ادب بابت خط
ايڊيٽر، هفتيوار آزاد
ڪراچي
گذريل سال اوهان اسان جي ڪاليج جي مئگزين ڇپي هئي ۽ پوءِ منهنجو ادب لطيف ”تنهائي“ اوهان ”آزاد“ ۾ شايع ڪيو هو. دوستن جي پسند همت ته وڌائي ۽ سوچيم ته ٻيو ڪجهه به توهان کي شايع ڪرڻ لاءِ موڪليندس پر ڇا ڪيان، هن مشيني شهر ۾ پنهنجي تمنائن کي عملي جامو پهرائڻ تمام مشڪل آهي. امتحانن هر طرف کان لا پرواهه ڪري ڇڏيو، ان ڪري جلد اوهان اڳيان پنهنجي نئين تحرير کڻي اچي نه سگهيس.
جيڪا ضرب مون کي ٻه سال اڳ سنڌ جي ڪثير اشاعت رسالي جي ايڊيٽر هئين آهي، تنهن جا زخم اڃا تائين تازا آهن. ان ڪري پنهنجا افسانا ۽ آکاڻيون ٻين ايڊيٽرن ڏانهن موڪليندي منجهندو آهيان. مان نٿو چاهيان ته منهنجو هلندڙ قلم هڪ ٻي چوٽ کائي خاموش ٿي وڃي. منهنجو قلم ئي منهنجي زخمن جو مرهم آهي. مان ان مرهم کان پاڻ کي محروم ڪرڻ نٿو چاهيان.
يقين اٿم ته توهان جي دوربين نگاهن ”تنهائيءَ“ ۾ منهنجو لڪل غم ڏسي ورتو هو. ان ڪري ته توهان منهنجي همت افزائي ڪئي هئي. ۽ اڄ هن خط رستي افسانو نه، بلڪه سنڌي ادب جي باري ۾ دلسوز حقيقتون کڻي ”آزاد“ لاءِ حاضر ٿيو آهيان.
ڪجهه ڏينهن کان ”هال ڪين“ جي الميه ناولن جي ڳولها ۾ آهيان ايلفي ۽ بندر روڊ کان وٺي ڪراچيءَ جي ڪنڊ ڪڙڇ ۾ جيڪي به دڪان آهن، انهن ۾ گهڙي ويس پر ناول نصيب نه ٿيا. ان دوران ۾ هڪ ڏکائيندڙ حقيقت سامهون آئي. انهن ڪتابن جي دڪانن تي هڪ به سنڌي ڪتاب نظر نه آيو، ڪٿي به سنڌي رسالو نه ڏٺم ۽ نه ئي ڪنهن سنڌي اخبار تي نظر پئي. اڄ اسان جي ادب جي اهڙي زبون حالت ڇو آهي؟ ڇو سنڌي ادب اهڙي ڪسمپرسيءَ ۾ ڪراچي کي الوداع چئي رهيو آهي؟ ڇو اسان جو ادب حد ڪماليت تي پهچڻ کان اڳ ئي زوال ڏانهن لهي رهيو آهي؟ انهن سوالن جا جواب سنڌي ادب جا ابا ڏيئي سگهن ٿا، جي نانگ وانگر ڦڻ ڪڍي ادبي ميدان ۾ ديرو ڄمائي ويٺا آهن. برادرم وفائي! انهن سوالن جا جواب سنڌي ادب جا اُهي حاسد ۽ بغض رکندڙ وڏا اديب ڏيئي سگهن ٿا، جيڪي نه پاڻ ڪجهه ادب جي بهبوديءَ لاءِ ڪن ٿا ۽ نه ئي نوجوانن کي ان ڏس ۾ قلم آزمائيءَ جو موقعو ٿا ڏين.
اها خود ساخته رهنمائن جي مهرباني آهي جو اڄ تائين سنڌي ادب ۾ ڊوستو وسڪي، ۽ وڪٽرهيوگو پيدا نه ٿيا آهن. ۽ جيڪڏهن اڃا به اک نه کولي سين، ۽ نابينا ٿي انهن جي پٺيان هلندا رهياسين، ته پوءِ قيامت تائين ٽالسٽاءِ ۽ ڪرشن چندر جهڙا عظيم فنڪار اسان جي ادب ۾ جنم وٺي نه سگهندا.
