برھ جي بوند ۽ دردونديءَ جو ديس
جنھن رات اسان اڌارتي مھمان ٿي اچي ننگر پارڪر پھتا ھئاسين ان رات نه رڳو بادل ٿرين تي مھربان ھئا پر ھلڪي ڦڙ ڦڙ به پئجي رھي ھئي. سڄو ڏينھن ٿر ۾ ڀٽڪندي ٿڪاوٽ جو احساس ئي نه ٿيو ھو ڇو ته ٿر سڄو سرسبز ۽ سائو لڳو پيو ھو ۽ اسان ھندوري جي جھولن وانگر ٺھيل ڀٽن تان لھي ۽چڙھي ھر واديءَ جي نظاري کي ائين اتساه مان ڏسي رھيا ھئاسين ڄڻ ته الينڊ اسڪيز جي ڪنھن شاھڪار مجموعي جا حسين صفحا اسان اڳيان کلندا ويندا ھجن. ٿر جو اھو حسن پنھنجن پراڻن عاشقن لاءِ ڄڻ ته ڪيسيٽي پيغام ۽ نياپا ڏئي رھيو ھو. ڏڪار جي ڏينھن بئراجي علائقن ڏانھن ويل ڍور ڍڳا ۽ ماڻھو پنھنجي ڀٽن واري ديس ۾ ڏاڍا خوش ۽ مطمئن ٿي پي ھليا. جيئن ڪيترن ئي ماڻھن کي اھا ڳالھه سمجھه ۾ نه ايندي آھي ته بک، بدحالي، ڏڪار ۽ سھولتن جي اڻھوند ھوندي به ٿري آخر ٿر مان لڏي ڇو نٿا وڃن تيئن ئي اھا ڳالھه سنڌ جي اڳوڻي ملنگ گورنر دائود پوٽي کي به سمجھه ۾ نه آئي ھئي ۽ ھن ڏڪار وارن ڏينھن ۾ کاکڻھيار ۾ اچي اھا راءِ ماڻھن سان شيئر ڪئي ته توھين ھتان لڏي ڪراچي ڇو نٿا اچو. ٿرين پاران ان شھر ۾ مارجڻ واري خدشي ٻڌائڻ کانپوءِ ھن کين اھو مشورو ڏنو ته چڱو پوءِ توھين سکر لڏي وڃو. عظيم دائود پوٽي جي اھا ڳالھه ٿر ۾ اڃا تائين ائين لطيفي طور مشھور آھي. جيئن مقامي وڏيري قائم علي شاھ جي رعب تاب تي اھو لطيفو ٺھيل آھي ته ڪنھن ٿريءَ ٻڌايو ته ڀٽي کي ڦاسي ڏني ويندي ته ھڪ ٻي ٿريءَ کيس وراڻيو ته ”ڪارڙو قائم علي شاه ويو آ مري جو ضياءَ ڀٽي کي ڦاسي ڏيندو.“ عظيم دائود پوٽي جي صلاح ماڻھن انڪري به لطيفي طور ورتي جو ٿري ٿر ڇڏڻ جو شايد تصور به نٿا ڪن ۽ ھاڻ وسڪاري کانپوءِ توھان وڃي ڏسندؤ ته توھان به اھو چوڻ کان ڪونه رھي سگھندو ته ھي حسين واديون ڇڏي آخر ٿري لڏي ڇو وڃن؟
