ڪا شام هجي ۽ لهندڙ سج جي لام هجي
دوستو! توهان تي تقرير ٻڌڻ جو جيڪو عذاب نازل ٿيڻ وارو آهي، تنهن لاءِ مان توهان کان ۽ خدا کان معافيءَ جو طلبگار آهيان.
ڪجهه عرصو اڳ پاڪستان ڪائونسل جي ڊائريڪٽر حميد آخوند مون سان جڏهن هڪ شام ملهائڻ جو ذڪر ڪيو هو، تڏهن اِهو چئي پنهنجي جان بچائي هيم ته ”ادا، شام اُن سان ملهائجي جنهن پاڻ موکيو هجي، پاڻ ملهايو هجي. ۽ جنهن جي ٽوپي ۾ سرخاب نالي ڪنهن پارسيءَ پکيءَ جو کنڀ لڳل هجي. بدقسمتيءَ سان مون اِهو سرخاب پکي خواب ۾ به نه ڏٺو آهي، ۽ ٻيو ته مان ٽوپي پايان ڪونه. جيڪڏهن اتفاق سان ٽوپي پايان به ها، ته منهنجي ٽوپيءَ ۾ سرخاب جو نه، پر سنڌي جهرڪيءَ جو کنڀ لڳل هجي ها.“ حميد آخوند کي هڪدم ڳالهه سمجهه ۾ آئي. زور نه ڀريائين.
پوءِ اوچتو، ٻه چار منصف مهربان ٿا. مَهر جي نظر ڪيائون، ۽ پاڪستان رائيٽرس گلڊ ۽ انسٽيٽيوٽ آف سنڌالاجي، سنڌ يونيورسٽيءَ طرفان 69ـــ1970 جو ادبي انعام ڏنائون. حميد آخوند آيو. چيائين، ”ڏي خبر، هينئر ته هڪ شام ملهائجي“. وراڻيم، ”ها سائين، کيپ کٽي اٿم. آسمان مان پڇڙ تارو پٽيو اٿم؛ توهين ڀل ”هڪ شام“ ملهائڻ جو بندوبست ڪيو. دوست گهمندا ڦرندا هليا آيا ته اُنهن کي، نه ته خالي ڪرسين کي خوب بور ڪري هليو ويندس“.
سائين، پاڪستان رائيٽرس گلڊ، جيڪا پنهنجي ڪارڪردگيءَ ۽ رويي ۾ اسرائيل جي گولڊا ميئر جي همعصر آهي، تنهن جڏهن پنجسو رپين جي قاروني انعام جو اعلان ڪيو، تڏهن مان سچ پچ منجهي پيس. سوچيم، انهن پنجسو رپين مان تاج محل اڏايان، ريل گاڏي وٺان، يا سڌو سنئون آمريڪا جي هينري فورڊ خاندان سان سرمائيداريءَ جو مقابلو ڪيان. مون پاڪستان رائيٽرس گلڊ جي سيڪريٽريءَ کي لکي موڪليو: ”اي سخي بابا، علاقائي اديبن کي پنج پنج سئو رپين جا انعام هڪدم نه ڏيو، قسطن ۾ ڏيو. اسين خوشيءَ وچان سجدي ۾ نه ڪري پئون ـــ ۽ ٻيو ته ويچارن بنگالي ۽ اردو اديبن سان ايڏي جٺ ۽ ناانصافي ڇو ٿي ڪئي وڃي، جو هنن ويچارن کي فقط ٻه لک چاليهه هزار رپيا انعام ۾ ڏنا وڃن ٿا. ٻه لک چاليهه هزار رپين جا خسيس انعام به ڪي انعام آهن! هنن ويچارن کي به علاقائي اديبن وانگر پنج پنج سئو رپين جا قاروني ۽ زبردست انعام ڏنا وڃن.“ سائين، خط جو جواب پاڪستان رائيٽرس گلڊ جي سيڪريٽري صاحب وٽان نه آيو. پاڪستان ڪائونسل طرفان سڏ آيو ته اچي هڪ شام ۾ شامل ٿيءُ.