ترقي پسند قومن جي ادب تي نظر وجهڻ سان معلوم ٿيندو ته سندن ادب Fiction ۾ مهارت حاصل ڪري ادبي افق کي هٿ لاٿو آهي. روسي ادب جي عالمگير شهرت ۽ مقبوليت جو سبب سندس ٽي لافاني ناول نگار ۽ افسانه نويس، ميگسم گورڪي، ليوٽالسٽاءِ ۽ ڊوستو وسڪي آهن. ادب جي انهن ٻن شعبن ۾ ترقي ڪري فرينچ ادب انگريزيءَ کان اڳ نڪري ويو آهي ساڳيو طريقو اختيار ڪري همعصر اردو ادب حيرت انگيز ترقي ڪري رهيو آهي ۽ انگ اکر ثابت ٿا ڪن ته هر مهيني اردو ۾ ٽن سئون کان مٿي افسانا ۽ پنجويهن کان وڌيڪ ناول شايع ٿا ٿين.
ان جي برعڪس جيڪا اسان جي حالت آهي، سا ڪنهن کان به لڪل ڪونهي.
گهڙو ڀڳو منڌ مئي وسيلا ويا،
تـهــان پـــوءِ ســڻا، ســهڻــي، سـڏ مـــيـهار جا.
خدا خدا ڪري جي سال ۾ ڏهه ڪتاب ٿا عوام اڳيان اچن ته انهن
مان پنجن ۾ مغز منجهائيندڙ ۽ زماني جي هر وڌندڙ قدم کان پوئتي وک ورائيندڙ، بلندين بدران پستين ڏانهن وٺي ويندڙ ادب هوندو آهي. ۽ باقي پنجن ڪتابن ۾، غير اهم تاريخون، گم نام مئلن جا قصا ۽ من گهڙت روايتون هونديون آهن.
هڪ سسئي ٻيا سور ويا پٽيندا پاڻ ۾.
خوب دل کولي ناول ۽ افسانه نويسيءَ کي دلشڪسته ڪيو ويو آهي. مان نقادن کان پڇڻ چاهيان ٿو ته جيڪڏهن ادب جي ترقيءَ جو دارومدار Fiction تي منحصر ڪونهي، ته پوءِ ميگسم گورڪي ۽ را بندر ناٿ ٽيگور ڪير هئا؟ ڇا موجوده صديءَ جا ٻه عظيم ۽ حقيقت پسند فنڪار، سمرسٽ مهام ۽ ڪرشن چندر، تحفه، تعويذن ۽ پيرن جي ڪرامتن جا قصا لکندا آهن؟ گهڻو ئي پاڻ کي سمجهايان ٿو ته.
ٻئي ڏانهن ڪيم نهار، گهڻو ويسارا سپرين، پر حقيقتون هر دم روشن ڏينهن وانگر افشان ٿي اڳيان ٿيون اچن.
برادرم وفائي! هي دور ڪشمڪش جو آهي. هن وقت دنيا جا اديب معاشري جي اصلاح لاءِ لکي رهيا آهن. سوسائٽيءَ جي بيمار روح جي شفا لاءِ لکي رهيا آهن. ته پوءِ اسان جا ليکڪ به ڇونه سماج جي گندن ۽ ذليل رواجن ۽ رسمن خلاف قلم کڻن جنهن ۾ انسانيت سڏڪي سڏڪي دم ٽوڙي رهي آهي. ڀٽائي گهوٽ جو آواز نوجوانن جي ڪنن ۾ پهچي چڪو آهي ته :
ستا اٿي جاڳ ننڊ نه ڪجي ايتري،
۽ هو پاڻ به محسوس ڪري چڪا آهن ته.
جڏهن ستيون جي، پٿر پير ڊگها ڪري،
تــڏهــن ٿـئـي کـي، سـاٿ ســـتــيـئـي ڇڏيو.
پر اک کولڻ کان پوءِ، پنهنجي اڳيان ڪڪ ڪندڙ ۽ غير دلچسپ ادب ڏسي، وري منهن موڙي سمهي ٿا پون.
برادرم وفائي! سنڌي ادب جي اهڙي مسڪين حالت ڏسي دل خون جا لڙڪ ٿي وهائي. افسوس ٿو ٿئي ته اسان مفلس ٿي رهيا آهيون ۽ ڏک ٿو ٿئي ته اسان ڏتڙجي رهيا آهيون. پر اسان نوجوان ڇا ٿا ڪري سگهون. قمر شهباز جهڙو عظيم فنڪار ڪراچي يونيورسٽيءَ ۾ گم نام زندگي گذاري رهيو آهي. اسان پاڻ مجبور آهيون. پنهنجن جا ستايل ۽ پنهنجن جا ٺڪرايل ان کان وڌيڪ ٻيو ڇا چوان ته :
ڪلهي ڦاٽو ڪنجهرو مٿو اُگهاڙو،
منهنجو ڪڄاڙو، ڀينر هن ڀنڀور ۾.
(شاهه)
توهان جي مصروفيت کي مد نظر رکي، پاڻ حاضر ٿي نه سگهيو آهيان.
توهان جو پنهنجو
1960