آزاديءَ کان پوءِ سنڌي ڪهاڻي جو جائزو
مان هت فقط انهن ڌارائن جي باري ۾ ڳالهائيندس جتان ڪهاڻيون ڪهڪشان جي تارن وانگر ترنديون اينديون آهن. انهن واقعن جي باري ۾ لکندس جتان Inspiration جو آبشار وهي نڪرندو آهي. هيءَ زندگي مسلسل حادثن جو اڻکٽندڙ سلسلو آهي. هت هڪ ڪهاڻيءَ کان پوءِ ٻي ڪهاڻي جنم وٺندي آهي.
ڪراچيءَ جي جناح اسپتال ۾ هڪ ستن سالن جي ڇوڪري آندائون. سڄو سرير باهه ۾ سڙي خاڪ ٿي ويو هئس. جسم ۾ فقط ساهه هلي رهيو هئس. ڊاڪٽرن پلاسٽڪ سرجري لاءِ عوام کي عرض ڪيو. سوين انسانن هڪ ٻارڙيءَ جي زندگي بچائڻ لاءِ قطارن ۾ اچي بيٺا. انهن ۾ هندو هئا، مسلمان هئا، اڇي چمڙيءَ وارا انگريز ۽ ڪاري کل وارا شيدي هئا. هڪ ٻارڙيءَ جي زندگيءَ بچائڻ لاءِ سڀني پنهنجي پنهنجي جسم جي کل ڏني. ڊاڪٽرن ڪامياب آپريشن جو اعلان ڪيو. هندن ۽ مسلمانن، اڇن ۽ ڪارن پاڻ ۾ ڳراٺڙيون پاتيون. خوشيءَ ۾ نعرا هنيائون. ڀاڪر وجهي هڪ ٻئي کي مسرت ۾ ڦيرائڻ لڳا سڀني جو مقصد هڪ هو ـــ ٻارڙيءَ جي زندگي.
ٽين ڏينهن اُها ڇوڪري مري ويئي.
اڄ تائين اُهو لوڏو وساري نه سگهيو آهيان. هر روز لکين انسان مرن ٿا. پر ڪجهه موت اسان جي دل ۾ نه وسرندڙ ياد ڇڏي ويندا آهن. ڇوڪريءَ جو موت سوين انسانن جي ارمانن ۽ اميدن جو موت هو.
اسڪول ۾ مون سان گڏ ابوبڪر پڙهندو هو. شرارتي هو. هڪ ڏينهن هيڊ ماستر کيس سگريٽ ڇڪيندي ڏسي ورتو. اسيمبليءَ ۾، سڀني جي سامهون ڪن کان جهلي چماٽ وهائي ڪڍيائينس. ابوبڪر پنهنجي بي عزتيءَ جي بدلو وٺڻ لاءِ چيو ـــ ”توهان به ته سگريٽ ڇڪيندا آهيو.“
هيڊ ماستر ڪاوڙ ۾ باهه ٿي ويو. ابوبڪر کي اسڪول مان رسٽيڪيٽ ڪري ڇڏيائين. اُهو هيڊ ماستر ڪجهه سالن کان پوءِ ايڊيوڪيشن انسپيڪٽر ٿي نوڪريءَ تان رٽائر ٿيو. هينئر روهڙيءَ ۾ پنهنجو ڪاليج کوليو اٿائين.
اڄ ٺوڪر گلي، جاپاني روڊ ۽ نيپيئر روڊ تي ابو دادا جي نالي جي ڌاڪ ويٺل آهي. ابوبڪر ڪراچيءَ جي سينيمائن جو Black King آهي. اٺ ڏهه خون به ڪيا اٿائين. ڪڏهن ڪڏهن ملندو آهي ته ڏاڍي عزت سان پيش ايندو آهي. هڪ دفعو مليو ته چيو هئائين، ”هڪ نه هڪ ڏينهن ضرور پڪڙبس، ڦاهيءَ جي تختي تي لٽڪندس. هيڊ ماستر منهنجي هڪ غلطي معاف ڪري ها ته مان هزارين گناهه نه ڪيان ها.“
جيڪو انسان گناهه جو اعتراف ڪري ٿو، تنهنجو ضمير هميشه بيدار ۽ بيچين رهي ٿو. عقل ۽ اکين هوندي به اسان پاپ ۽ پڃ جي وچ ۾ فرق محسوس ڪري نه سگهيا آهيون هيڊ ماستر صاحب هڪ ڪاليج جو مالڪ ۽ پرنسپال آهي. عزت اٿس، ناموس اٿس. ابوبڪر، منهنجو دوست، خوني آهي، بليڪ ڪنگ آهي. نه عزت اٿس، نه ناموس.
