سعدي موساڻي: ڪرامتن ۽ محبتن جي ميلاپ جو مرڪز
مخدوم سعدي موساڻي جي درگاه به اڪثر پيرن فقيرن جي درگاھن جيان ھڪ وڏي قبرستان جي تمام گھڻين قبرن جي ھجوم وچ ۾ آھي، جتي ايندڙ زائرين کي کلئي آسمان ھيٺ قبرن وچ ۾ کجيءَ جي پنن مان ٺاھيل تڏا وڇرائي بسترا ھڻڻا پون ٿا. قبرستان جي ڪابه اھڙي قبر واندي نه ھئي جنھن جي پاسي ۾ زائرين پنھنجي عورتن سميت ستل نه ھجن. عورتون قبرستان اندر وڇايل تڏن تي ستيون پيون ھيون ۽ سندن مٿان خلقون گذري رھيون ھيون ساڻن گڏ آيل مرد درگاه جي ان معمول کان واقف ھجڻ ڪري بي نياز ۽ خاموش ھئا. شام ٿيڻ شرط ئي اڪثر عورتن قبرستان اندر ئي رڌ بچاءُ شروع ڪري ڏنو ھو ڇو ته بقول سندن ھوٽل جي ماني کين مھانگي پوي ٿي. درگاه تي ايندڙ ھر سواليءَ کي جيئن ته چار راتيون ضرور ترسڻو پوي ٿو ان ڪري اڪثر ماڻھو پنھنجو کاڌو پيتو پاڻ تيار ڪن ٿا. شام جي ٻوسٽ ۽ گرميءَ کان بچڻ لاءِ ڪيتريون ئي عورتون قبرستان ۾ لڳل نلڪن (ھينڊ پمپن) ھيٺان ڪپڙن سميت پاڻ به وھنجي رھيون ھيون ۽ پنھنجي ٻارڙن کي به وھنجاري رھيون ھيون. زائرين جي سھولتن لاءِ متولي پيرزادن پاران ڪجھه ڇپڙا ۽ اوقاف وارن پاران ڪجھه ڪمرا مسافر خانن طور ٺھرايل آھن پر درگاه تي ايندڙ ھزارين ماڻھو اندر محدود سھولتين کي ماڻي نٿا سگھن جنھن ڪري ھو درگاه تي پنھنجيون رليون ۽ وھاڻا پاڻ سان گڏ کڻي اچن ٿا ۽ اچڻ شرط ضرورت آھر ڏھ روپيا مسواڙ تي تڏا وٺي ڪنھن خالي ڪنڊ تي اچي ديرو ڄمائين ٿا. تڏن جو اھو ٺيڪو ساليانو ھڪ لک ڇھه ھزارن ۾ وڃي ٿو جڏھن ته گلن جو ويھه ھزار ۽ ننگر جو ٻه لک رپين ۾ وڃي ٿو. سعدي موساڻي تي زائرين جي اڪثريت بلوچستان ۽ پنجاب جي علائقن کان علاوه جيڪب آباد ۽ گھوٽڪيءَ ضلعن کان وڌيڪ اچي ٿي، جڏھن ته ٻين ملڪن جا ماڻھو پڻ وڏي تعداد ۾ اچن ٿا.
