ڪاڇي جو البم ۽ اڻ لکيل ڪھاڻيون
بودي وٽ چانھه پي اچي ”چاڪر گھٽ“ پھتاسين جتي ڪاڇي جي انسائيڪلوپيڊيا سمجھيو ويندڙ جھوني مامي عرس ٻڌايو ته ”ھتي چاڪر اعظم ۽ لاشارن وچ ۾ جنگ لڳي ھئي. ھن پاسي رند مورچا بند ھئا ۽ ھن پاسي لاشار“. ھن جبلن جي چوٽين تي قطار ۾ پيل پٿرن جا نشان ڏيکاريندي چيو؛ ”اھي مورچا ھئا ۽ ھي چاڪرا اعظم جي رھائشگاه ھئي.“ ان رھائشگاه واري پٿريلي زمين وٽ بظاھر ڪجھه پٿرن جي ٻيا ڪي به نشان نه ھئا. ھڪ چئن ٽڪرن ۾ ڀڳل پٿر لاءِ ٻڌايو ويو ته اھو ھتي پوريل دنيا (دولت) جي ديڳ مٿان ڍڪ ڏنل ھو جيڪا ويجھي ماضي ۾ ڪجھه ماڻھن کي ھٿ آئي ھئي. ھو ٻڌائين ٿا ته ڪاڇي جي ھر حصي جي ان مقصد لاءِ کوٽائي ڪيل آھي. پر چند ماڻھن کانسواءِ سمورن کي مايوسي نصيب ٿي. جابلو ٽڪر جي وچ ۾ ٺھيل تمام سوڙھي رستي تان ٿيندا جڏھن ”سدو ڊوه“ پھتاسين ته ڪاراڻ مائل وڏا پھاڙ ڪر کنيو بيٺا ھئا. انھن جي ھيٺان وڏي اونھي پر ننڍڙي ڍنڍ ھئي جنھنکي سدو ڊھ (ڍنڍ) چون ٿا. سامھون وارو جبل تمام اوچو ۽ ترڪڻو ھو پر ٻڌايو ويو ته جابلو ٻڪريون اتان به وڏي مستيءَ سان ٺينگ ٽپا ڏينديون لھنديون آھن. ھن جابلو علائقي ۾ جتان به ماڻھو گذرن ٿا اتان پنھنجا نشان پٿرن مٿان ڪجھه ٻيا پٿر رکي يا وڏي گاه کي ڳنڍ ڏئي نئين ايندڙ کي ھڪ لحاظ کان رستو ٻڌائين ٿا. اھڙي نشان کي ھتي ”چورو“ چيو وڃي ٿو. ”سامھون واري سوراخ تان ھڪڙو ھمراه پٿر جي وڏي سرميداڻي کڻي آيو ھو. ان ڀرسان ٺاھيل چورو به اڃان به ڊٺو آھي“ ھڪ جھوني ٻڌايو. سدو ڊھ بابت مزيدار ۽ اڻ لکيل آکاڻي اھا ٻڌائي وڃي ٿي ته جڏھن چاڪر اعظم ۽ لاشارن وچ ۾ جنگ لڳي ته ھن ڊھ (ڍنڍ) جي مٿان واري وڏي جابلو چوٽيءَ تي چاڪر اعظم جون ٻه زالون سدو ۽ سمي پنھنجي ڳچين ۾ جنڊ جي پڙن وارا وڏا پٿريلا ٽڪرا ٻڌي بيٺيون. انھن عورتن مڱڻھارن کي چيو ته جيڪڏھن چاڪر جنگ کٽي ته اھي خوشيءَ واري ڌن ۽ ھارائي ته غمگين ڌن وڄائين ته جيئن جنگ ھارائڻ جي صورت ۾ دشمنن جي لشڪر جي ھٿ لڳڻ کان پھريائين ئي ھو خودڪشي ڪري ڇڏين. چون ٿا ته اھا جنگ جيتوڻيڪ چاڪر کٽي ورتي ھئي پر عورتن جي وفاداري آزمائڻ لاءِ شرط تي مڱڻھارن کان غمگين ڌن وڄرائي وئي جيڪا ٻڌڻ شرط سدو ۽ سميءَ ٻنھي ان ڍنڍ ۾ ٽپو ڏنو جنھن ڪري ان ڍنڍ کي سدو ڊھ يا سمي ڊھ چون ٿا. جنھن ۾ ھاڻي خطرناڪ واڳون رھن ٿا. پھاڙن جي وچ ۾ ان ڍنڍ ڀرسان پٿريلي واريءَ جو به ھڪ ٽڪرو آھي جتي خيما ھڻي آرامي ٿي سگھجي ٿو. تمام اوچي ۽ ڏکئي پيچري واري جابلو چاڙھي ڪيتريون ئي ساھيون پٽي چڙھڻ کان پوءِ سامھون ”گاجي چوڻ“ ۽ کوٽ نظر آيا. کوٽ ھتي ڪبوتر کي چيو وڃي ٿو ۽ جنھن پاسي گھڻا ڪبوتر رھن ٿا ان علائقي کي ئي کوٽ سڏين ٿا، جڏھن ته ھڪ وڏي پھاڙي ٽڪريءَ تي ٺاھيل نشان ”گاجي چوڻ“ بابت ٻڌايو وڃي ٿو ته گاجي شاھ ڪنھن ھمراھ کي ڏسيو ھو ته سندس بندوق ان ٽڪريءَ تائين مار ڪري ٿي. اھا ڳالھه نه مڃڻ کان پوءِ اھو ھمراھ جڏھن شرط پڄائڻ لاءِ ان چوٽي تي وڃي بيٺو ته گاجيءَ کيس بندوق سٿر ۾ ھڻي منڊو ڪري وڌو. ڪاڇي ۾ سٿر کي چوڻ چيو وڃي ٿو.
ھڪ دفعو ٻيھر سڌو پھاڙي رستو نڪري پيو جتان دولت حاصل ڪرڻ لاءِ کوٽيل کوھن جا نشان ڏسي اڳتي ٿياسين. جتي ميدان ۾ وکريل پٿرن لاءِ ٻڌايو ويو ته اھو انگريزن جي زماني ۾ پوليس ٿاڻو ھوندو ھو. ھاڻي ته ھن پاسي پوليس ڀلجي به ڪونه ٿي اچي. ” واھي پانڌيءَ ۾ اسان جي اوطاق تي ويھي ايمرجنسي ۾ به پوليس وائرليس تي بالا عملدارن کي ٻڌائيندا آھن ته سائين پوزيشن ڪاري ڪوٽ وٽ آھي. ھاڻي اجازت ھجي ته ٿاڻي واپس اچون“ واھي جي پڙھيل لکيل نوجوان غفور ٻڌايو. ڪاري ڪوٽ تائين پھچندي اسان جي به حالت ڏاڍي ابتڙ ٿي چڪي ھئي جتي پٿرن ۾ھڪ بيٺڪ ٺاھي ھمراه ماني تيار ڪرڻ لڳا. مانجھاندو ڪرڻ کان پوءِ جڏھن اک کلي ته چؤطرف جا نظارا به وڻڻ لڳا. وڏن جبلن جي وچ ۾ ھڪ سرسبز ۽ سائي وادي جنھن جي وچان چشمي وارو پاڻي فصلن کي سيراب ڪندو اڳتي پئي ويو. ”سامھون ميان جو ڪوٽ اٿئي“ سفر ۾ شامل ھڪ دوست ٻڌايو ”جنھنجا آثار به ھاڻي مٽجڻ لڳا آھن. اھو ڪوٽ اھڙي ٽڪري جي مٿان اڏيل آھي جتان ھن پوري واديءَ تي نظر پوي ٿي ۽ بلوچستان کان ايندڙ سمورن رستن کي چڱي نموني نظر ۾ رکي سگھجي ٿو.“
ميانوال تحريڪ جي اڳواڻ ميان نصير محمد ڪلھوڙي کي مغل بادشاه جي ان ڀيڻ گواليار قلعي جي قيد مان آزاد ڪرايو ھو. جيڪا مٿس موھت ھئي، جنھن کان پوءِ ميان اچي ڪاڇي کي پنھنجو ھيڊ ڪواٽر بڻايو. ھن سفر کان ڪجھه وقت اڳ جڏھن اسان ڪي اين شاھ واري پاسي کان ميان جي قبي (ميان نصير محمد جي قبر) تائين ويا ھئاسين ته اتي به رڳي رڃ نظر آئي ھئي. خود ميان نصير جو مقبرو بنا ڇت وارين ڀتين اندر ھو، جنھن تي بي اولادي ماڻھو تمام گھٽ تعداد ۾ دعا گھرڻ اچن ٿا. ميان نصير جي قبر انھيءَ وڏي قبرستان سان گڏ آھي جنھن جي ڪيترين ئي قبرن تي عاليشان چٽسالي ٿيل آھي پر اھي پڪيون قبرون سنڀال نه ٿيڻ ڪري ھاڻي جھري رھيون آھن. چون ٿا ته اڳوڻي وزيراعظم جي بادشاه مڙس کي ڪنھن اھو ٻڌايو ته ميان نصير اصل ۾ سندن مرشد آھي، ته ان صاحب روڊ ذريعي ميان جي قبي کي شھرن سان ڳنڍڻ جو حڪم ڏنو، جيڪو ڪم اڃا به جاري آھي. ”ايڏانھن نه وڃو، بيبين جون قبرون آھن. ڏسندؤ ته کدڙا ٿي ويندؤ“ قبرستان ۾ الڳ ڀت اندر ٺھيل قبرن طرف وڃڻ کان انھن ننڍڙين ڇوڪرين منع ڪئي، جيڪي خيرات وٺڻ لاءِ اسان جي پويان لڳل ھيون. پر ميان جي ڪوٽ وٽ بلڪل سانت ھئي نه قبرون ھيون ۽ نه وري خيرات گھرندڙ ڇوڪريون، ھر طرف سانت ھئي. ان ڪوٽ اندر ھاڻي ڪوبه نه رھندو آھي ڇو ته ڪوٽ ته نالي ۾ آھي باقي ته ان جا آثار ڪنھن ننڍڙي چوديواريءَ جيترا مس ٿا لڳن. ميان جي ڪوٽ کان ٿورو پرڀرو ”پپل سري“ آھي جتان چشمي جو پاڻي وڏي آواز سان ھيٺ لھي ٿو. پپل سري بابت ٻڌائين ٿا ته ڪنھن دؤر ۾ ان جاءِ تي ھندن جو تيرٿ ھوندو ھو. جتي ھر سال ڪنھن مخصوص ڏينھن تي پري پري کان ھندو مرد ۽ عورتون اچي گڏ ٿيندا ھئا. عبادتون ڪري ان چشمي وٽ وھنجندا ھئا ۽ پپل جي گھاٽن وڻن ھيٺان ويھي کاڌو کائيندا ھئا. چشمي وٽ اڃان به پپل جا ننڍا ننڍا وڻ موجود آھن. پپل سري کان اڳيان وارين ڪارين ٽڪرين کي ڪارو ڪوٽ چون ٿا جيڪو ”ڪافرن جي ڪوٽ“ طور به مشھور آھي. انھن سمورين جاين جا لڳ ڀڳ ميسارجي ويل آثار موجود آھن، باقي ته آرڪيالاجيءَ وارن يا ٻئي ڪنھن کاتي پاران ھن علائقي ۾ ڪنھن به شئي جي نشاندھي ٿيل نظر نٿي اچي. ان واديءَ ۾ رھندڙ ماڻھو ھڪٻئي کان پري ھڪ ھڪ يا ٻه ٻه ڪکاوان گھر ٺاھي رھيا آھن جيڪي سنڌي ٻولي به نٿا سمجھن. انھن وٽ ڪو اسڪول يا ڪا اسپتال ناھي، کين گھر جو ماھوار سيڌو سامان وٺڻ لاءِ به واھي پانڌي اچڻو پوي ٿو.
رات پاڻ سان ڀرڀور اوندھ کنيو اچي ٿي جنھن ۾ آسمان تي سمورا ستارا چٽا نظر اچن ٿا. جابلو علائقن ۾ مخصوص اسٽائيل ۾ ڪڻڪ جي ماني پچائي وڃي ٿي. جنھن کي ”ڪرو“ چون ٿا. جنھن لاءِ اٽو ڳوھي ڪنھن گول شڪل جھڙي صاف پٿر کي چوڌاري ويڙھي اھو سجي وانگر باھ جي ڀرسان رکي سيڪيو وڃي ٿو. سمورا پاسا پچي وڃڻ کان پوءِ ڪرو کي ڀڃي پٿرن جي وچ مان ڪڍي ماني کاڌي وڃي ٿي. اسان اڃا ڪرو سان ٻوڙ کائي رھيا ھئاسين ته برسات شروع ٿي ويئي جنھنڪري پنھنجي بيٺڪ بسترن سميت پٿر جي ھڪ غار اندر منتقل ڪري ڇڏيسين. ڪنڊي جيئن ته ڪاڇي ۾ تمام گھڻي ٿئي ٿي. انڪري اسان به باھ جو مچ ڪنڊي جي ڪاٺين سان مچايو، پوءِ باھ ھئي ۽ ھمراھن جي ڪچھري. مامو عرس، جبل جي گھٽ گھيڙن کان وٺي ھتي جانورن جي ٿيندڙ چرپر تائين سڀ احوال ٻڌائي ٿو؛ ”جڏھن بلوچستان مان مينگلن کي ھيلڪاپٽرن ذريعي ڊوڙايو ويو ته اھي پنھنجي ھٿيارن سميت ھنن رستن کان ٿيندا سنڌ ۾ داخل ٿيا ھئا“ ھو بلوچ قومپرستن تي ٿيل آپريشن بابت ٻڌائي ٿو: ”انھن واھي ۽ ٻين شھرن ۾ پنھنجا ھٿيار واقفڪارن وٽ لڪايا ۽ اڳتي ھليا ويا”. ھو ٻڌائي ٿو ته ” انھيءَ عرصي دؤران اسان جون 51 مينھون به مينگل ڪاھي ويا ھئا جيڪي وڏن ڪشالن کان پوءِ اسان موٽرايون.“ ڪاڇي جي ھنن جابلو وادين ۾ واھي پانڌي ۽ ٻين شھرن جا ماڻھو پنھنجو مال متاع خاص ڪري مينھون ھفتن جا ھفتا چرڻ لاءِ ڇڏي ويندا آھن. ”چور ھتان چوري ڪري ڪيڏانھن ويندو؟“ ھو ٻڌائين ٿا، ”چوري جھڙو ماحول ناھي باقي ھاڻي ڪجھه ڌاڙيل شروع ٿيا آھن، پر ھي علائقو ڌاڙيلن لاءِ به ڏاڍو اڻانگو انڪري آھي جو اٺ يا پيادل سفر کانسواءِ ٻي ڪا سواري ھتي ھلي نٿي سگھي“ چون ٿا ته ڌاڙيل اڪثر آرام يا روپوشيءَ وارا ڏينھن اچي ھن واديءَ ۾ گذاريندا آھن، نه ته ھو برپٽن واري پاسي کان ڪاروايون ڪن ٿا. ڌاڙيل دلبر چانڊيو جي مرڻ کان پوءِ ھاڻي ڌاڙيل به مڇرجي پيا آھن، مخبرن ئي ھوج لغاري ڌاڙيل کي مارائي پوليس کي لاش ڏنو، جنھن ھوج کي ڪراچي ۾ مارڻ جي دعوى ڪئي. ھاڻي منظور پنھور ڌاڙيل دلبر واري ٽولي کي سبڀالي ٿو.