مان اهڙن ڪردارن جو جائزو وٺندو آهيان. کين ڳولي ڦولي، جاچيندو آهيان. گناهه کان پوءِ جيڪي انسان اعتراف ڪن ٿا، پڇتائن ٿا، سي منهنجا هيرو آهن، نائڪ آهن. کين سيني سان لڳائي سانڍيندو رهندو آهيان. سندن هار ۾ جيت جو پهلو تلاش ڪندو آهيان.
آمريڪا جي بدنام باڪسر سني لسٽن جنهن رات غمگين اکين واري فلائڊ پيٽرسن کي Knock-out ڪيو هو، تنهن رات، تمام دير سان، اوهائيو هائي ـــ وي تي هڪ ڪار پرڀرو ٿي بيٺي. منجهس جيڪو نوجوان ويٺو هو تنهن جي منهن تي نقلي ڏاڙهي مڇون لڳل هيون. اوچتو پهرو ڏيندڙ سارجنٽ پنهنجي جيپ ڪار جي پويان روڪي ۽ نوجوان جي منهن تي ٽارچ جي روشني وڌائين. سارجنٽ حبشي نوجوان کان لائسنس گهريو. پر هو لائسنس شڪاگو ۾ وساري آيو هو. انڪار ڪيائين ته سارجنٽ چيس ـــ
”مان توکي گرفتار ڪندس“
نوجوان پنهنجي نقلي ڏاڙهي لاهي ڇڏي ــ
”تون ڪهڙي قسم جو ايڪٽر آهين؟“
نوجوان نقلي مڇون ۽ بيرٽ ٽوپي هٿ ۾ ڪري سارجنٽ ڏانهن نهاريو.
”تون فلائڊ .......“
”ها مان فلائڊ پيٽرسن آهيان. اڄ رات مون شڪست کاڌي آهي، ڇا هينئر به مون کي هارائڻو پوندو؟
”نه نه، ائين نه، ٿيندو“
فلائڊ پيٽرسن ٻه دفعا سني لسٽن کان هارايو آهي، پر تنهن هوندي به پيٽرسن منهنجو هيرو آهي. عظيم انسانن جي ظاهري هار سندن جيت ٿي پوندي آهي. راڻي پرتاب سنگهه کي تاريخ جي صفحن ۾ ايتري ئي اهميت ملندي رهندي، جيتري اشوڪ ۽ جابر اورنگزيب کي ملندي رهي آهي. هو هارائيندا ناهن، بلڪ هميشه جي جيت کي اپنائڻ لاءِ ڪجهه دير جي شڪست کي ڳلي لڳائيندا آهن.
نيشنل ٿيئٽرس جي هڪ ڊرامي ۾ بهترين پرفارمنس جو انعام مليو هئم. ميڪ اپ روم ۾ آيس ته ڊرامي جي نائڪا ميڪ اپ اُتاري رهي هئي. سندس دل رکڻ خاطر چيم ـــ
”پرواهه نه ڪر. ٻئي دفعي توکي انعام ملندو.“
آئيني جي عڪس مان نهاريندي وراڻيو هئائين ـــ
”مان انعام لاءِ نه، پيٽ پالڻ لاءِ ڊرامن ۾ ڪم ڪندي آهيان.“ سندس جواب ۾ جيڪو درد هو، غم ۽ ڏک هو تنهن کي وساري نه سگهيو آهيان. هيري جي ڪڻ ڪنهن لاءِ سجاوٽ، ڪنهن لاءِ زهر قاتل. مون رستي جي پٿرن ۾ تاج محل ۽ ٽٽل تاري جي لاٽ ۾ لکين نکٽ ڏٺا آهن.