سعدي موساڻي جي درگاه تي نه ته ڪو عام يا صوفياڻو راڳ ٿئي ٿو نه ئي سرندي وارا عورتن ۽ مردن کان لھرون ھڻائي، جن ڪڍن ٿا ۽ نه ئي وري ڪجھه مخصوص ماڻھو ڌاڳا ڦيڻا ۽ دعائون لکي ڏين ٿا. ماڻھن جي رش ته ايئن بنا سھولتين جي سعدي موساڻي جي صحن ۾ ستل ھجي ٿي جيئن جاتيءَ ويجھو شاه عقيق يا ڪاڇي واري گاجي شاه جي درگاھن تي ھجي ٿي پر سعدي موساڻي واري شايد پھرين درگاه آھي، جتي زائرين موجب عوامي شفاخانو ھلي ٿو ۽ رات جو سائين (سعدي موساڻي) پاڻ آپريشن ڪرڻ لاءِ نڪري پوي ٿو. سعدي موساڻي تي اڪثريت ۾ اھڙن مريضن کي آندو وڃي ٿو، جيڪي بقول زائرين جي ته دوائون کائي ٿڪجي پون ٿا پر بيماري مان جند آزاد نٿي ٿئي. ماڇڪي کان آيل ھمراھ به اھو ئي قصو ٻڌايو جيڪو پنھنجي بيمار سس کي ٽي ڏينھن اڳ ۾ سعدي موساڻي تي کڻي آيو ھو. سندس سس کي پٿريءَ جي بيماري ھئي پر ان رات ھنن ٻڌايو ته ھاڻي خوش آھي. ڪراڙيءَ پاڻ ٻڌايو ته اڳ ۾ ڪجھه به نه کائي سگھندي ھيس پر ھاڻي درگاه تي ديڳ وارا چانور به کائي وڃان ٿي. سندس اھڙيون خبرون ٻڌي درگاه تي پھريون ڀيرو آيل اوباوڙي جي انھن ھمراھن کي به ڪجھه اميد ٿي پئي، جيڪي پنھنجو نوجوان ڇوڪرو اسلم علاج لاءِ درگاه سعدي موساڻي تي کڻي آيا ھئا. اسلم کي پراڻي ٽي بيءَ جي بيماري ھئي. سندس مائٽن رحيم يارخان لکان لاڙڪاڻي تائين ھر سٺي ڊاڪٽر وٽ سندس علاج ڪرايو ھو پر ڇوڪرو صحتياب نه ٿيو ھو کيس سعدي موساڻي تي کڻي آيا. ھو اچڻ مھل پاڻ سان گڏ دوائون به کڻي اچن ٿا ۽ وڃڻ مھل فائدي ٿيڻ جي صورت ۾ اھي دوائون قبرستان ۾ اڇلي وڃن ٿا ۽ فائدو نه ٿيڻ جي صورت ۾ گڏ واپس کڻي وڃن ٿا. ھر شفاياب ٿيندڙ مريض بابت رات جو لائوڊ اسپيڪر ذريعي سڀنيءَ کي اطلاع ڏنو وڃي ٿو.
زائرين سان ڪيل ڪچھرين ۾ مخدوم سعدي موساڻي جو خاڪو، من جو مرادون پڄائيندڙ ڪنھن بزرگ اولياءُ بدران ھڪ اھڙي سرجن طور اڀري اچي ٿو جيڪو ناسور بڻيل بيمارين جو ماھر ھجي ٿو. اھو جيئن ته ھڪ روحاني راز سمجھيو وڃي ٿو تنھنڪري عام زائرين کي سعدي موساڻي نظر ئي نٿو اچي، جڏھن ته زائرين موجب ڪنھن به مرض ۾ مبتلا ھر ماڻھو کي اڪثر رات جو يا ڪڏھن ڪڏھن ڏينھن جو به نظر اچي وڃي ٿو. زائرين موجب ڏاڙھي سان سائو ويس پھريل بزرگ اچي جسم جي تڪليف واري ھنڌ تي پنھنجو ھٿ گھمائي جسم اندران اھا تڪليف ڏيندڙ شئي ڪڍي وٺي ٿو. ائين درگاه جي صحن واري کليل آپريشن ٿيٽڙ جھڙي قبرستان ۾ سوين اھڙا ماڻھو ملي ويندا جيڪي پنھنجو ڪونه ڪو آپريشن ڪرائڻ وارو