“ ھو واڳن ۽ مرن کان وٺي ڌاڙيلن تائين جبلن ۾ چرندڙ ھر شئي تي نظر رکن ٿا. ھو ان عوامي اڳواڻ جو به ورجائي ورجائي ذڪر ڪن ٿا جيڪو پنھنجي عورت ڪارڪنن کي ھن پاسي ھٿياربند سکيا ڏيڻ آيو ھو. ان ڪارڪن جو نالو وٺي ٻڌائين ٿا ته ”چاچي پاڻ ان (عورت) کي ڀاڪر ۾ آڻي اڳيان بيھاري کانئس ڪلاشنڪوف جي پنڊال اندرئي فائرنگ ڪرائي ھئي.“ صرف ھڪ اڳواڻ جون ڳالھيون ٻڌائڻ تان منع ڪرڻ تي اڌڙوٽ عمر جا ھمراھ چون ٿا ”اسان وٽ ايندو ئي رڳو چاچو ھو ته ٻين جون ڳالھيون ڪيئين ٻڌايون؟“
رات جو ننڍڙي ريڊيو تي ڪنھن اسٽيشن تان ھلندڙ غلام علي جو اھو غزل ”ھم تيري شھر مين آئي ھين مسافر ڪي طرح“ اڃان ٻڌي رھيا ھئاسين ته بلوچستان ويندڙ جتن وارن اٺن جي قافلي به اچي اسان واري غار وٽ ڊاٻو ڪيو. ”جبل تي رھندڙ ماڻھو يا ته مال متاع تي گذران ڪن ٿا يا پيش کپائين ٿا“ واھي جي ھڪ دڪاندار ٻڌايو. ھن چيو ته ”مٿي جبل تي ٻيو ڪجھه ناھي، ھو ٻڪريون چارين ٿا ۽ پيش جا پن ڪٽي شھرن ۾ کڻي اچن ٿا“ پيش کجي جھڙا پن ڪندڙ اھو ٻوٽو آھي جنھن پنن مان مشھور ۽ مھانگو پيش جو واڻ ٺاھي وڪرو ڪيو ويندو آھي. گورگ جبل تي ٿڌ ھجڻ ڪري ھيٺ لھي آيل ھڪ ھمراھ کان جڏھن سندن کائڻ پيئڻ ۽ رھڻ بابت پڇيم ته ھن چيو ”سياري ۾ چانھه پيئون ٿا، باھ ٻاريون ٿا ۽ ڪمبل ۾ سمھون ٿا ٻيو ڇا ڪريون؟ “ کائڻ لاءِ ھن ٻڌايو ته کير سان يا رکي ماني کائون ٿا، ڪڏھن ڪڏھن ٻٽالو (بٽاٽا) ۽ دال به کائون ٿا. ڪميونڪيشن جي دؤر ۾ به ٻاھرين دنيا کان ڄڻ ته ڪٽيل ھنن ماڻھن وٽ ويجھڙ ۾ ڪنھن به تبديلي اچڻ جون اميدون ناھن، جبلن جھڙن مضبوط ارادن ۽ جسمن وارا ماڻھو جيڪي جبل جا پنڌ پنھنجي پيرن سان ماپي چڪا آھن. انھن کي روڊ تي ھلڻ ۾ ڏکيائي ٿيندي آھي ۽ واھي جھڙن بجلي وارن شھرن ۾ اچي بلب ٻرندي ننڊ نه ڪري سگھندا آھن. ھو سياست کان ڏاڍا ڏور آھن، پنھنجي سيڪس لائف ”استادي گھرن“ کان شروع ڪندڙ ھنن ٻروچن وٽ عشق ڪو اڳواٽ جڙيل خاڪو ناھي. ڪاري جبل کان ويندڙ فلڊ پروٽڪشن (ايف پي) بند تائين ھر پاسي غربت، جھالت ۽ مفلسي جا موضوع ڦھليا پيا آھن جن جي دانھن واھي جي ان ڪراڙي چواڻي ته ” اسان جي ته ڪو ٻڌڻ وارو ئي ڪونھي!“.