جڏهن سڄڻ ياد پياس
کيس جواب ڏنو هوم، ”شاهه لطيف جي شاعري زمان ۽ مڪان جي قيد کان آزاد آهي. شاهه عظيم فنڪار آهي. کيس امن ۽ جنگ جي حد بندين ۾ رَکي نه ٿو سگهجي. شاهه سونهن ۽ عشق جو شاعر آهي، ته جنگ ۽ بغاوت جو به شاعر آهي. شاهه امن جو شاعر آهي، ته انقلاب جو به شاعر آهي. شاهه جي سڀ کان وڏي عظمت اها آهي، ته شاهه تاريخ جي هر دور جو شاعر آهي ـــ شاهه انسان ذات جي سمورن قومن جو شاعر آهي.“
شاهه ايڏو وڏو شاعر ۽ فنڪار آهي، جو مختلف ذهني لاڙن ۽ نظرين وارا پڙهندڙ شاهه جي ڪلام ۾ غرق ٿي ويندا آهن. مون ملحدن ۽، ڪٽر هندن ۽ مسلمانن کي شاهه جي شاعري جو شيدائي ڏٺو آهي. تنهنڪري، اهو الزام، ته مون شاهه کي فقط جنگجو شاعر ثابت ڪرڻ جي ڪوشش ڪئي آهي، بلڪل بي معنيٰ الزام آهي.
لطيف سائينءَ جي سر کنڀات ۾ هڪ بيت آهي:
”جي تو سڪڻ سکيو، ته ڪاتي پئي م ڪنجهه،
سپيريان جي سور جو، ماڙهن ڏجي نه منجهه،
اندر ايءُ اهنج، سـانڍج سـکائون ڪري.“
سر کنڀات جو مٿيون بيت ايترو ته واضح ۽ وسيع آهي، جو عشق کان عزم تائين ڪو به فلسفو ان بيت جي دائري کان ٻاهر نه آهي. عشق ۽ عزم جو اتاهون مرتبو شاهه عبداللطيف جي شاعريءَ جو روح آهي. اهو mood شاهه سائين جي سموري ڪلام ۾ موجود آهي.
ساڳي سر ۾ عشق ۽ نڀائڻ واري ڪيفيت کي انتها درجي جي فنڪاريءَ سان بيان ڪندي، هڪ بيت ۾ شاهه سائينءَ چيو آهي:
”نو نير، ڏهه ڏاوڻيون، پندرهن پئندي پياس،
جڏهن سڄڻ ياد پياس، ڇرڪ ڇنايئين هيڪڙي.“
قيد ۽ ڪوٽ، نوڙ ۽ زنجير انسان کي فقط ظاهري طرح پرينءَ کان پري ڪري سگهن ٿا. پر، سندس ذهن کي سڄڻ جي ياد کان محروم ڪري نٿا سگهن. هن بيت ۾ لفظ ”سڄڻ“ هزارين معنائن جو ڀنڊار آهي.
مان جڏهن به سمنڊ ڏسندو آهيان، تڏهن شاهه سائينءَ جي سر سامونڊيءَ جو هيءُ بيت دل تي تري ايندو اٿم:
”اڄ پڻ وايون ڪن، وڻجارا وڃڻ جون،
اٺـئـي پـهر اٿـن، ســعـيــو ڪـنــهن سـفر جو.“
هن بيت ۾ ٻه لفظ اهم آهن؛ هڪڙو ”وڻجارا“ ۽ ٻيو، ”سفر“ منهن جي دوست، جنهن مون تي الزام مڙهيو آهي ته مون شاهه سائين کي Militant شاعر ثابت ڪرڻ جي ڪوشش ڪئي آهي. تنهن دوست لاءِ وڻجارا معنيٰ واپاري، ۽ سفر معنيٰ ريل جو سفر، يا آگبوٽ جو سفر! جيڪڏهن ائين نه هجي ها، ته هو شاهه سائينءَ کي محدود معنائن جي قيد ۾ قابو ٿيل محسوس نه ڪري ها.
مون، هڪڙي دفعي، کارو پاڻي ٻڪ ۾ جهلي، سمنڊ کي شاهه سائينءَ جو هڪ بيت ٻڌايو هو:
”سامونڊي ساري، مٿي تڙ گذاريان،
مون کـي ٿـي ماري، اُنـهـي ســنــدي ڳــالهڙي“
ازل کان لڇندڙ ۽ ڦٿڪندڙ سمنڊ خاموش رهيو، مون کي جواب ڏيئي نه سگهيو. جواب مون کي پنهنجي وجود مان مليو :
”جياسون جوڙ ٿي، جوڳي ڏٺوسون جان،
مون سـڱ جهـين سان، سو سامي سانڀي ٿئو.“
مٿيون بيت شاهه سائينءَ جي سر رامڪليءَ مان آهي. سر رامڪلي، ۽ سر کنڀات جي وچ ۾ ويهه سر آهن. ويهن ئي سرن ۾ اظهار جو طريقو انوکو آهي، پر Mood ساڳيو آهي. ■
1974