و نياز جا قصا هئڻ گهرجن ـــ يعني افسانن ۾ فقط هڪ مسئلو هئڻ گهرجي ته ڇوڪري جي ڇوڪريءَ سان ۽ ڇوڪريءَ جي ڇوڪري سان پنهنجي پسند مطابق شادي ڪيئن ٿئي! پر، ان مسئلي ۾ به حد بنديون آهن. هو ٻئي هرڪو ڪم مائٽن جي مرضيءَ مطابق ڪندا.
جيڪڏهن ان جي برخلاف ڪم ڪندا ته افسانو فحش سمجهيو ويندو. مطلب ته ملڪ ۾ ڀڄڻ ڀڄائڻ، آبرو ريزين ۽ ناجائز ٻارن جي ڄمڻ ۽ ڄمڻ شرط مارڻ جهڙا واقعا بنهه ڪونه ٿا ٿين. افسانه نگار هٿرادو اهڙا واقعا گهڙي ٺاهي پڙهندڙن آڏو پيش ڪن ٿا!
ادب پنهنجي معاشري جي ماڻهن جي ڏکن ۽ خوشين، اميدن ۽ مايوسين، لڙڪن ۽ مرڪن، فتح ۽ شڪست، ۽ امن ۽ جنگ جي عڪاسي ڪندو آهي ـــ ترجماني ڪندو آهي. هاڻي سوال ٿو اٿي، ته ڇا سياست اسان جي معاشري لاءِ نه آهي؟ ڇا هڪ معاشري ۾ رهندڙ ماڻهو سياست ۾ حصو نه وٺندا آهن؟ ڇا سياست جي چوپڙ تي چڱن چڱن جا لاهه نڪري نه ويندا آهن؟ جيڪڏهن ائين آهي، ته پوءِ سياست کي ادب کان ڪيئن ڌار ڪري سگهجي ٿو!
ويهين صديءَ ۾ جيڪو وڏو ادب پيدا ٿيو آهي، سو بنا امتياز جي سياسي پس منظر ۾ لکيل آهي. ڇا هيمنگوي اسپيني جنگ متعلق ناول نه لکيو آهي؟ ڇا اسٽائين بيڪ جنگ جي پس منظر ۾ ناول ۽ افسانا نه لکيا آهن؟ ڇا سارتر ۽ ڪاميو جو سمورو ادب سياسي نه آهي؟ ڇا آرٿر ڪوئيسلر جو سمورو ادب سياسي نه آهي؟ ڇا پيسٽرناڪ ۽ سولز هنستن جو سمورو ادب سياسي نه آهي؟ ڇا گورڪيءَ جو سمورو ادب سياسي نه آهي؟ آمريڪا جي شيدي اديب جيمس بالڊون جو ادب سياسي نه آهي؟
سموري دنيا ۾ سٺو ۽ وڏو ادب سياسي پس منظر سان شايع ٿي رهيو آهي. اسان جي پاڙيسري ملڪ هندستان ۾ ڪرشن چندر، ۽ خوشونت سنگهه سياسي ادب پيدا ڪري رهيا آهن.
جڏهن سڄي جنگ ۾ اهم ادب سياسي پس منظر سان لکجي رهيو آهي، ته پوءِ ڏنڊا ۽ باٺا فقط سنڌي ادب خلاف ڇو؟ سنڌي اديبن ۽ ادب خلاف ڏنڊا ۽ باٺا فقط تڏهن کڻي سگهجن ٿا، جڏهن پاڪستان ۾ سارتر، ڪاميو، ڪوئيسلر، پيسٽرناڪ، سولزهنستن، بالڊون، گورڪي ۽ ڪرشن چندر جي ڪتابن تي باقاعدي بندش پئجي وڃي. انهن اديبن جا ڪتاب جيستائين پاڪستان ۾ وڪرو ٿيندا رهندا، تيستائين سنڌي ادب تي اعتراض بي معنيٰ آهي.
هر دور ۾ موجوده نسل پنهنجي ايندڙ نسل لاءِ امانتون ۽ فيصلن جو تت ڇڏيندو آهي. اسان جو ايندڙ نسل اسان جي موجوده نسل جي احڪامن کي عجب سان ڏسندو. اسان جو ايندڙ نسل سوچيندو ته اهي ڪير هئا، جن سنڌي ادب جي اوسر کي ٻنجو ڏيئي ڇڏيو؟ اهي ڪير هئا جن سنڌي ادب جي اعليٰ معيار کي سطحي تنقيدن ۽ ڇنڊڇاڻ سان جهاٽڪو ڪري ڇڏيو؟ مون کي پڪ آهي، کين سوال جو جواب لهڻ ۾ دير نه ٿيندي. ■
1975