اداسيءَ جي ڏينھن ۾ لکيل خط
ھنن ته دنيا جي جنجھٽن ۾ اچي ھڪ ٻئي کي خط لکڻ ڇڏي ڏنا آھن پر اڄ جڏھن انٽرنيٽ تي عشق جي فوبيا ڦھلجي وئي آھي تڏھن به ڪيترائي عاشق پنھنجي محبوبن ڏانھن محبت ڀريا خط لکن ٿا. انھن خطن ۾ سندن ذھني سطح موجب ئي محبت جو اظھار ۽ لفظن جي چونڊ ھوندي آھي
”اڄ مان تڏھن خط لکي رھي آھيان جڏھن ياد ڏاڍو ستايو آھي ۽ مون کي پڪ آھي ته تون به مون کي ھن ئي گھڙي ايترو ياد ڪيو ھوندو. ائين ته نه ڪندو ڪر نه! ۽ ھا خبر ٿئي ھاڻي ريڊيو تي ڪلام ھلي رھيو آھي ” ڪڏھن ولسو سھڻا سانولا وطن غريبان دي“ مان اھو ڪلام به ٻڌان ٿي ۽ تو کي خط به لکي رھي آھيان.“ ھڪ اڳوڻي ريڊيو ڪمپيئر پنھنجي پنج سئو ميل پري رھندڙ محبوب کي خط لکيو ھو. سندس خط تمام طويل ھو جنھن ۾ ھن کيس اھا به ھدايت ڪئي ھئي ته تون خط احتياط سان لکندو ڪر، آخر گھر ۾ ٿا اچن، ڪير به پڙھي سگھي ٿو ۽ ٻڌي ڇڏ ته ڪو به ڀاءُ پنھنجي ڀيڻ لاءِ ماءِ ڊيئر جا لفظ برداشت نٿو ڪري سگھي ته تنھنجي خط ۾ وري ملڻ جون ڳالھيون! ! گھر ۾ باجيءَ کي ھمراز بڻايو اٿم. ھوءَ پڇي پئي ته اڳتي لاءِ به ارادا نيڪ آھن يا صرف دوستي رھندي، چيومانس اھا ته مونکي به خبر ناھي. ھاڻيءَ اھو تون ٻڌاءِ ته محبت مون سان ۽ شادي ڪنھن ٻيءَ سان ڪندين ڇا؟ ڏس جاني مان تنھنجو انتظار ڪري سگھان ٿي ۽ شاديءَ جي مونکي به ھروڀرو ڪا تڪڙ ناھي.“
ھڪٻئي کان به پري پري رھندڙ ان اڳوڻي جوڙي جي شادي ته ڇا محبت ۽ دوستي به ھاڻي نه رھي آھي ۽ اھي پراڻا خط به ھو ڪڏھن ڪڏھن کولي پڙھندا آھن جيڪي ٻنھي وٽ اڃا به سانڍيل آھن ۽ انھن ئي خطن مان ھڪ ۾ ڇوڪريءَ کيس لکيو ھو ته، ” رات مون ھڪ خواب ڏٺو ھو جنھن ۾ اسان ٻئي ٽرين ۾ چڙھي ڪيڏانھن سفر ڪريون ٿا. مان تو سان ڳالھايان ٿي پر تون رڳو ويٺو اخبار ٿو پڙھين ۽ منھنجي ڳالھين جو ھون ھان ۾ ئي جواب ٿو ڏين. تون ٻڌاءِ ته اھو خواب ائين ڇو ھيو؟ “ اھو خواب ته جيئن به ھيو پر ھاڻي اھي ھڪ ٻئي مٿان گذريل حادثا به شيئر نٿا ڪن ڪن جيڪي خواب ۽ خيالن جون ڳالھيون به ھڪٻئي سان ڪندا ھئا. انھن جو تعلق ان ھڪ صفحي واري آخري خط سان ئي ختم ٿي ويو ھو جنھن ۾ اڳوڻي ريڊيو ڪمپيئر اھو لکيو ھو ته ” تون ھڪ سٺو ۽ شريف ڇوڪرو آھين، مان ڏاڍي خراب ڇوڪري آھيان، مان تو سان شادي نٿي ڪري سگھان، مون تو کي ڏاڍو پريشان ڪيو آھي، تون پنھنجو پاڻ کي سنڀال ۽ خدارا مون کي معاف ڪري ڇڏ. ائين سمجھه ڄڻ مان تنھنجي زندگيءَ ۾ آئي ئي ڪونه ھيس. آئيندھ مون سان ڪو رابطو نه رکجانءِ. “ ۽ آخر ۾ فقط تنھنجي پياري ۽ سونھن بجاءِ ھن لکيو ھو ”فقط ذليل ڇوڪري“
عاشقيءَ ۾ لکيل اڪثر طويل خط ۽ بظاھر معمولي ڳالھين سان ڀريل ھوندا آھن، جن م ھڪٻئي کان عجيب فرمائشون ۽ سوال ڪيل ھوندا آھن ته ” تون ڪھڙي پرفيوم پسند ڪندي آھين يا موسيقي ڪھڙي ٻڌندي آھين.“ خطن جو سھارو اڪثر ڪري اھي عاشق حضرات وٺندا آھن جيڪي ھڪٻئيءَ کان ڏور گذاريندا ۽ روزانو ملي نه سگھندا آھن ۽ ڪجھه وري ڪنڊياري جي ان فقير جھڙا به سادھ دل ھوندا آھن جيڪي ھڪ اکر به پنھنجي جذبن جي اظھار طور لکي نه سگھندا آھن ۽ فون تي ھيلو ھاءِ کان ڳالھه اڳتي نه وڌائي سگھندا آھن، جڏھن ته ڪجھه عاشق پنھنجي دل جي ڳالھه جڏھن زبان تي آڻي نه سگھندا آھن ته ھو خطن جو سھارو وٺندا آھن ۽ ڪجھه ماڻھو ته خطن ۾ سانوري شاعر وانگر محبت جو اظھار ڪرڻ ۾ شرمائيندا آھن جنھن پنھنجي وڻندڙ شاعرھ کي خط جي آخر ۾ لکيو ھو ”فقط تنھنجو محبوبن جھڙوءَ!“ ھونئن ته خط قيدين لاءِ به وڏي غنيمت ھجن ٿا ۽ بار بار پڙھيا وڃن ٿا ۽ ڪجھه دوست به ھڪٻئي کي خط لکي پنھنجي ڪيفيتن کان آگاھ ڪن ٿا جيئن گرمين جي موڪلن تي ڳوٺ ويل ھڪ شاگرد پنھنجي دوستن کي لکيو ھو ته ”ڳوٺ گھمڻ ڀلي اچو پر وڏن ڪاون واري سنڌي ٽوپي ۾ نه اچجو ڇو ته اھڙي ٽوپي پائيندڙ چور تازو اسان جي ڳوٺ مان مينھون چورائي ويا آھن ۽ پوليس ھر ان شخص کي گرفتار پئي ڪري جنھن کي اھڙي ٽوپي پاتل آھي.“ ڪجھه ماڻھو خطن ۾ سياسي صورتحال تي بحث ڪن ٿا ۽ انھن جا خط به طويل ٿين ٿا پر اھي سڀ خطن ائين انتظار نٿا ڪن جيئن عاشق پنھنجي نالي ايندر خطن جو باقائدھ انتظار ڪن ٿا. ”ڪالھه منھنجي روم جي ٻاھران بوٽ جو اھڙو ئي کڙڪو آيو جھڙو ٽپاليءَ جو بوٽ ھوندوآھي، مون پڪ سمجھيو ته تنھنجو خط ھوندو ڇو ته تنھنجا پيار ڀريا خط وصول ڪندي ڪندي مان اھي خط آڻيندڙ جي پيرن جو کڙڪو سڃاڻي ويو آھيان، پر اھو ٽپالي منھنجي روم تي خط اڇلڻ کان سواءِ ئي اڳتي وڌي ويو ۽ مان در کولي انکي ڏسندو رھيس، پر نڙيءَ ۾ ڦاٿل اھو سوال نه ڀڃي سگھيس ته چاچا منھنجو خط ناھي ڇا؟ تون ائين ڇو ٿي ڪرين؟ خط لکڻ ۾ ته ڪنجوسي نه ڪر.