لائبريريءَ کان موٽندي، نشاط سينيما جي سامهون روز هڪ ڪراڙي شخص کي ڏسندو هئس. وڻ کي ٽيڪ ڏيئي پوسٽرن کي گهوريندو هو. ڪپڙا معمولي هوندا هئس. ائين لڳندو هئم ڄڻ چڱا ڏينهن ڏسڻ کان پوءِ مصيبتن جي ڄار ۾ وڃي ڦاٿو هو. اڌ رنگ جي بيماريءَ ۾ ساڄو پاسو، ٽنگ ۽ ٻانهن سميت مارجي ويو هئس. هڪ ڏينهن رهيو نه ٿيو. ڪجهه پيسا ڪڍي ڏانهس وڌايم. پنهنجي لڪڻ جي سهاري سڌو ٿي بيٺو ـــ ڪنبندڙ آواز ۾ سختي پيدا ڪندي چيائين ـــ
”مون کي خيرات ٿو ڏئين. خبر اٿئي مان ڪير آهيان؟“ هڪ دم هٽي بيٺس. لڳم، ڄڻ سندس اپمان ڪيو هئم. هن لرزندڙ پير سان وک وڌائيندي چيو ـــ
”مان هندستان جو مشهور ايڪٽر صادق علي آهيان. مون چندر موهن، پرٿوي راج ۽ سهراب مودي جهڙن فنڪارن سان ڪم ڪيو آهي. ديوڪاراني مونسان هيروئن ٿي ايندي هئي. اڄ تون مون کي بيکاري سمجهي دان ٿو ڏين“.
هو پنهنجو شان برقرار رکندو، قدم قدم تي لڏندو لمندو اڳتي وڌي ويو. نشاط ۾ پراڻي فلم ”پڪار“ هلي رهي هئي. صادق عليءَ جي جوانيءَ واري فوٽي جو وڏو پوسٽر لڳل هو. اهڙن ڪردارن جي جائزي ۾ ڪهاڻيون اجاگر ٿينديون آهن.
الاءِ ڇو فقط اهي ڪهاڻيون پسند ڪندو آهيان جن ۾ conflict جو جز هوندو آهي. شايد ان ڪري جو conflict ـــ ڇڪتاڻ ۾ زندگي آهي ـــ جيون جي ساگر جون لهرون آهن. ڇڪتاڻ پوءِ ڀل ته ٻن انسانن جي وچ ۾ هجي ـــ هڪ مجبور شخص ۽ سماج جي وچ هجي، مون کي متاثر ضرور ڪندي.ڪنفلڪٽ کي هر هڪ روپ رنگ ۾ پسند ڪندو آهيان ـــ پوءِ اها ڇڪتاڻ ڇونه کڻي انسان جي بغاوت ۽ قدرت جي ڏمر جي وچ ۾ هجي، ضمير ۽ نفس جي خواهش جي وچ ۾ هجي، منهنجي دل ۾ گهر ڪري ويندي. گناهه ۽ ثواب جي ڇڪتاڻ، پاپ ۽ پڃ جي ڇڪتاڻ ۽، جرم ۽ سزا جي ڇڪتاڻ ۾ ڪهاڻي ڪلا لاءِ لامحدود ۽ وشال ڪائنات آهي.