ٿر جو زمينون جيڪي وسڪاري کانپوءِ ھڪ ئي وقت ڪيترائي فصل ڏين ٿيون. انھن کي ٿري آخر ڇو ڇڏين. ٿر جو زمينون وسڪاري کانپوءِ ايتريون ته ڀليون ٿي پون ٿيون جو معمولي ھر ڏيڻ کانپوءِ ڇٽيل ھر ٻج مان اپت ڏين ٿيون. ٿر جي زمينن لاءِ مشھور آھي ته اھي امانت (ٻج ) ۾ خيانت نه ڪنديون آھن. ھي زمينون ته چور جو پير به نٿيون لڪائين ته اھڙين اصيل زمينن کي ڇڏي ٿري اھڙن شھرن ڏانھن ڇو لڏي وڃن جتي چورن جا پير ته ڇڏيو انھن جا مائي باپ به لڪي ٿا وڃن.اھو قصو شايد ائين سمجھه۾ اچي ته ٿريءَ جو من به مور جھڙو ٿئي ٿو جيڪو آزاد ڀٽن ۽ ڳوٺن ۾ موج ڪري ٿو، پر شھرن ۾ اچڻ سان مري وڃي ٿو. جڏھن کان مٺي اسلام ڪوٽ ۽ ننگر پارڪر شھر ٿي ويا آھن ته مور انھن شھرن مان ئي لڏي ويا آھن. اھي ڳوٺن ۽ ڀٽن ۾ ته بنا کٽڪي جي گھمن ٿا، پر شھرن ۾ مايوس ٿي مري وڃن ٿا، شايد اھو ئي سبب آھي جو رينجرز جي ويراواه واري ھيڊڪوارٽر جا سپاھي جڏھن ٽن مھينن کانپوءِ موڪلن تي ڳوٺ وڃن ٿا ته ھو کڻڻ لاءِ جيئرا مور به کڻي سگھن ٿا. پر ھو ائين نٿا ڪن ۽ رڳو انھن مورن جي خوبصورت کنڀن جون ٻھاريون ٺاھي ڳوٺن ڏانھن کڻي وڃن ٿا.
بدترين ڏڪار ٿرين کي گھڻو ڪجھه سيکاري ڇڏيو آھي، تنھنڪري ھن وسڪاري کانپوءِ تمام گھڻا فصل پوکيا ويا آھن ۽ ڪجھه ھنڌن تي ماڻھن ٻاجھر، گوار، ڇانھيون (ھڻداڻا) پوکي ڇڏيا آھن. نئين ايندڙ ماڻھو کي مري ويل جانورن جا رستن ۾ پيل ھڏاوان ڍانچا شايد اڃا به حيرت ۽ حراس ۾ آڻي ڇڏين پر ھاڻي انھن ڏانھن ٿرين جي اک ئي ٻي آھي. ھو پنھنجي تيار فصلن کي ھڪ اميد ۽ آسري سان ڏسن ٿا. تيار ته ھاڻي ڀٽن تي روھيڙي جو اھو وڻ به آھي، جنھن مان ٺھيل فرنيچر کي سرو نه لڳندو آھي. ڪونڀٽ جو وڻ به گھڻو تيار بيٺو آھي، جيڪو ٻڪرين جو خاص کاڄ ٿئي ٿو. ٿر ۾ ھر قسم جي ساوڪ ڏسڻ کانپوءِ جڏھن ڳوٺن ۾ نمن جا وڻ ڏٺم ته آئون انڪري به حيران ٿي ويس جو ٿر جي معنى بر ورتي وڃي ٿي ۽ ھي نمن جو ڇائون ته بر ۾ پھاري ھجن ٿيون. ڊاڪٽر سوني ٻڌايو ته ٿر ۾ سرڪار نه پر وڻن جو ٻج ڇٽڻ وارو ڪم گھڻو تڻوٻڪريون ۽ ڪانو ئي ڪن ٿا. انھن جي مھربانين سان ئي اھي گھاٽيون نمون ۽ ٻيا وڻ ڏسڻ لاءِ ملن ٿا. چون ٿا ته ٿر جي ماڻھن جيان ٿر