موت جو آواز
تاج محل جي خالق کي خواب و خيال ۾ به نه هو ته هڪ ڏينهن هو ايتري ڪسمپرسيءَ ۾ موت جي آواز تي لبيڪ چئي هن دنيا مان ڪوچ ڪندو. اها ڪهڙي نه هيبت ناڪ رات هئي جڏهن شاهجهان جو ساهه نڪري رهيو هو ۽ جهان آرا پرنم نگاهن سان پيءُ جي آخري سفر لاءِ تياري ڏسي رهي هئي. شاهجهان هٿ جي اشاري سان ڌيءَ کي سامهون واري دري کولڻ لاءِ چيو. جهان آرا دري کولي ۽ شهنشاهه پويون دفعو پنهنجين وسامندڙ اکين سان تاج محل ڏٺو ۽ هن جي ذهن ۾ ممتاز محل جي تصوير اجاگر ٿي ـــ هن سوچيو اڄ رات آڪاش جا ستارا، تاج محل مان هڪ عورت جي آهه و زاري ٻڌندا. ممتاز جا سڏڪا ٻڌي وڻن جا پن سڪي ويندا ۽ ٻن حسين اکين مان وهندڙ لڙڪ ڏسي آسمان به روئي پوندو.
شاهجهان منهن ورائي ڌيءَ کي ڏٺو. جهان آرا جي اکين ۾ سانوڻ جون گهٽائون ڀريل هيون پر هوءَ ڪنهن اڻ ڄاڻ جذبي جي زير اثر خاموش هئي ۽ پوءِ اوچتو هن پيءُ جي سيني سان لڳي قلعي جي در و ديوار کي رئاري ڇڏيو. شاهجهان پنهنجو ڪمزور هٿ جهان آرا جي منجهيل وارن تي ڦيريو. جهان آرا جي اکين مان وهندڙ لڙڪ ڪجهه دير لاءِ رڪجي ويا ۽ پوءِ جڏهن هن پيءُ جي زرد منهن ۾ نهاريو ته هن کي ٻه وساميل چراغ نظر آيا. مسافر پنهنجي آخري سفر تي روانو ٿي چڪو هو.
پيءُ جي حسرتناڪ موت کان پوءِ ڪنهن به جهان آرا کي کلندي نه ڏٺو ۽ نه ئي وري هن جي ڪومايل چپن تي مرڪ موٽي. اڄ به جڏهن دنيا جا سياح دهليءَ جي ديوارين وٽان لنگهندا آهن ته، هنن کي هڪ سنگمرمر جي سفيد قبر نظر ايندي آهي، جنهن جي پٿر جي عبارت پڙهي، هو اداس ٿي ويندا آهن.
”ڀل ته هي گاهه هڪ دکي دل، مسڪين، ۽ ٺڪرايل مٽيءَ جي قبر کي ڍڪي ڇڏي. هن قبر ۾ هندستان جي شهنشاهه شاهجهان جي ڌيءَ جهان آرا دفن آهي.“
طاقت ۽ حڪومت جي حرص ۾ تلوارون مياڻن مان نڪري آيون. سڳا ڀائر هڪ ٻئي جي برخلاف سينه سپر ٿي بيٺا ۽ هندستان جي سرزمين وڏي ڀاءُ دارا کي ننڍي ڀاءُ اورنگزيب هٿان اجمير وٽ شڪست کائيندي ڏٺو. شاهه جهان جي نور نظر پوريءَ ريت تباهه ۽ برباد ٿي، ڪڇ جي ڦورن وٽ پناهه ورتي. سندس رفيق حيات زندگيءَ جا زخم سهندي گذاري وئي ۽ هينئر سڄي دنيا ۾ فقط هڪ ڌيءَ دارا جي ساٿي ۽ همدرد هئي. ڦورن جي سردار مڪاريءَ سان دارا کي اورنگزيب جي حوالي ڪري ڇڏيو.
دهليءَ جي عوام وسندڙ اکين سان ولي عهد دارا کي ذليل ۽ رسوا ٿيندي ڏٺو. جڏهن هن کي ليڙون ۽ ڦاٽل ڪپڙا پهرائي دهليءَ جي گهٽين مان گهمايو ويو ته اوچتو ماڻهن جي هجوم مان هڪ نوجوان ڇوڪري روئيندي رڙندي هن ڏانهن ڊوڙي آئي. سپاهين بي درديءَ سان ڇوڪريءَ کي ڇڙيل وارن کان وٺي پري ڪري ڇڏيو ۽ دارا حسرت ۽ مجبوريءَ سان ڌيءَ کي ڏسي ڪنڌ جهڪائي ڇڏيو ۽ پوءِ جڏهن دارا جلاد اڳيان گردن جهڪائي ته هن جي دل ۾ سڀ خواب ۽ تمنائون دم ٽوڙي چڪيون هيون. جلاد جي تلوار دارا جي ڪنڌ تي ڪري. ان وقت سج ٻڏي ويو. شفق جي سرخي ۾ هڪ مجروح پيءُ جو خون ملي ويو ۽ ان رات دهلي جي ماڻهن پنهنجن گهرن ۾ چراغ روشن نه ڪيا.