مان پنهنجين ڪهاڻين تي ڪجهه به نه لکندس پنهنجين ڪهاڻين تي ڳالهائڻ پسند نه ڪندو آهيان. جيڪڏهن ڪو سوال پڇندو آهي ته پگهرجي ويندو آهيان. مان وهمي آهيان، سنڪو آهيان. سمجهندو آهيان ته پنهنجي فن تي ڳالهائڻ ۽ ٻي جي فن تي تنقيد ڪرڻ سان پنهنجو فن ڪمزور ۽ ٿڪل ٽٽل ٿي پوندو آهي. جيڪڏهن ڦونڊ ۾ ڀرجي وڌيڪ ڳالهائيندس ته Integration ساٿ ڇڏيندي رهندي ۽ فن تخليق ڪرڻ بدران سياست تي تقرير ڪرڻ جو ڪڌو جذبو جاڳي اُٿندو. ٽرڙائي ۽ show off ڪلا جو موت آهي. ڏاڙهي وڌائي، وار اڻڀا ڪري، ڪڇ ۾ ڪتاب کڻي ڪافي هائوس ۾ ويهڻ ۽ ڪنهن جي گلا ڪرڻ سان پنهنجو فن جاڳندو ناهي، بلڪه هميشه لاءِ سمهي پوندو آهي. فن جي باري ۾ ڳالهائبو ناهي، فن display ڪبو آهي. فنڪار پنهنجي فن جي تعريف ۽ ٻئي جي فن جي گلا ڪڏهن به نه ڪندو؛ ڪڏهن به تنقيد جو تخريبي پهلو پيش نه ڪندو. هو فقط پنهنجي پسند ظاهر ڪندو آهي.
ڪهاڻي لکڻ بيحد ڏکيو ڪم آهي. ڪنهن وقت لفظ ڪونجن جي قطار وانگر اُڏامندا ايندا آهن، ۽ ڪنهن وقت آڪاش جي تارن وانگر دور. ڪهاڻي ذهن ۾ ڪروٽون بدليندي رهندي آهي، پر جملا کيس جهٽي نه سگهندا آهن. خيال ڪنهن وقت ٽٽل مالها جي موتين وانگر منتشر، ته ڪڏهن سانوڻ جي وسڪاري وانگر ويجها. هڪ ڪهاڻيءَ کي پاٺڪ تائين پهچڻ ۾ جن مرحلن مان لنگهڻو پوي ٿو تنهنجي خبر ڪنهن ليکڪ کي ئي هوندي. مختلف مصيبتن جا ڪنڊا سندس راهن ۾ وڇايل هوندا آهن. مائٽن جي پٽ سٽ ۽ رولاڪ دوستن جي اچ وڃ هن لاءِ پريشانيءَ جو باعث آهي. لکڻ لاءِ اڪيلائي گهرجيس، پر گهر ننڍو آهي. پر جيڪڏهن هٿ پير هڻي ڪهاڻي لکي به ورتائين ته سڀ کان وڏي رنڊڪ سامهون اچي بيهندس ـــ ايڊيٽر جي پسند. ايڊيٽر کي ڪهاڻي پسند نه آئي ته ڄڻ سموري محنت بيڪار. ايڊيٽر جي پسند مان کيس پار پوڻو آهي. لاتعداد ۽ بي انت رنڊڪن ۽ مرحلن مان نڪرڻ کان پوءَ هڪ ڪهاڻي پاٺڪ تائين پهچي سگهي ٿي. ايترين مصيبتن کي منهن ڏيڻ جي سرت پاڻ ۾ نه ساري، ڪيترائي ليکڪ، جن ۾ لکڻ جي لامحدود ڏات هوندي آهي، ادبي ميدان مان نڪري ويندا آهن. شايد اهو ئي سبب آهي جو آزاديءَ کان پوءِ سالن ۾ مشڪل سان ڪو هڪ نئون نالو ساهت ۾ ساهه کڻڻ لائق ٿئي ٿو، نه ته اُهي ئي لاٽون اُهي ئي چگهه.