جا وڻ به برسات جي اڳڪٿي ڪن ٿا ۽ ڀٽن تي بيٺل ٻير جڏھن صفا سائي چھچ ٿي ٻور جھلي ته سمجھو برسات ويجھي آھي. سڀ وڻ ۽ گاه ساوا ھئا پر ڪنڊيءَ جو وڻ سڪل ھو، جنھن لاءِ ٻڌايو ويو ته اھو وڻ به اٺ جيان ٿئي ٿو. وسڪاري وارن ڏينھن ۾ خوراڪ گڏ ڪري ٿو ۽ ڏڪار وارن ڏينھن ۾ ان گڏ ڪيل خوراڪ تي ئي گذران ڪري سائو چھچ ٿي وڃي ٿو. ٿر ۾ ماڻھو اڃا بکن ۾ پاه پيا ٿين پر ھاڻي اھا ساوڪ ئي سندن اميدن کي به سائو رکيو اچي ٿي ۽ کين خوشحاليءَ جا ڏينھن ويجھو ايندي محسوس ٿين ٿا پر ھيءَ اھا خوشحالي ناھي جنھن جو آسرو ٿيندي ئي اتر سنڌ ۾ جھيڙا شروع ٿي ويندا آھن. ٻاويھه ھزار چورس ميلن تي پکڙيل ھن ريگستان ۾ لکين ماڻھو آباد آھن پر ھو پاڻ ۾ ورلي ڪو وڙھن ٿا. کاکڻھيار بجير کان ٿي جڏھن اسان ”کاکڻھيار رحم علي“ وٽان گذري رھيا ھئاسين ته واري جي ڀٽن وچان ٺھيل ھڪ رستي تي وروڪڙ مٽيندي اسان جي گاڏي سامھون ايندڙ گاڏي سان ذري گھٽ ٽڪڙائجي وئي ھئي پر ان تي ٻنھي ڌرين مان ڪير به نه ڪاوڙيو ۽ ٻنھي کلندي گاڏيون اتي پوئتي ڪري ھڪٻئي کي رستو ڏنو. ھونئن ته سڄو ٿر پرامن آھي پر جنھن ڳوٺ ”منڙيو سومرا“ ۾ اسان ڪجھه گھڙيون ترسياسين ان بابت ٻڌايو ويو ته ان ڳوٺ ۾ گذريل ڏيڊ سؤ سالن دؤران ڪوبه قتل نه ٿيو ۽ نه ئي ڪو خوني جھيڙو ٿيو آھي. ان ڳوٺ ۾ نه رڳو مختلف ذاتين وارا ماڻھو رھن ٿا، پر مختلف مذھبن وارا ماڻھو به رھن ٿا، پر ان ڳوٺ ۾ ڪڏھن ڪا چوري به نه ٿئي آھي. ان ڳوٺ جي مسلمان وڏيرن جي گھر ڀرسان مينگھواڙن جي عبادت گاه ”ٿان“ ٺھيل آھي. ان ڳوٺ ۾ ڪو به گوڙ شور ڪونه ھو صرف پکين جو آواز ھو. ان ڳوٺ جي صاف سٿري چؤنري ۾ پيل ھندوري ۾ لڏندي ”کاٽائو جاني“ الاءِ ڇو صفا معصوم پئي لڳو ۽ کيس شايد اھڙو سرور ملي رھيو ھو جھڙو اسان کي ننگر جي ننڊ مان صبح جو سوير جاڳندي ٿيو ھو. ان صبح پکين جي آواز تي جڏھن اک کلي ته سامھون ئي ڪارونحھر جون چوٽيون ڌنڌليون نظر اچي رھيون ھيون. ان ئي ڪارونجھر ۾ اڄڪلھه ته ڪو انڊيا مان ڀلجي آيل چيتو لڪل