سائين، سنڌ بنيادي طرح ۽ روحاني طرح شاعرن جو ملڪ آهي. هتي افسانا فقط اُهو شخص لکندو آهي، جنهن جي دال شاعريءَ ۾ نه ڳرندي آهي. مون پنهنجي ادبي زندگيءَ جي شروعات ۾ افسانن سان گڏ شاعري ڪرڻ جي ڪوشش به ڪئي هئي. ٻه چار نظم ۽ آزاد نظم ڇپجي به ويا هئا، پر شاعري مون کي راس نه آئي. دوستن چيو، ”ٻيلي، تون ڏيک ويک ۾ رف ٽف آهين! ۽ ڏسڻ ۾ به هوبهو محرم جانوريءَ جو فرار ٿيل ساٿي ٿو لڳين، تنهن ڪري تون شاعري ڪري نه سگهندين. شاعري نازڪ خياليءَ سان ٿيندي آهي، تنهنجا خيال خطرناڪ آهن. تون افسانه لک.“ مون کين مولانا گراميءَ جو مثال ڏنو. چيائون، ”exception آهي“. ”شمشير حيدري سنڌي شاعرن جي علامت آهي.“ مون کي نيٺ شاعريءَ کان بان ڪرايائون.
اُنهن ڏينهن ۾ هڪ آزاد نظم لکيو هوم، جنهن ۾ اُن وقت جي بدنام باڪسر جانو مڪرانيءَ جو ذڪر ڪيو هوم، جنهن پنهنجي زندگيءَ ۾ اوچتو عروج ۽ اوچتو زوال ڏٺو هو ـــ اُهو آزاد نظم پيش ڪيان ٿو:
اسان کان پري ٿي بيهو ٿا!
دامن بچائي
نظرن کي ڦيري،
پري ٿي بيهو ٿا!
اسان کي چئو ٿا ته بدڪار آهيون.
غنڊا ۽ لوفر
بيڪار آهيون،
قاتل ڪمينا
زماني جي ڌتڪار آهيون.
اوباش آهيون
آواره آهيون
توهان جي نگاهن ۾ ناڪاره آهيون.
اسان جي حياتي
رستي جو پٿر،
ڪڏهن ٺوڪرن ۾،
ڪڏهن گندگيءَ ۾،
ڪڏهن ڪن ڪچري جا گهارا سڏايون
سوئر سڏايون،
۽ ناسور آهيون.
اونده جا ساٿي
گناهن جا سنگتي
پاپن جا پاليل اسان ئي ته آهيون.
قانون ڪهڙو اسان لاءِ آهي!
انصاف ڪهڙو اسان لاءِ آهي!
رهون ٿا اسان ئي اُجالن کان دور
ڌڪاريل، وساريل
۽ بدنام آهيون.
ڪجهه به کڻي،
ڀل ته ڪهڙا به آهيون،
پر توهين ڇو اسان کان پري ٿي بيهو ٿا.
چوريون ۽ زوريون
توهان لئه ڪيون سي،
ڦر لٽ ۽ ڌاڙا توهان لئه هنياسين
بينڪن کي ٽوڙي،
ٽجوڙيون توهان جون ڀريون سين،
تڏهن به چئو ٿا ته بيڪار آهيون!
اليڪشن ۾ ورڪر توهان لئه
اسين ئي هئاسين،
ظلمن جا پيڪر
اسين ئي هئاسين
توهان جا سپورٽر
اسين ئي هئاسين،
جڏهن وقت چونڊن ۾ ٿورو رهيو هو
توهان جا هئاسين
توهان جا رهياسين.
پر اڄ ڪيئن چئو ٿا ته ناڪاره آهيون؟
پر اڄ ڪيئن چئو ٿا ته بيڪار آهيون!
اسان جي ڪري ئي ته ڪامياب آهيو،
ڪرسين جا مالڪ
غريبن، فقيرن، صغيرن جا مالڪ
اسان جي ڪري ئي ته ناياب آهيو.
ووٽر توهان لئه
بوگس ۽ ڪوڙا
اسان ئي ٿا آڻيون.
تڏهن به چئو ٿا ته آواره آهيون!