آزادي کان پوءِ سنڌي ڪهاڻيءَ ۾ ڪهڙا لاڙا آيا آهن، ۽ سنڌي ڪهاڻيءَ ڪهڙا رنگ اپنايا آهن، مان تن جي ايناٽامي نه ڪندس. هونءَ ئي ان موضوع تي سنڌي ادب ۾ ٻه گروهه پيدا ٿي پيا آهن. هڪڙا اُهي آهن جن سنڌي ڪهاڻيءَ جي موجوده وجود کي لوئيو آهي، ننديو آهي. کين اڄ جي ڪهاڻيءَ ۾ فحاشي ۽ اُگهاڙپ نظر آئي آهي، ٻئي گروهه اڄ جي ڪهاڻيءَ کي جديد ۽ جديد تقاضائن سان ڀرپور سڏيندي سندس رکشا ڪئي آهي. مان ان اجائي ۽ بيڪار بحث ۾ پوڻ نٿو چاهيان. مان ايترو سو ضرور چوندس ته آزاديءَ کان پوءِ سنڌي ڪهاڻي ٻن حصن ۾ وراهجي ويئي آهي. هڪ ڪهاڻي هند ۾ ۽ هڪ سنڌ ۾ لکي وڃي ٿي. ٻئي سڏائڻ ۾ سنڌي آهن، پر ٻولي مختلف اٿن. هڪ هندي ۽ سنسڪرت ۾ لڙهي رهي آهي ۽ ٻي اردو ۽ فارسيءَ ۾ ٻڏي رهي آهي. اها وڇوٽي وڌي رهي آهي ـــ تيزيءَ سان، تمام تيزيءَ سان. اهو وقت پري ڪونهي جڏهن هند جي سنڌين کي سنڌ جي ڪهاڻي، ۽ سنڌ وارن کي هنن جي سنڌي ڪهاڻي سمجهه ۾ نه ايندي. اِها آزاديءَ کان پوءِ سنڌي ڪهاڻيءَ تي سڀ کان وڏي چوٽ هوندي. سنڌي ٻوليءَ جون اکيون ٽيڏيون ٿي وينديون. مٿس ڌاريون ٻوليون کلنديون. علاج؟ علاج لاءِ مغز مارڻو پوندو!
ڪوشش اها ڪئي اٿم ته نه پنهنجين ڪهاڻين جو ۽ نه ٻين جي ڪهاڻين جو جائزو وٺان. پر تنهن هوندي به جيڪي ڪجهه لکي ويو آهيان سو جائزو ٿو ڀانئجي. ڪهاڻي ڪلا جي ٽيڪنڪ جي ڳالهه ڪئي اٿم ته پنهنجي محبوب ليکڪن جا نالا به ضرور کڻندس.
ڪرشن چندر کي ايتري ئي احترام سان پڙهندو آهيان جيترو Ernest Hemingway ۽ William Saroyen, Erstin Cardwel کي. هنن ٽنهي ڪهاڻي ڪلاجي گهڙيل اصولن کي ٽوڙي ڦوڙي، هڪ انوکي نرالي ۽ دل ۾ گهر ڪندڙ اسٽائيل ۽ ٽيڪنڪ کي وجود ۾ آندو. ڪهاڻيءَ کي محدود دائري مان ڪڍي لامحدود ڪائنات ۾ ڇڏي ڏنو اٿائون. سير ويان انتها پسند آهي. اڄ هو Plotless ڪهاڻين جو خالق آهي. ناول نگار Hall Caine کي پوڄڻ جي حد تائين پسند ڪندو آهيان ـــ Victor Hugo کان به وڌيڪ انساني فطرت کي سمجهڻ، پرکڻ ۽ ٽٽولڻ جي بي انداز قوت جيڪا هال ڪين ۾ آهي سا ورلي ڪنهن ۾ لڀندي. انسان جي اندر ۾ سڌو سنئون جهاتي پائي وٺندو آهي.
هن ليک جي منڍ ۾ لکيو هئم ته پنهنجين ڪهاڻين تي ڳالهائڻ پسند نه ڪندو آهيان. جيڪڏهن ڪو اسرار ڪندو آهي ته پاڻ کي سخت الجهن ۾ محسوس ڪندو آهيان ۽ جان ڇڏائڻ جون ترڪيبون تلاش ڪندو آهيان. T.S. Eliot جون Cocktail Party ۾ چيل سٽون ذهن ۾ اُڀري آيون آهن ـــ
Half the harm that is done in this world
Is due to the people who want to feel important.
They do not mean to do harm – but the harm does not interest them,
Or they do not see it, or they justify it
Because they are absorbed in the endless struggle
To think well of themselves.
مون کي ڪوبه حق ڪونهي ته پنهنجين ڪهاڻين جو جائزو وٺان.انسان آهيان. فطرت جو غلام آهيان. پنهنجين ڪهاڻين جو جائزو وٺندس ته پاڻ کي اهم محسوس ڪندس. مان T. S. Eliot واري harm کان ڀڄڻ چاهيان ٿو، دور رهڻ چاهيان ٿو. ■
1965