تجربو بيان ڪرڻ لاءِ آتا ھوندا. زائرين جي عقيدي موجب ھر مريض يا سواليءِ کي چار راتيون ضرور ترسڻو پوي ٿو. انھن چئن راتين دؤران کيس (مريض/ سوالي کي) سعدي موساڻيءَ پاران ڪونه ڪو اشارو ضرور ملندو جنھن کان پوءِ ھو انھن ھدايتن تي عمل شروع ڪرڻ جو پاپند ھوندو. زائرين وٽ موجود ڪيترن ئي قصن مان ھڪ قصو ان نابين شخص جوبه ٻڌايو وڃي ٿو جنھن جي درگاه تي ترسڻ واري ٽين رات دؤران ھڪ اک روشن ٿي وئي. پر جڏھن ھو ٻي اک لاءِ وڌيڪ ترسڻ لڳو ته کيس خواب ۾ ڳوٺ وڃڻ جو اشارو مليو ۽ ڳالھه ڪندڙ پيرن موجب سعدي موساڻيءَ کيس حڪم ڪيو ته جيترو تنھنجو ڪم ٿيڻو ھو اوترو ٿي ويو. ھاڻي ڀلي ڳوٺ وڃ. سعدي موساڻيءَ جا اھي تجربا واقعا ۽ ڪرامتون ميڊيڪل سائنس سان لاڳاپيل ماھرن لاءِ ھڪ بھترين مشاھدي جي حيثيث رکن ٿيون ته جيئن ھو به اھو ڄاڻي سگھن ته سندن شعبي وارو ڪم ڪا به ڊگري نه رکندڙ ۽ نظر نه ايندڙ بزرگ ڪيئن نه بخوبي سرانجام ڏئي رھيو آھي ۽ سندس مريضن جو تعداد وقت سان گڏ ھزارن تائين پکڙيو پيو وڃي؟ ”ھتي درگاه (سعدي موساڻي تي) نه ڪنھن ايڪسريءَ جي ڳڻتي، نه دوا ۽ سئي(انجيڪشن) جي. جيڪڏھن بنا ڪنھن تڪليف جي مرض ختم ٿي وڃي ته چار راتيون ترسي مٺائي ورھائي ڳوٺ ھليو وڃڻ ۾ ڇا ھي؟“ ھڪ اڌ پڙھيل ماڻھو چيو. اھا حقيقت به ڪجھه ماھرن لاءِ دلچسپيءَ جو باعث بڻبي ته سعدي موساڻيءَ جي ڳوٺ ۾ ٻن ايم بي بي ايس ڊاڪٽرن جون ڪلينڪون به ڌام ڌوم سان ھلي رھيون آھن.
سعدي موساڻيءَ جي عوامي ٻوليءَ ۾ شناخت اسي واري ڏھاڪي جي شروعاتي سالن ۾ ”ڌاڙيلن جي پير“ طور ٿيندي ھئي ۽ تمام ٿورا ماڻھو ان طرف ويندا ھئا. نئون ڳوٺ وارن موجب پرو ڀلي ڪٿي به ھوندو ھو ۽ ڪيترو به کيس خطرو ھوندو ھو پر ھو جمعي رات سعدي موساڻيءَ تي حاضري ضرور ڀريندو ھو. ڪجھه ماڻھن موجب ان دؤر ۾ ماڻھو سعدي موساڻيءَ تي ايندا ئي پرو چانڊئي کي ڏسڻ ھئا ۽ زيارت لاءِ ايندڙ عورتون ڌاڙيلن جي ٽولي کان جڏھن حجابن ۾ پڇنديون ھيون ته ”ادا پريل ڪھڙو آھي؟“ ته پرو اڳتي وڌي انھن عورتن کي مٿي تي ھٿ رکي رئي (اجرڪ) جا پئسا ڏيندي چوندو ھو ”ادي مان آھيان.“ درگاه سعدي موساڻي ۽ نئين ڳوٺ ۾ ڌاڙيلن جون ڳالھيون اڃا تائين ايئن بيان ڪيون وڃن ٿيون، ڄڻ اھا ڪالھه ڪالھوڻي ڳالھه ھجي. اسان کي اھو ھوٽل به ڏيکاريو وڃي ٿو، جتي پرو پنھنجي ساٿي ڌاڙيلن سان اچي ويھندو ھو. اھو ٿاڻو به ڏيکاريو وڃي ٿو، جيڪو آھي ته اصل ۾ مسافر خانو پر پھرين اھو ڌاڙيلن جي ڇانوڻيءَ طور مشھور ھوندو ھو ۽ ھاڻي ٿاڻو بڻيل آھي، جنھن جي درن ۾ اڃا به ڌاڙيلن جي گولين جا نشان آھن. گولين جا نشان ته نئون ڳوٺ ڀرسان شاه پنجو ڦاٽڪ وٽ لڳل ٽيليفون واري پول تي به واضع آھن جتي شايد ھر نئين ايندڙ ماڻھو کي اھو ضرور ٻڌايو وڃي ٿو ته پروءَ کي ھن ڦاٽڪ تي ماريو ويو ھو. درگاه سعدي موساڻيءَ ۽ آسپاس جي ڪچي وارن ماڻھن وٽ ڌاڙيل راڄ ۽ ان جي خاتمي لاءِ شروع ڪيل فوجي آپريشن جا ڪيترائي قصا لطيفن جي صورت ۾ اڃا به جيئرا آھن. ھو ٻڌائين ٿا ته ڪيئن ڌاڙيلن کان موٽي آيل ھمراھن کان جڏھن پوليس پڇيو ته ڌاڙيل ڪيئن ۽ ڪھڙا آھن ته انھن ڳوٺاڻن کين ٻڌايو ھو ته ”اڇيون ڏاڙھيون ۽ اڇا پٽڪا پاتل اٿن، ھٿن ۾ بانس جا لڪڙا اٿن ۽ سڄو ڏينھن تسبيحون سوريندا ٿا وتن.“ ڪچي مان ڌاڙيلن جي راڄ جي خاتمي کان پوءِ ماڻھو ججھي تعداد ۾ درگاه سعدي موساڻيءَ تي اچڻ لڳا ۽ نوي واري ڏھاڪي دؤران جڏھن نئون ڳوٺ تائين روڊ تعمير ٿيو، شاه پنجو واري ريلوي اسٽيشن قائم ٿي ۽ بجلي ته اڳواٽ ئي ھئي ته ماڻھن جي تمام گھڻي اڪثريت درگاه سعدي موساڻيءَ جو اھڙو رخ ڪيو جو درگاھن سان لاڳاپيل ماڻھو اھو چون ٿا ته سعدي موساڻيءَ تي ھاڻي روزاني رش تھائين وڌي ويئي آھي. جيتوڻيڪ درگاه تي ھزارن جي تعداد ۾ ماڻھو عام طور ھر روز ۽ خاص طور ھر جمعي رات اچن ٿا پر زائرين جي سھولت ته ڇڏيو، ضرورتن جو به ڪو خاص خيال نٿو رکيو وڃي. ھر مھيني اوقاف کاتي ذريعي سرڪار کي ھڪ لک 15 ھزار کان پنجاھ ھزار تائين روڪ رقم مھيا ڪندڙ سعدي موساڻيءَ جي زائرين لاءِ ڪو به فرشبندي ٿيل ۽ پکا لڳل وڏو مسافر خانو ته ڇڏيو، ڪکاوان ڇپرا به ٺھيل ناھن. ٿڌي پاڻي جون ٽانڪيون ٽن سالن کان خراب پيل آھن. عورتون ۽ مرد نلڪن تي وھنجڻ تي مجبور آھن. سموري قبرستان ۾ گندگي ڦھليل آھي. اوقاف کاتو ڪچي جي ان درگاه تي ايندڙ زائرين لاءِ ھونئن به ڇا ٿو ڪري سگھي ڇو ته خود سعدي موساڻيءَ جي مزار اڻپوري آھي. سيمينٽ ۽ لوھ جا پلر اڀا لڳا پيا آھن ۽ انھن ذريعي قبر مٿان مقبريءَ بجاءِ ھڪ مستقل شاميانو لڳايو ويو آھي. سرڪار درگاه جي آمدني ته آسانيءَ سان کڻي وڃي ٿي پر پنھنجي شوق ۽ مرضي سان ايندڙ ماڻھن کي گرمين واريون راتيون قبرن وچ ۾ مسواڙي تڏن تي گذارڻ لاءِ مجبور ڪري ٿي ۽ انھن مريضن مان ڪجھه مريضن سان ته ڪراچيءَ جي ان واپاريءَ جھڙي حالت ٿئي ٿي جيڪو ڊائلاسس تي ھلندو ھو ۽ درگاه تي جڏھن سندس طبيعت خراب ٿي ھئي ته ايمرجنسي بنيادن تي کيس پھرين لاڙڪاڻي ۽ بعد ۾ جھاز ذريعي ڪراچيءَ نيو ويو.