آھي، پر ان پھاڙ جي ھر پٿر ھيٺان ڪولھين جون ڪيترون ئي ڪھاڻيون لڪل آھن. اھو ته چاچو نواز علي کوسو ئي ٻڌائي سگھي ٿو ته ڪيئن انگريزن روپلي جي ھٿن کي ڏيئا بڻائي باه ٻاري ھئي. پر ھن راز نه اوڳاڇيو. ان ئي نواز کوسي، انور پيرزادي ۽ بدر ابڙي سان گڏجي ان جڳھه تي پٿر رکي نشان ٺاھيو ھو جتي وڻ ۾ ٽنگي روپلي کي ڦاھي ڏني وئي ھئي پر اھي پٿر به ھاڻي ڪير اکاڙي ويو آھي ۽ صرف ڳالھين تي ئي اعتبار ڪرڻو پوي ٿو. ڪولھي اڄ به روپلي جي شاعري ””ٻوليو وڪڙا ٻول“ جھڙا مصرعه ٻڌائين ٿا. چاچو نواز ته اسان کي ڪولھين جي ھڪ ٻئي وڏي جھونجھار مڏو ڪولھي جو به يادگار ڏيکاري ٿو، جنھن جو اولاد ھاڻي مڏاڻي ڪولھي سڏجي ٿو ۽ ھر ڏياري واري ڏينھن اھي ڪولھي سندس ورسي ملھائين ٿا. ڪولھين جا ڳوٺ گھمڻ کان پوءِ اسان جڏھن ڪاسبي پھتاسين ته اعتبار نه پئي آيو ته ٿر جي ڪنھن علائقي ۾ بيٺا آھيون ڪاسبي جون زمينون بيراجي علائقن جيان مشينن ذريعي پاڻيءَ تي آباد ٿي رھيون آھن. ڪاسبي ۾ انبن،ليمن ۽ ناريلن جا وڻ به اپت ڏين ٿا. ٿر جي ان ننڍڙي نخلستان جھڙي مندر ۾ مورن جي ٽھوڪن اسان جي آجيان ڪئي، الاءِ پوڄاري کي اطلاع ڪيو ته اجنبي اچي ويا آھن؟ اسان ڪاسبي جي باغن مان گھمندي رابيل جا گل پٽي خوشبو جا واس وٺندي موٽياسين ته رستي ۾ مور جا کنڀ پيل مليا، ھڪ کنڀ مون به کنيو. ڪاسبي جي ٻارڙن تي رشڪ پئي ٿيو، جيڪي مورن جي کنڀن سان کيڏي رھيا ھئا. ھڪ ٻارڙي کان کنڀ ورتم پر ھن بعد ۾ ڦڏو اھو ڪيو ته ٽڪ (کنڀ) واپس ڪر يا وري ٻه روپيا ڏي. ٿرين جي ٻارڙن جي ڪمرشل ٿيڻ تي حيرت سان گڏ خوشي به ٿي ۽ ماڻھن جي ٻڌايل انھن ڳالھين تي به شڪ ٿيو جيڪي چئي رھيا ھئا ته ٿر ۾ کير اڃان به مفت ۾ ملي ٿو، پيسن تي وڪرو نٿو ڪيو وڃي. ڪاسبو ٿر جي ٻين ڳوٺن کان گھڻن حوالن سان منفرد آھي. ڪاسبي جا ماڻھو ڏڪار دؤران سنڌ جي بئراجي علائقن ڏانھن لڏي ڪونه ويا ھئا. ڀارتي سرحد کي ويجھي ھن شھر جي آبادي ھاڻي وڌندي پئي وڃي جنھن ڪري گھٽيون ۽ گھر سوڙھا ٿيندا پيا وڃن.
ڪاسبي جي حسن جي تعريف ھنڌان ھنڌان ٻڌيسين پر اسان کي رڳو سرسبزيءَ وارو حسن نظر آيو. اھو عورتاڻو حسن الاءِ ڪٿي لڪل ھو جيڪو نه ڏسڻ جون ميارون واپس اچي مٺيءَ ۾ به مليون. ڪاسبيءَ جي ننڍڙي زميندار ڊاڪٽر شنڪر ٻڌايو ته ڪاسبي جي اڍائي ٽي سؤ ايڪڙ زمين آباد ٿي سگھي ٿي، پر پاڻي محدود ھجڻ ڪري ھاڻي پنجاھ سٺ ايڪڙ زمين آباد ٿئي ٿي. ڪاسبي وڃجي ۽ يوسف فقير نابين جا رسوڙا نه ٻڌجن ته سڄو سفر اڌورو رھجي وڃي ٿو. اسان کي جنھن ھڪ ڪمري واري ڪلينڪ ۾ چانھه پياري ويئي ان جي فرش تي ويھي فقير جڏھن پنھنجي ھارمونيم تي ھٿ رکي آلاپ شروع ڪيا ته ڪجھه گھڙين لاءِ اسان صحرا جي اداسيءَ ۾ گم ٿي وياسين. ھو جڏھن درد ونديءَ جي ديس وسڻ جي ڳالھه ڳائي رھيو ھو تڏھن به ڄڻ ته سندس ڳل تان ڳوڙھو سڪل نه ھو ۽ ھن کان جڏھن گجراتي ۽ مارواڙي لوڪ گيتن جي فرمائش ڪئي وئي ته ھن پنھنجي دل جي درد کي انھن ڌنن ۾ ويڙھي پيش ڪيو. اھي سٽون شايد سمجھي نه سگھجن پر انھن جو ترجمو اھو پيو ٻڌائي ته ”تون گجرات يا مارواڙ وڻج واپار تي وڃين ٿو ته مونکي به پاڻ سان ورتيون ھل، ڇو ته تون دير سان موٽندين.“ انھن ئي سٽن ۾ وڻجاري جي زال چوي ٿي ته ”ڪجھه ڪاغذ تي لکيل ھجي ته پڙھي وٺجي پر قسمت کي ڪيئن پڙھجي.“ ھڪ ٻئي لوڪ گيت ۾ وڻجاري جي زال چوي ٿي ته ” آوڻ جا ڪھه ڳيو ڪر ڳيو قول ھزار“ يعني اچڻ جا انيڪ وعدا ڪري ويو پر سندس انتظار ۾ ڏينھن آڱرين تي ڳڻي ڳڻي آڱرين جون لڪيرون ئي ڊھي ويون آھن پر ھو به پھتو.
اداسي ۽ انتظار جي ڪيفيت نه رڳو ”يوسف فقير“ جي رسوڙن ۾ ھئي پر ھر ڳوٺ ۾ ڄڻ ته اداسي ۽ انتظار موجود ھو جيڪو ھنن ڀٽن ۽ چؤنئرن ۾ ھميشه لاءِ ترسي پيو آھي. اداس ته ھاڻ ڳوڙيءَ جو اھو مندر به آھي جنھن ۾ پوڄا پاٺ لاءِ ته ائين ڪو به نه ٿو لڙي جيئن ڪارونجھر جي قطار ۾ تباه ٿيل جين ڌرم وارن مندرن ۾ ڪوئي نٿو لڙي. اوسواڙ ذات جي شاھوڪار منگي پاران 1376 ۾ ٺھرايل پارساناٿ جي ان مندر ۾ ڪڏُھن ساڌو اچي تپسيا ڪندا ھئا پر ھاڻي ان مندر کي اچي چمڙن وسايو آھي. آئون ته چمڙن جي ڊپ کان اندر ئي نه پئي گھڙيس پر جڏھن ”کاٽائو جاني“ ھمت ڏياري وٺي ھليو ته ھر ساڌوءَ جي چلي ڪڍڻ لاءِ الڳ جاءِ ٺھيل ھئي. مندر ٻاھران ئي زير زمين وڃڻ لاءِ ھڪ ڏاڪڻ ٺھيل ھئي پر اھا ڪجھه فاصلي تي پوريل ھئي. چون ٿا ته دنيا تياڳيندڙ ساڌو زير زمين وڃي چلا ڪڍندا ھئا ۽ پاري ننگر تائين ھليا ويندا ھئا تباه حالي ۽ بي ڌياني رڳو مندرن کي نقصان نه پھچايو ھو. پر ڀوڏيسر جي اھا مسجد به جھريل ھئي جيڪا روايت موجب حڪمرانن پاران ھڪ رات اندر تعمير ڪرائي وئي ھئي. گوڙي مندر جيان ڀوڏيسر جي مسجد جي زبون حاليءَ کي به اچي چمڙن وسايو ھو ۽ انھن جي صفائي اھي عمارتون ڏسڻ لاءِ ايندڙ سياح ڪري رھيا ھئا. ٻنھي عمارتن اڳيان آثار قديمه وارن جي اھا کل جھڙي تنبيھه لڳل ھئي ته ھنن عمارتن کي نقصان پھچائيندڙن کي ھيتري سزا ڏني ويندي حالانڪه ڪنھنجي به پاران نقصان پھچائڻ کانسواءِ ئي اھي عمارتون تباه ٿي رھيون ھيون پر سندن مرمت نه ٿي رھي ھئي.
