سڪڻ ۽ سوري
هڪ فنڪار لاءِ موت فقط زندگيءَ جي خاتمي جي علامت نه آهي. فنڪار موت کي پنهنجي پروڙ سان پرکيندو آهي. هو موت کي معنيٰ ڏيندو آهي. عظيم فنڪار موت جي مفهوم کي عام رواجي سطح کان مٿڀرو کڻي ويندو آهي، جئي موت ڪنهن مقصد لاءِ شرط جي صورت اختيار ڪري ويندو آهي. تڏهن، ڀٽ ڌڻيءَ جهڙو عظيم، لاثاني ۽ لافاني فنڪار چئي ڇڏيندو آهي ”سورهيه مرين سوڀ کي، دل جا وهم وسار“.
اهو ڀٽائي گهوٽ جو حڪم آهي، اهو سندس نياپو آهي. اهو سندس پيغام آهي. ان پيغام کي لاکيڻي لال جدا جدا هنڌن تي، جدا جدا نموني آندو آهي. لفظ ڦري وڃن ٿا، پر معنيٰ نه ٿي ڦري. سٽن جي جوڙجڪ بدلجي ٿي، پر ڪلام جي معنيٰ نه ٿي بدلجي. هڪ هنڌ اچي ٿو. ”سسي نيزي پاند اڇل ته اڌ ٿئي“.
ساڳي معنيٰ، ساڳيو مفهوم، ٻئي هنڌ اچي ٿو. ”هڻ ڀالا، وڙهه ڀاڪرين، آڏي ڍل م ڍار!“
موت جي ڀٽائي گهوٽ معنيٰ ڏني آهي. ڀٽائي گهوٽ کان اڳ سنڌي ادب ۾ موت بي معنيٰ ۽ بي مقصد تصور ڪيو ويندو هو. ڀٽائي گهوٽ موت کي شرط جي صورت ۾ بدلائي ڇڏيو.
”گهڙيا سي چڙهيا، ائين اٿيئي،
مئي متي مهراڻ ۾ پئو ٽپو ڏيئي،
تـــه ميـهار مـلـيـئي، سـنڀورو سيڻاهه سين.“
پنهنجي مقصد لاءِ، سچائيءَ جي ساک لاءِ، حقن جي حفاظت لاءِ ڀٽائي گهوٽ شرط هڻي ڇڏيو آهي. ”مئي متي مهراڻ ۾ پئو ٽپو ڏيئي!“ موت کان نه ڊڄو. ڪنن ۾ ڪاهي پئو. مقصد پاڻ پنڌ ڪري نه ايندو آهي. مقصد لاءِ سر سهائڻو پوندو آهي. سر سان ڪفن ٻڌڻو پوندو آهي. جيئن:
”سڪ نه آهي سٿري، کڻ بروري بير،
ڪسـڻ ــ ڌاران ڪير، ڪري سڌ سڪڻ جي.“
ڀٽائي گهوٽ جو حڪم هر دور جي حاڪمن روحاني رازن ۾ قيد ڪري ڇڏيو هو. کين ڀٽائيءَ جي ڪلام مان پنهنجي تباهي ۽ خاتمي جو خوف رهندو هو. کين خبر هئي، ته شاهه جي جيڪڏهن هڪ سٽ به ماڻهن جي سمجهه ۾ اچي ويئي ته پوءِ قهر جا ڪوٽ ڪري پوندا ـــ آسمان مان آواز ايندا. ”سر ته آهي سٽ ۾، پر ٻيو ڪي مڱج مڱڻا.“
پر، ڪي رند هئا، جن راز پروڙيو. هنن ”سختي شهادت جي نسورو ئي ناز“، جي معنيٰ ۽ مفهوم سمجهي ورتو. هو هوشو هئا، هو هيمو هئا، جن اهو راز پروڙيو هو. هو جوڌا جنگ جوان هئا، جن پنهنجي لاءِ شاهه جو پيغام جهٽي ورتو ـــ ”سيئي جوڀن ڏينهن، جڏهن سڄڻ سفر هليا.“ هو ڦوهه جواني ۾ ڌرتيءَ کي رت جو دان ڏيئي هليا ويا.
”گهوڙن ۽ گهوٽن، جيئڻ ٿورا ڏينهڙا
ڪڏهن مـنجهه ڪوٽن، ڪڏهن واهي رڻ جا.“
هو ٿورو عرصو جيئرا رهيا، پر عزت ۽ آبرو سان رهيا. هنن موت قبوليو، پر غلاميءَ جو طوق نه قبوليو. هنن ڀٽ ڌڻيءَ جو پيغام پروڙي ورتو هو، ته ”سورهيه سو چوائي، جو رڳو ئي رڻ گُهري.“
ڀٽائي گهوٽ جي اِها عظمت آهي، جو سندس پيغام، حڪم وانگر اٽل آهي. سندس پيغام تاريخ جي هر دور، ۽ هر نسل لاءِ آهي. اِها ٻي ڳالهه آهي، جو اسين ٻوڙا، گونگا، ۽ ڪند فهم آهيون ـــ اڄ به وايو منڊل مان ڀٽ ڌڻيءَ جي صدا جو پڙلاءُ اچي ٿو.
”مون کي جيئاريو، پرينءَ جي ڳالهه ڪري،
ڊٺـــو اڄ اڏيــو، هـيـنـڙو ڪــوٽ بــرج جـــــنءَ“.
1973