الف ليليٰ
ٻئي دفعي الف ليليٰ جو داستان تڏهن پڙهيو هوم جڏهن سنڌي ادب ۾ پابنديءَ سان لکڻ شروع ڪيو هوم. لکڻ سان گڏوگڏ پڙهڻ لازمي آهي. ذهن ڌرتيءَ مثل آهي. آسمانن مان ابر، ۽ علم جا موتي نه ملندس، ته سڪي ٺوٺ ٿي ويندو. ڪجهه پيدا ڪري نه سگهندو. تڏهن، جيڪي ڪتاب هٿ ڪندو هوس، پڙهي پورا ڪري ڇڏيندو هوس. شروع شروع ۾ سٺي ۽ عام رواجي ادب ۾ ڇنڊ ڇاڻ نه ڪندو هوس. هٻڇي ٻار وانگر پڙهندو ويندو هوس. انهن ئي ڏينهن ۾ الف ليليٰ جو قصو ٻيهر پڙهيو هو.
مون الف ليليٰ جي داستان کي جنن ۽ راڪاسن، ۽ شهزادن درميان ويڙهه ۽ ڇڪتاڻ جو رواجي داستان نه سمجهيو. ماحول جي ٻوسٽ الف ليليٰ جي داستان کي وسعت ڏيئي ڇڏي. داستان جون باطني معنائون ظاهر ٿيڻ لڳيون. مون محسوس ڪيو ته الف ليليٰ جي داستان ۾ جن، ۽ راڪاس، شهزادا ۽ شهزاديون فقط ڪردار نه آهن. اهي سڀئي علامتون آهن. جن ۾ راڪاس ڏاڍ ۽ ظلم جي علامت آهن. شهزادا حسن ناصر، ۽ هيمو ڪالاڻي جي علامت آهن. هر ان شخص جي علامت آهن جنهن ڏاڍ ۽ ظلم آڏو سجدو ڪرڻ کان انڪار ڪيو آهي. شهزاديون علامت آهن آزاديءَ جي اظهار جون، سچ جون، روشنيءَ جون ۽ ساڃهه جون.
ادب ۾ علامت کي هن صديءَ جي ايجاد چيو ويو آهي. منهنجي خيال ۾ ائين نه آهي. ادب ۾ علامتون تڏهن کان مروج آهن، جڏهن کان انسان اظهار لاءِ ادب جو سهارو ورتو. ان لحاظ کان ديو مالائي قصا به علامتون آهن. ايراني قصن ۾ ذوهڪ جو ڪردار ظلم ۽ ناانصافيءَ جي علامت آهي. هو ايران تي حڪومت ڪندو هو. سخت گير، ۽ ظالم هو. ماڻهن جو ساهه سڪائي ڇڏيو هئائين. هڪ دفعي خواب ۾ ڏٺائين ته فريدون نالي هڪ نوجوان ايران ۾ پيدا ٿيندو، ۽ هو سندس (ذوهڪ) انت آڻيندو. ذوهڪ ڏاڍو پريشان ٿيو. هن ايران ۾ موجود هر هڪ مرد کي مارائڻ جو حڪم ڏنو. ظلم جڏهن انتها تي پهتو، تڏهن گواهه نالي هڪ ڌنار ماڻهن کي چمڙي جي جهنڊي هيٺ گڏ ڪيو. ان وچ ۾ فريدون جو پيءُ ذوهڪ هٿان مارجي ويو. فريدون جي ماءُ فريدون کي لڪائي ايران مان نڪري ويئي. ان وقت فريدون جي عمر ٻه مهينا هئي. گواهه پنهنجي ساءِ ذوهڪ سان جنگ جوٽيندو آيو. نيٺ فريدون جوان ٿيو. هو گواهه ڌنار سان آزاديءَ جي جنگ ۾ شامل ٿيو، ۽ آخر ۾ ذوهڪ ظالم کي مارڻ ۾ ڪامياب ٿيو. ان قصي ۾ مون ڌنار گواهه جي ڪردار کي ظلم ۽ ڏاڍ خلاف عوامي تحريڪ طور محسوس ڪيو آهي. فريدون، ٿامس ڪارلائل جي فلسفي مطابق هيرو آهي، جيڪو مخصوص وقت تي پيدا ٿيندو آهي، ۽ تاريخ جو رخ موڙي ڇڏيندو آهي. ■
1977