“ سنڌ يونيورسٽي جي ھاسٽل ۾ رھندڙ ھڪ شاگرد پنھنجي گرل فرينڊ کي لکيو ھو. ڪجھه محبتي ماڻھن ۾ پنھنجي پيارن جا خط وصول ڪرڻ جا ٻه انوکا طريقا آھن. ”خبر آھي تو کي ته تنھنجو خط مان ڪيئن وصول ڪيو؟ ٽپاليءَ کان وٺي پھريان اکين تي رکيم ۽ ان کي چمي ڏئي آھستي آھستي کوليم ۽ پڙھندي ويس.“ لطيف يونيورسٽيءَ جي ھڪ شاگردياڻيءَ پنھنجي محبوب کي لکيو ھو جنھن ملڻ واري محبوب جي مطالبي جي موٽ ۾ اھو به لکيو ھو ته ”مون سان ملڻ لاءِ ضد نه ڪندو ڪر. مان پنھنجي وس ۾ ناھيان ھوندي ۽ نه ئي مان بھادر آھيان جيڪا اڃان تائين ڪنھن ٻار کان سواءِ اڪيلي سر ٻاھر گھمڻ به نه سکي سگھي آھيان.“ اھڙن پيار ڀرين خطن ۾ اڪثر روئڻ جي ڳالھه به شامل ھوندي آھي، جيئن ھڪ نوجوان پنھنجي پري رھندڙ محبوبا کي لکيو ته ”ڪالھه مان ڏاڍو اداس ھئس ۽ تنھنجي ڪمي به گھڻي پئي محسوس ٿئي. دل چاھيو پئي ته تو وٽ اچي تنھنجي ھنج ۾ منھن رکي روئان ۽ ايترو روئان جو تون پرچائي پرچائي ٿڪجي پوين. رات ھڪڙو خواب به ڏٺم. توکي ٻڌايان؟ ٺيڪ آ، نٿو ٻڌايان تو لاءِ ڏنل سڀ خواب مون گڏ ڪيا آھن ۽ اھي تو کي شاديءَ جي پھرين رات ٻڌائيندس.“ پر اھا رات ڪڏھن به نه اچي سگھي ۽ چڱيءَ موچاري شخصيت بڻجي ويل اھو شخص ھاڻي جڏھن به پيگ نڙيءَ کان ھيٺ لاھيندو آھي ته روئي ڪنھن اردو اديب جو سٽون ٻڌائيندو آھي ته ”جب اچھ اور لذيذ ڪھانوڻ ميڻ ڪسي بچھڙ ھوئي شخص ڪي اداسي گھل جائي، جب سارا سالن آنسو اور ساري روٽي انتظار ھو جائي تو پھر ڪيا ھوتا ھي ؟“ پر وري دوستن جي دلداريءَ ۽ ٽوڪن کان پوءِ اختر بروھي جون سٽون دھرائيندو ته؛
مڃان ٿو سدائين اسان ئي رنا ھون
اوھين ٽھڪ آھيو اسين ڳل ڀنا آھيون
مگر نيٺ ھاڻي روئڻ ئي ڇڏيوسين
ڳوڙھن سان ڳلڙن کي ڌوئڻ ڇڏيوسين
شعرو و شاعري ۽ ادب سان چاھ رکندڙ عاشقن جو وڏو تعداد رات جو ئي پنھنجي پيارن پيارن کي خط لکي ٿو ۽ اھي انھن خطن ۾ وقت به لکي ڇڏيندا آھن، جيئن ڪوششن جي باوجود شاعر نه ٿي سگھندڙ ھڪ نوجوان پنھنجي محبوبا کي لکيو ته ”ھاڻي جڏھن رات جو وقت ٻن کان به گھڻو اڳتي ٽپي ويو آھي ته مان سوچيان ٿو ڪاش تون ڪٿان اچي وڃين! منھنجي ساھن جي پھريدار، ھاڻي جڏھن دنيا جي سموريون ڪميڻون نظرون بند آھن تڏھن تون مون کان ايڏي ڏور ڇو آھين؟ تون ئي منھنجي لاءِ ھڪ آٿٿ آھين. اھڙي آٿٿ، جنھن جي سھاري جيان پيو. مان ھن مادي پرست دنيا ۾ اڃان شايد ايترو مادي پرست نه ٿي سگھيو آھيان جو ٻٽاڪ ھڻان ته مان بنا ڪنھن سھاري جي به ھلي ويندس نه........ ائين ته مان ٽٽي پوندس. تو ئي ته منھنجي سدا بيچين رھندڙ دل تان وھمن وسوسن جي چڙھيل ڌوڙ لاھي سندس اجرو روپ ظاھر ڪيو. ھا اھا تون ئي آھين جنھن منھنجي چين کي چمين جي تقدس ۽ محبت جي پاڪائيءَ کان آگاھ ڪيو.“
محبتن جي جذبات سان ٽمٽار اھي خط جوانين جا ڳجھا دستاويز آھن جيڪي اڪثر عاشق ساڙڻ يا پاڻيءَ ۾ لوڙھڻ چاھيندا آھن ۽ تمام ٿورن ماڻھن وٽ عمر جي آخري حصي تائين اھي خط محفوظ رھن ٿا. بي خوديءَ واري ڪيفيت ۾ لکيل اھي خط اڪثر ڪري اڳواٽ سوچيل ڳالھين کان سواءِ ئي لکيا وڃن ٿا. انھن خطن ۾ کي پڙھڻ سان معلوم ٿئي ٿو ته اھي سدا سائو رھندڙ زخم به ڪجھه ماڻھن لاءِ ٿين ٿا جيڪي انھن جي ڪيفيت متعلق ٻڌائين ٿا. ھڪ اڳوڻي شاعرھ جي ان خط جيان جنھن ھن پنھنجي وڇڙندڙ محبوب کي لکيو ھو ته ”منھنجي محبت ۾ آخر تو کي ڪھڙي ڪمي ٿي؟ تو....... ھا تو ئي ته چيو ھو ته تون منھنجي ڪل ڪائنات آھين، سڀني سوچن، مستين البيلاين جو محور، ۽ ڪنڌ لاڙي ( شايد وقتي طور ) تو ئي چيو ھو ته زندگيءَ تو بنا ڪيئن گذرندي....؟ ڇا جي ڪبو؟.... تو کانسواءِ زندگيءَ ۾ مزو ئي ڪھڙو....؟ تون ئي ته منھنجي زخمن جو مرھم ھئين، پوءِ تو اھو خنجر ڪٿان آندو جنھن مونکي رتو رت ڪري ڇڏيو؟ تنھنجو ئي پسنديدھ غزل ھاڻي مان ٻڌان ٿي ته؛
مين ئي لکا ٿا، مگر يه مجھي معلوم نه ٿا،
مين تمھين روح ڪي جاگير نھين لک سڪتا،
ڀُول جانا ڪه خطا ھو گئي ناداني مين،
ڪونه جاني ڪه تمھين ياد ڀي ھين يا ڪه نھين
ھاڻي به جڏُھن ڪو چوٽ کائي ٿو ته پريشاني ۾ خط ئي لکي ٿو پر اھا ڳالھه سندس ذھني سطح تي ڇڏيل آھي. معصوماڻي انداز ۾ سچائيءَ سان محبت ڪندڙ ميڊيڪل جي آخري سال جي شاگرد کي جڏھن محبوبا جي دوکي جي خبر پئي ھئي ته ھن ڏاڍو جذباتي ٿي ۽ روئي جيڪو طويل خط لکيو ھو ان ۾ ھن ھڪ ھنڌ لکيو ھو ته ”مون کي اھا خبر ئي نه ھئي ته ھتي ( دنيا ۾ ) رھڻ لاءِ مڪاري ۽ منافقي جي سخت ضرورت پوندي؟ اھو ته ھاڻي شدت سان محسوس ٿئي ٿو جڏھن تو جھڙي معصوم ڇوڪريءَ به ايڏو انوکو پيار ڏئي انوکو ڌوڪو ڏنو آھي. سچ پڇين ته مان صفا چڪنا چور ٿي پيو آھيان. مون تو کي اڳ ۾ ٻڌايو ھو ته سدائين محبتن ئي منھنجي ڪيريئر کي تباھ ڪيو آھي. ھاڻي پاڻ سنڀالي کڻڻ جي پاڻ کي ئي ھمت نٿي ٿئي. دل چوي ٿي ته ٻه ٽي ڏينھن اوباش ٿي وڃجي. وڃي شيشيون کڙڪائجن ۽ گندين گھٽين جا چڪر ڏجن، زندگيءَ جي منھن ۾ ڌوڙ ملجي. بيغيرت، اسان کي ايئن رلايو اٿائين ته ان کي به ته ٿورو ذليل و خوار ڪجي، ڪڏھن مونکي ئي سڀ ڪجھه سمجھندڙ ھاڻي تون به تقدير جي ڳالھه ڪرين ٿي؟ مون کي اھا تقدير ڪٿي ملي وڃي ته ڄنڍن کان وٺي منھن ۾ گھروڙي بجو ڏيانس ته ڪميني تنھنجو اسان ڪھڙو ڏوھ ڪيو ھو جو ھينئن بيابانن ۾ ڦٽي ڪري ھلي وئينءَ ته وري اچي ڪا سنڀال نه لڌئي.“
خطن ۾ وڏيون ڪھاڻيون ۽ وڏا داستان لڪل ھجن ٿا ۽ خطن ۾ سچائي سان پنھنجي جذبن جو اظھار ڪندڙ ماڻھن جا اھي خط پنن تي وکريل پروفائل ھجن ٿا. محبت جي شروعاتي ڏينھن ۾ لکيل خطن ۾ شديد محبت، ملڻ جي آس ۽ آيل سنڀارن جو ذڪر ھجي ٿو. جڏھن ته افيئر جي آخر ۾ اھڙا جذباتي منظر خطن ۾ پڙھڻ لاءِ ملن ٿا جھڙا ھڪ اڳوڻي شاگرد اڳواڻ پر باوقار شخص جي خطن ۾ ملن ٿا. جڏھن سندس محبوبا سندس سياسي سرگرمين کان تنگ ٿي کيس ڇڏائي ايئر ھوسٽس ٿي وئي ھئي ته کيس پھريان ڌيمي لھجي وارو خط لکيو ھو ته ”اسان جنھن معاشري ۾ رھون ٿا ان ۾ محبت جي اڳواٽ ئي کوٽ آھي. تون ان مختصر ڪوٽا کي اڃان به مختصر نه ڪر.“ پر پنھنجي طويل خطن ۾ ھن به کيس لکيو ته ”اسان به عجيب ديوانا ثابت ٿياسين جو ھن دور ۾ زھر ۽ ماکيءَ جو دڪان گڏ کولي ويٺاسين. ماڻھو زھر عيوض ماکي اسان وٽان کڻندا ويا ۽ اھا ايتري مقدار ۾ کڻي ويا جو ھاڻي پنھنجو دڪان زھر سان ڀرجي ويو آھي ۽ انھن ستم ظريفن مان ڀلجي به ڪو پڇڻ نٿو اچي ته توھان کي به ٻه قطرا ماکيءَ جا کپن ڇا ؟....“ پنھنجي عجيب غريب تشبيھن واري خط ۾ ھن وڌيڪ لکيو ھو ته ”... اسان جي پيرن جي نصيب ۾ اڃا ڪي ڊگھا ۽ اڻانگا پنڌ لکيل آھن. اسان کي اڃا ته ڪي گھگھه اونداھيون ڏسڻيون آھن. اسان جي ڳلن تي چمين جي بارش نه پر سج جي تپش جوقرض اڃان رھيل آھي ۽ اسان جي سينن طرف ڪي غبار ھلڪا ڪندڙ مسيحائي ھٿ نه پر اڃا ڪي سنگينون وڌڻ واريون آھن. اھڙي ماجرا ۾ تو کان محبتن جي ڪھڙي خيرات گھرجي؟ پر ھاڻي منھنجو خيال ڇڏ، تون قطعي پريشان نه ٿي ۽ نه ئي تون پنھنجي خدا آڏو شرمساري محسوس ڪر. نمازن ۾ به روئڻ بند ڪري ڇڏ، ڇو ته مان تو کي اھڙي روحاني عذاب ۾ مبتلا نٿو رکڻ چاھيان. منھنجون سموريون دعائون تنھنجي پيرن ۾ وڃايل رھنديون. صرف تون اعتماد سان ھلڻ سکي وٺ.“
تري فراق ڪي راتين ڀي ڪڀي ڀولين گي ؟
مزي ملي انھين راتون مين عمر ڀر ڪي مجھي.
خطن ۾ خوشبو ۽ ھٻڪار آڻڻ خاطر ڪيترائي ماڻھو خط خوشبو وارين پينن سان لکن ٿا ۽ ڪجھه وري لفافن ۽ پنن کي پرفيوم ھڻن ٿا. ڪجھه خطن سان گڏ گلن جون پنکڙيون به روانيون ڪن ٿا. ٽپال کاتي جي عام رواجي دٻن ۾ پوندڙ خط ٽپالين لاءِ ته عام خطن جيان ھجن ٿا پر انھن لاءِ ( جيڪي خط لکن ٿا ۽ جن ڏانھن لکيا وڃن ٿا ) اھي خط عام رواجي نه پر گھڻا مقدس ھجن ٿا. ڪجھه خطن ۾ خودڪشين جون اڻپوريون خواھشون اماڻيل ھونديون آھن. سنڌ يونيورسٽيءَ جي ھاڻوڪي ھڪ آفيسر به ته چوڏھن صفحن تي ٻڌل اھڙي خواھش پنھنجي محبوبا کي موڪلي ھئي ۽ اھا ٻنھي ڌرين جي دوستن لاءِ کل جھڙي ڳالھه ھئي ته اھو طويل خط بس اسٽينڊ تان لکيو ويو ھو. اھڙي خواھش ان معصوم ڇوڪريءَ به ته پوسٽ ڪئي ھئي جنھن پنھنجي فراخدلي ۽ محبت جي سچائي سان ھڪ ڇوڪري کي ڀاءُ سمجھي چمي ڏني ھئي ۽ ھو مرڳو ڀاءُ ڀيڻ جو رشتو لتاڙڻ لاءِ بضد ٿي ويو ھو. سيڪنڊ ايئر جي ان شاگردياڻيءَ نيٺ دوادوء مان وڃي کيس طويل خط لکيو ھو جنھن ۾ ھن لکيو ھو ته ”ھاڻي محسوس ٿئي ٿو ته ھتي ڪو به مرد عورت جي حفاظت نه ڪندوآھي. ھتي حفاظت صرف رشتن جي ٿيندي آھي، عورت جي نه. ڪاش، منھنجو ڪو وڏو ڀاءُ ھجي ھا! ڪاش، اسان وٽ خوني رشتن کي ايڏي اھميت نه ھجي ھا. روح جا رشتا ته ڪا معني ئي نٿا رکن شايد. ٻين جي ڏاڍاين تي ته توھان جي سامھون رنم پر اوھان جيڪو گھاءُ ڏنو اھو ڪنھن کي ڏيکاريان؟“ ھن خودڪشي جي تمنا ڪندي لکيو ھو ”.... يا خدا. مون کان تنھنجي انسانن جون ڏاڍايون برداشت نٿيون ٿين. مون کي تنھنجي بنايل ڌرتيءَ تي پناھ نه ملي سگھي آھي. مون کي پنھنجي پناھ ۾ وٺي ڇڏ، مون کي پاڻ وٽ گھرائي وٺ.“
" محبت جو جنم ڏينھن "
اڄ محبت جو جنم ڏينھن آھي،
اڄ اداسيءَ جي ڪاتيءَ سان،
پنھنجي دل کي وڍينداسين،
اڄ اسان پنھنجي ڇپڙن تي،
ٻرندڙ ميڻ بتي رکي،
ھڪ تار مٿان گذرنداسين،
اسان کي ڪو به ڪو نه ڏسندو،
پر اسين ھر بند دريءَ ڏانھن ڏسنداسين،
ھر دروازيءَ آڏو گل رکنداسين،
ڪنھن نه ڪنھن ڳالھه تي،
اسين روئنداسين ۽ پنھنجي روئڻ تي
اسين کلنداسي
اڄ محبت جو جنم ڏينھن آھي،
اڄ اسين ھر وڻ آڏو گذرندي،
ٽوپي لاھي کيس سلام ڪنداسين،
ھر ڪڪر کي ڏسي ھٿ لوڏينداسين.