توهان کي ٿا ٺاهيون
توهان کي بنايون،
ڀل ته ڪهڙا به آهيون،
توهان لاءِ قانون ٺاهڻ جون ڪرسيون
اسان ئي ٿا آڻيون.
جڏهن اڄ توهين،
عملدار آهيو،
آقا ۽ داتا،
غريبن جا غمخوار آهيو،
تڏهن، اڄ توهين به اسان کان پري ٿي بيهو ٿا.
اسان کي چئو ٿا ته دشمن سماجن جا آهيون،
ڌاڙيل، قاتل
رهزن، ڪمينا
۽ جڳ خوار آهيون!
ها، اسين نصيبن جا ماريل،
۽ مجبور آهيون،
جيلن جي زينت،
۽ ڦاسيءَ جي تختي جو سينگار آهيون ـــ
جانو مڪراني داداگير هو. گهڻن کي ٺاهيائين. جن کي ٺاهيائين تن عوام ۾ سرخرو ٿيڻ لاءِ کيس ڊاهي ڇڏيو. l
اسان جي معاشري ۾ هرڪو قدر دولت جي وال سان ڪٿبو آهي. ڀولي جيترو ڪو ڀوڪ بصر جيڪڏهن راتو واهه لک پتي يا ڪروڙ پتي ٿي پوي، ته ٻي ڏينهن ڪنهن ادبي ڪانفرنس جي صدارت ڪندو؛ تصوير جي نمائش جي ريشمي ربن چانديءَ جي قينچيءَ سان ڪپي، نمائش جو افتتاح ڪندو؛ راندين جي مقابلي ۾ ڪپ وراهيندو، ۽ هڪڙي ڏينهن دانشور جي ٽوليءَ ۾ شامل ٿي، ٻين ملڪن ۾ اسان جي ادب، فن، ثقافت تي ليڪچر ڏيڻ ويندو. اسان جو اديب غريب آهي، مفلس آهي، تنهن ڪري سندس قدر نه آهي. اسان جي ملڪ ۾ اديب کان وڌيڪ اُن وئشيا جو قدر آهي، جيڪا ڪلچر شو جي نالي ۾ پنهنجو شو ڪندي آهي.
اڄ جو عالمگير تخليقي ادب سچ آهي، سچ جو حامي آهي، سچ جو پيغامبر آهي. اهڙي ادب جو هر هنڌ قدر آهي. پر اسان جي اديب کي سچ لکڻ جي عيوض مصيبت ڳچيءَ ۾ پوي ٿي. اسان جو اديب سچ لکي، پنهنجي مٿان ڊيموڪليس جو خنجر ڪچي ڌاڳي ۾ ٻڌي، لٽڪائي ڇڏيندو آهي. جيڪو اديب سچ لکندو آهي، تنهن کي باغي، تخريب پسند ۽ Dangerous سمجهيو ويندو آهي. اهڙي اديب تي فرشتا نازل ٿيندا آهن، ۽ سندس ننڊ حرام ڪندا آهن. سندس تحريرن کي پرکڻ لاءِ اڌ اکري مقرر ڪيا ويندا آهن. اڌ اکريءَ تي هڪ قصو ياد آيو اٿم. هارون رشيد جي ڏينهن ۾هڪ قاضي مري ويو. دستور موجب سندس پٽ کي قاضي مقرر ڪيو ويو. قاضيءَ جو پٽ اڌ اکري هو. دوستن پاڻ ۾ صلاح ڪئي ته نئين قاضيءَ کي جيئن ته وڏن وڏن ڪيسن جا فيصلا ڪرڻا پوندا، پر پاڻ خدا جي فضل سان اڌ اکري آهي. تنهن ڪري سندس تعليم جو بندوبست ڪيو وڃي. هڪ قابل استاد رکي ڏنائونس. استاد قاضيءَ جي پٽ کي ڏوهاري ۽ فرياديءَ جو فرق سمجهائڻ لاءِ هيءُ جملي ٻڌايو: ”زيد لٺ سان عمر کي مار ڏني. هن جملي ۾ زيد ڏوهاري ۽ عمر فريادي آهي.“
قاضيءَ جي پٽ چيو، ”پر زيد عمر کي ڇو مار ڪڍي.“