اورنگزيب جي خون ۾ ٻڏل تلوار سندس باغي ڀاءُ شجاع خلاف چمڪي. شجاع جا ارمان به کنوڻ ۾ جلي ويا. سڀ ڪجهه جنگ ۾ هارائي، هو اراڪان ڏانهن ڀڳو. محلن جو پاليل بي يارو مددگار بيابانن ۾ ڀٽڪندو ڏٺو ويو. ان دک درد جي درياءَ ۾ هڪ عورت هن سان ساڻ هئي، جنهن سک سانت ۾ پڻ سندس ساٿ ڏنو هو. هن وفا جي پتليءَ کي، ڪمزور، زخمي ۽ ناتوان شجاع سان گڏ جبلن جي کاهين ۾ لهندي ڏٺو ويو، جتي موت سندن انتظار ڪري رهيو هو.
شاهجهان جو ننڍو ۽ زنده دل فرزند مراد، قيدخاني جي تاريڪ ڪنڊ ۾ خاموش ويٺو هو. منگهه مان ايندڙ روشني هن جي ڪمزور جسم تي پئجي رهي هئي ۽ هن جو چهرو اوندهه ۾ هو. شاهجهان کي پنهنجي معصوم شرارتن سان کلائيندڙ ۽ ممتاز جي لاڏلي مراد جو، پٿر جي ڀتين کان سواءِ ڪو به ساٿي ڪونه هو. ڪجهه دير کان پوءِ هڪ سپاهي لاپرواهيءَ سان هن جي سامهون ماني اڇلي. پر مراد پنهنجي جاءِ تان نه چريو. سپاهي هن کي ڪلهي کان وٺي لوڏيو ۽ مراد جو لاش سخت پٿر جي فرش تي ليٽي پيو. منگهه جي روشنيءَ ۾ انسانيت ڏٺو ته هڪ ڀاءُ تخت جي لالچ ۾ ٻئي جون اکيون ڪڍرائي ڇڏيون هيون.
زماني ڪڏهن به اورنگزيب عالمگير کي آرام سان سمهندي نه ڏٺو. هر وقت هڪ بيچيني هن سان دامنگير رهندي هئي ۽ پوءِ جڏهن موت جو آواز اورنگزيب جي ڪنن ۾ آيو ته هن پنهنجي غلطين ۽ گناهن جو اعتراف ڪندي شهزادي اعظم کي لکيو:
”مان بيحد ڪمزور ٿي چڪو آهيان. مون کي ياد آهي ته مان جڏهن ڄائو هوس ته گهڻائي ماڻهو منهنجي چوگرد موجود هئا. پر اڄ جڏهن مان مري رهيو آهيان ته ڪوبه منهنجي قريب ڪونهي. مون دنيا ۾ پاڻ سان ڪجهه به نه آندو هو، ليڪن اڄ پاڻ سان لاتعداد گناهه کڻي ٿو وڃان. نٿو ڄاڻان ته خدا وٽ مون کي ڪهڙي سزا ملندي، پر پڪ اٿم ته الله معاف ڪندڙ ۽ مهربان آهي.“
۽ ٻئي خط ۾ ڪام بخش کي لکيائين:
”مان پاڻ لا محدود گناهن جو ڪاروان ساڻ ڪري الله ڏانهن وڃي رهيو آهيان. مون پنهنجي زندگيءَ ۾ جيڪي به ڪم ڪيا. جهڙو ٻين سان برتاءُ ڪيو ۽ غلطيون مون کان سرزد ٿيون آهن انهن جو نتيجو پاڻ سان ساڻ کڻي ٿو وڃان.“
ان وقت هن دعا لاءِ هٿ کنيا پر زبان هن جو ساٿ نه ڏنو ۽ پوءِ جڏهن جاه و حشمت ۽ شان و شوڪت جو چراغ وسامي ويو ته ڪجهه دير لاءِ آڪاش جي دامن تان ستارا به گم ٿي ويا. ■
1961