ڀوڏيسر کان واپسي تي اسان ان رڻ مان گذرياسين جنھن کي ڪڇ جو رڻ چيو وڃي ٿو. چاچي نواز کوسي چواڻي اصل رڻ ته انڊيا ۾ آھي اسان واري پاسي مڙئي پڇاڙون آھن. پر اھي پڇاڙون به ايڏيون خطرناڪ ھيون جو ماڻھو ڀلجي وڃن ٿا. ان رڻ جو ڏينھن جي روشنيءَ ۾ درشن ڪرڻ کانپوءِ احساس ٿيو ته اسان رات ڪيڏو رڻ جھاڳيو ھو، جنھن ۾ جيڪڏھن تجربيڪار ۽ واقفڪار ماڻھو گڏ نه ھجن ھا ته اسان سان به شايد سازدا جي ان اڳوڻي چيئرمين جھڙو حشر ٿئي ھا، جيڪو ساٿين سميت رڻ جو پنڌ جھاڳيندي ڀلجي وڃي پرئين پار پھتو ۽ ان پار جي اھلڪارن مارڪٽ بعد کانئن اھو پئي پڇيو ته ”اڌر ڪيون آئي ھو؟“ جڏھن اتان جان ڇڏائي موٽيا ته پاڻ وارن ڍول سپاھين ٻيھر وري سندن مزماني ڪندي کانئن اھو پئي پڇيو ته ”اڌر ڪيون گئي ٿي؟“
جڏھن کان انڊيا وارن پنھنجي سرحدي پٽي تي ڄاريون ھڻي ڇڏيون آھن تڏھن کان اھو بدنام اسملنگ جو ڌنڌو ٺپ ٿي ويو آھي، جنھن جي آڙ ۾ اڪثر ٿري ڪٽبا رھيا آھن ته ”بتاؤ انڊين وسڪي اور ڪرنسي ڪھان ھي.“ ھاڻي ان اسلام ڪوٽ کي پنھنجو اوج ڪير موٽائي ڏي جيڪو ٿر جو مرڪزي شھر ھوندي به تباه حال آھي. ھاڻي ته شھر ۾ ڪو سيٺ نھال چند به ڪونھي جيڪو وڻن پوکڻ کان وٺي ميوزيم ٺھرائڻ تائين سمورا ڪم ڪري سندس نيڪيءَ ۽ ڀلائيءَ وارن ڪمن جي تعريف ٻڌي جڏھن اسان اسلام ڪوٽ جي نجي ميوزيم اندڙ گھڙياسين ته شام ٿي وئي ھئي ۽ ميوزيم جي ورانڊي ۾ ئي ٽي وي ۽ وي سي آر رکي ڪجھه ماڻھو فلم ڏسي رھيا ھئا. ان ٻن ڪمرن واري مختصر ميوزم جو به ٿر جھڙو حال ھو جنھنجو ڪوڌڻي سائين ڪونھي. ان حسين صحرا ۾ ڪيتريون ئي ڪھاڻيون لڪل آھن. پر حالتن ان وسيع منفرد ايراضيِءَ کي معمولي سرڪاري ۽ غير سرڪاري پٽيلن حوالي ڪري ڇڏيو آھي. جيڪي ٿر سان صرف ھڪ حد تائين ھلن ٿا ۽ ھي صحرا ڏوراپا ڏيئي ٿو ته،
”حد حد چليا ھر ڪوءِ، بيحد چليا نه ڪوءِ،
بيحد ڪي ميدان مين کھڙا ڪبيرا روءِ.“