استاد سمجهايس، ”قبلا اهو فقط جملو آهي، اوهان جي سمجهاڻيءَ خاطر هٿرادو ٺاهيل آهي.“
قاضيءَ جي پٽ ڪاوڙ مان چيس، ”ڏس مون سان چالاڪي نه ڪر. زيد ڏوهاري آهي. هن کي هڪدم عدالت ۾ حاضر ڪر.“
استاد آزيءَ سان وراڻيو، ”سائين جنهن زيد عمر کي لٺ سان مار ڪڍي، سو زيد دنيا ۾ موجود ئي نه آهي. اهو فقط جملو آهي. سمجهاڻيءَ لاءِ آهي. ان کان وڌيڪ ان جملي جي ڪابه اهميت نه آهي.“
قاضيءَ جو پٽ باهه ٿي ويو.چيائين، ”تون مون کي بيوقوف ٿو سمجهين. مون کي سڀ خبر آهي، تو زيد کان رشوت ورتي آهي، ٻيو ته تون زيد کي سزا لاءِ ڪورٽ ۾ پيش به نٿو ڪرين، تنهن ڪري پهرين سزا توکي ٿو ڏيان.“
قاضيءَ جي اڌ اکري پٽ پنهنجي اُستاد کي ٽيپ ڏيئي ڇڏي.
اڄوڪي شام ۾ نوجوان دوستن جي اڪثريت آهي، تنهن ڪري علم جي Side Effects تي ڪجهه ڳالهائيندس. سائيڊ افيڪٽ جو سولي سنڌيءَ ۾ ترجمو آهي ـــ ابتو اثر. ڪجهه عرصو اڳ ننڊ ڦٽي ويئي هئي. هڪ ڊاڪٽر ننڊ آڻڻ لاءِ گوريون لکي ڏنيون. پڇيومانس، ”ڊاڪٽر صاحب هنن گورين جو ڪو سائيڊ افيڪٽ، يعني ابتو اثر ته نه آهي؟“
ڊاڪٽر صاحب وراڻيو، ”اُبتو اثر دنيا جي هر عمل ۾ آهي. مانيءَ جا Side Effects آهن،وائي، بادي سور، بدهاضمو، ڇار اوڳرايون وغيره، پر ماني کائڻ ڪوبه نه ڇڏيندو آهي.“
علم جو سڀ کان خطرناڪ ابتو اثر اِهو آهي، جو صدين جا ستل انسان جاڳي پوندا آهن. جاڳندڙ ماڻهو گوڙ ڪندو آهي، دنيا جا رنگ ڏسي وائسي باشعور ٿيندو آهي. اهڙو ماڻهو معاشري لاءِ، چوندا آهن، ته مٿي جو سور هوندو آهي. علم جو ٻيو سائيڊ اِفيڪٽ آهي، پنهنجن حقن جي پروڙ پوڻ. ماڻهو حق لاءِ آواز اُٿاريندو آهي، واءُ ويلا ڪندو آهي، ۽ چوندا آهن، ته طوفان کڙو ڪندو آهي. علم جو اسان سنڌين تي سڀ کان خطرناڪ سائيڊ افيڪٽ اهو آهي، جو اسين پڙهي ڪڙهي Cannilial يعني هم جنس خور ٿي پوندا آهيون. هڪ ٻئي کي کائيندا آهيون ـــ هڪ ٻئي کي سهي نه سگهندا آهيون. ڪو سنڌي پڙهي ڳڙهي، يا ٿوڻين ٿنڀن سان مٿي ٿيندو، ته اسين کيس مٿي ٿيندو ڏسي نه سگهنداسين. پيا پيٽ ۾ وٽ پوندا. ترو جيتوڻيڪ بالٽين جو نڪرندو آهي، پر اسين ان يار جي تري ڪڍڻ جون ترڪيبون سوچينداسين. ۽ وري جيڪو مٿي چڙهي ويندو آهي، اُهو هيٺ نه ڏسندو آهي. ڪو مون جهڙو مسڪين، سندس پٽيوالي کان اک بچائي (سنڌي صاحب جو پٽيوالو نائڪ سڏائيندو آهي، ۽ رعب ۽ آڪڙ ۾ صاحب کان ٻه رتيون سرس هوندو آهي.) آفيس ۾ گهڙي ويندو، ته صاحب چوندو، ”واٽ ڊو يو وانٽ“.