ھونئن ته سعدي موساڻيءَ مريضن جا آپريشن ڪري کين صحتياب ڪرڻ لاءِ مشھور آھي پر سندس درگاه تي ھاڻي اھڙن سائلن به اچڻ شروع ڪيو آھي، جيڪي عام سوال کڻي عام درگاھن تي ويٺا ھوندا آھن، بلڪل خيرپور جي ان پوليس ڊرائيور لعل محمد جيان جيڪو سعدي موساڻيءَ تي زنجير ڪلھي ۾ پايون اکين تي چشمو لڳايون گھمندو پيو رھي. ھن راڻيپور، ڀٽ شاه ۽ سيوھڻ وڃڻ کان پوءِ اچي سعدي موساڻيءَ تي ديرو ڄمايو آھي ۽ ھو پنھنجي سوال راز ۾ ئي رکي ٿو. ان سپاھيءَ جي سوال جھڙا ڪيترائي راز ان رات جي اونداھيءَ ۾ گھمندي ملن ٿا جڏھن قبرستان ۾ اگھور ننڊ پيل زائرين کي رولاڪ ڪتا ۽ ڳوٺن جا ڇڙيل گڏھ لتاڙڻ لڳن ٿا. اھو راز ھفتو اڳ ان ڪراڙيءَ کي به سمجھه ۾ نه آيو ھو، جنھن لاءِ چيو وڃي ٿو ته سندس ٻه جوان ڌيئرون درگاه تان ايئن غائب ٿي ويون جيئن وھمي ماڻھن جي اکين اڳيان غيبات. اھو راز شايد ننڍڙو راز ھجي ته درگاه جي صحن مان زائرين جون جتيون ۽ پئسا ڪيئن چوري ٿين ٿا، پر اھو سوال ته معمولي نه ھجڻ کپي ته زائرين جون نوجوان ڇوڪريون ڪيئن غائب ٿيون وڃن! جنھن رات اسان درگاه سعدي موساڻيءَ تي حاضري ڀرڻ وياسين ان رات ته ڪا نينگري فرار ڪونه ٿئي ھئي پر بازار ۾ ھڪ نئين پرڻيل ڪنوار کي خريداري ڪندي ڏسي نئون ڳوٺ جي ھڪ ھمراھ اھو واقعو ٻڌايو ته سال کن اڳ ھڪ نئين پرڻيل ڪنوار جڏھن رسمي طور پنھنجي مڙس سان گڏ درگاه گھمڻ آئي ته رات جو ھن مائٽن کي جھنگ جي خيال سان وڃڻ جو چئي اھڙو ته جھنگ منھن ڪيو جو وري واپس نه آئي. چون ٿا ته ان ڪنوار به ٻھراڙين جي اڪثر محبوبائن جيان پنھنجي پرين کي درگاه تي ملڻ جو واعدو ڏنو ھو ۽ پنھنجي گھوٽ کي ڇڏي ان پريميءَ سان ھلي وئي ھئي پر پاڻ جيئن ته بنا ