چارلس ڊڪنس
مٿيون جملو چارلس ڊڪنس جي ناول ٻن شهرن جي آکاڻي (A tale of two cities) جي باب ٽئين ۾ هڪ هنڌ آيل آهي.
چارلس ڊڪنس جنهن غربت، افلاس، مايوسي ۽ غم ۾ جدوجهد ڪندڙ ڪردارن جون آکاڻيون لکيون آهن، 1812ع ۾ برطانيه جي هڪ ننڍڙي شهر لينڊ پورٽ ۾ ڄائو هو. سندس پيءُ نيوي آفيس ۾ معمولي ڪلارڪ هو. ڊڪنس بيحد حساس ۽ جذباتي هو. تنگدستيءَ ۽ افلاس هن کي ننڍپڻ کان سوگهو ڪيو هو. بي پناهه تخليقي قوت سبب ڊڪنس صحافت ۽ ادب ڏانهن لاڙو رکيو، ۽ پنهنجين تحريرن ۾ ڪمال فنڪاريءَ سان تنگدست، غريب ۽ مظلوم ماڻهن جي بيحد چٽي نموني عڪاسي ڪئي.
چارلس ڊڪنس جي تحريرن جي فهرست تمام طويل آهي. عام طرح سان ڊڪنس جي ٻن ناولن جو اهميت سان ذڪر ڪيو ويندو آهي ـــ ”آليورٽويسٽ“ ۽ ”ڊيوڊ ڪاپر فيلڊ“. سندس هڪ ناول ”ٻن شهرن جي آکاڻي“ جنهن جي ٽئين باب مان مٿي حوالو ڏنو اٿم، نقادن جي بي رحم تنقيد جو نشانو ٿيندو رهيو آهي. ٻي مهاڀاري جنگ کان پوءِ، جڏهن ادب ۾ نوان تجربا ڪيا ويا، نئين روايتن جي پيڙهه جو پٿر رکيو ويو، ادب ۾ اظهار کي اهميت وارو مقام ڏنو ويو، تڏهن نقادن جي بي رحم تنقيد جو سلسلو ختم ٿيو، ۽ سئو سال اڳ لکيل ڊڪنس جو ناول ”ٻن شهرن جي آکاڻي“ دنيا جي اهم تخليقي ڪارنامن ۾ شامل ٿي ويو. مان نه ٿو سمجهان ته هينئر، موجوده دور ۾ اهڙو ڪو ظالم نقاد هوندو جيڪو ”ٻن شهرن جي آکاڻيءَ“ کي تنقيد جو نشانو بنائڻ جا سانڀاها ڪندو.
ناول ”ٻن شهرن جي آکاڻي“ فرانسيسي انقلاب جي پس منظر ۾ لکيل آهي ـــ پر ناول جا ڪردار ڊڪنس جا تخليق ڪيل آهن. ڪجهه نقاد گهڻو اڳ ان فني نقطي تي اعتراض ڪندا رهيا. هنن جي اعتراض موجب ڪنهن به تاريخي ناول ۾ حقيقتن پٽاندڙ اصلوڪا ۽ حقيقي ڪردار آڻي سگهجن ٿا. سندن تنقيد موجوده دور ۾ بي معنيٰ آهي. موجوده دور ۾ انيڪ ناول حقيقي ۽ تاريخي پس منظر ۾ لکيا ويا آهن، پر انهن ناولن جا ڪردار تخليقي آهن. مثال طور ڪرشن چندر جو ناول ”غدار“. ڪرشن چندر جو ناول ورهاڱي جي خوني تاريخ جي پس منظر ۾ لکيل آهي. پر ناول جا سمورا ڪردار تخليقي آهن ـــ (تخليقي ڪردارن کي فرضي ڪردار به چيو ويندو آهي ـــ پر مان هتي لفظ تخليقي استعمال ڪندس). تاريخي پس منظر ۾ بيشڪ ڪردار تخليقي هوندا آهن، پر واقعا حقيقي هوندا آهن، ماحول حقيقي هوندو آهي.
ڊڪنس اصل ۾ ٿامس ڪارلائل جي ڪتاب ”فرانسيسي انقلاب جي تاريخ“ (History of the French Revolution) کان بيحد متاثر ٿيو. هن ڪارلائل جي ڪتاب مان پنهنجي ناول لاءِ تاريخي مواد هٿ ڪيو ـــ ۽ ڪجهه عرصي کان پوءِ پنهنجو نهايت اهم ناول ”ٻن شهرن جي آکاڻي“ لکي پورو ڪيو.
اها ڳالهه 1859ع جي آهي. ان ناول ۾ بيپناهه ادبي خوبيون آهن. پر خاص طرح سان ناول جي شروعات بيحد دلپذير، جاذب ۽ اثرائتي آهي. مون پنهنجي مختصر ۽ محدود مطالعي ۾ اهڙي قسم جي شروعات فقط روسي ناول نويس ۽ شاعر بورس پيسٽرناڪ جي ناول ”ڊاڪٽر زهواگو“ ۾ پڙهي آهي. هر ڪنهن پڙهندڙ کي پنهنجي پسند جا ليکڪ وڻندا آهن. هڪ پڙهندڙ جي حيثيت ۾ مون کي هال ڪين جي ناولن جي شروعات ڏاڍي وڻندي آهي (هال ڪين منهنجو پسنديده ناول نويس آهي). پر، تنهن هوندي به مان ورائي ورائي چارلس ڊڪنس جي ناول ”ٻن شهرن جي آکاڻيءَ“ جي شروعات ڏاڍي چاهه وچان پڙهندو آهيان. مان سمجهان ٿو، اوهان دوستن منجهان ڪيترن ڄڻن ”ٻن شهرن جي آکاڻي“ جي شروعات پڙهي هوندي، ۽ اوهان کي ياد به هوندي. عين عقيدت سبب اڄ مان ”ٻن شهرن جي آکاڻي“ جي شروعات جو پهريون پيراگراف ترجمو ڪري رهيو آهيان.
”اهو وقت پنهنجي دور جو بهترين وقت هو، اهو وقت پنهنجي دور جو بدترين وقت هو ـــ اهو زمانو عقلمنديءَ جو زمانو هو، اهو زمانو بيوقوفن جو زمانو هو ـــ اهو عهد اعتقاد جو عهد هو، اهو عهد بي اعتقاديءَ جو عهد هو ـــ اها روشنيءَ جي موسم هئي، اُها اوندهه جي موسم هئي ـــ اُها مند اميدن جي بهار هئي، اُها مند مايوسين جي سرءُ هئي ـــ سڀ ڪجهه اسان جي اکين آڏو هو، ڪجهه به اسان جي آڏو نه هو.“
چارلس ڊڪنس 1870ع ۾ گذاري ويو. ■
1977