مان چوندس، ”سائين ايم ـــ اي آهيان. بک ٿو مران“
”اڙي بک ٿو مران، ته واءِ هِيو يو ڪم هيئر. دِسِ اِز ناٽ اي هوٽل.“
عرض ڪندس، ”سائين بيروزگار آهيان، نوڪري گهرجي“.
”نوڪري گهرجي! ايوري ٽام ڊِڪ اينڊ هيري ڪِمس هيئر.“
ليلائيندس: ”سائين، مان سنڌي آهيان.“
”اڙي! ته پوءِ اميجيٽلي گيٽ آئوٽ. وڏو ڪو بلڊي فول آهين. ڊونٽ پُٽ ماءِ نوڪري اِن ڊينجر ـــ آئوٽ.“ مان چَپ لٽڪائي ٻاهر هليو ويندس.
اسان وٽ افسانه نگارن کي ڇسو، بيڪار ۽ خيالي پلاءُ پچائيندڙ سمجهيو ويندو آهي. ادبي محفلن ۽ ڪانفرنس ۾ ساڻن اهڙو برتاءُ ڪيو ويندو آهي، جهڙو برهمڻ اڇوتن سان ڪندا آهن. اسان جي هڪ افسانه نگار دوست جا ستن هنڌن تان مڱڻا فقط ان ڪري ڦِٽا آهن، جو ڪنواريتن کي دشمنن اها خبر پهچائي ته گهوٽ سڳورو افسانه نگار آهي.
هڪ افسانه نگار پنهنجي اصلي مرداني نالي سان ايڊيٽرن کي افسانا ڏياري موڪليندو هو. ايڊيٽر سندس افسانا شايع نه ڪندا هئا. پوءِ هن زناني نالي سان افسانا لکڻ شروع ڪيا، جيڪي زور شور سان ڇپجڻ لڳا. اهو راز سڀ کان اڳ افسانه نگار جي پيءُ تي کليو. اُهو هن ريت جو هڪڙي ڏينهن پڻس چيس، ”اڙي وڏو ڪو نالائق ٿي پيو آهين.“
هن ڏڪندي ڏڪندي پڇيو، ”ڇو بابا؟ ڇا ڪيو اٿم؟“
پڻس اکيون ڏيکاريندي پڇيس، ”ٻڌاءِ رات اڌ رات تائين ڇا پئي ڪيئه؟“
هن ڏڪندي ڏڪندي وراڻيو، ”ڪجهه به نه بابا.“
”اڙي بدبخت ڪوڙ ٿو ڳالهائين!“ پڻس لپاٽ وهائيندي چيس، ”اڙي رات افسانو نه پئي لکيئه؟“
ان ۾ اُن پيءُ جو ڏوهه نه آهي. اسان جو ماحول ئي افسانه نگاريءَ لاءِ ناساز آهي. هِتي، چئن ڪتابن مان حوالا ۽ جملا ڏئي پنجون ڪتاب تيار ڪندڙ کي محقق ۽ سندس ڪتاب کي ريسرچ سمجهيو ويندو آهي. اهڙي ماحول ۾ Creative Literature لاءِ ناقدري، حيران ڪندڙ نه آهي.
افسانو پڙهڻ لاءِ هوندو آهي، ٻڌائڻ لاءِ نه، پر جنهن هوندي توهين ۽ مان هڪ ٻئي کي منهن ڏيڻ لاءِ گهران تيار ٿي نڪتا آهيون. تنهن ڪري مان افسانو پڙهندس ۽ توهين اميد اٿم ته صبر سان ۽ همت سان افسانو برداشت ڪندا. اِن الله مع الصابرين. ■
1970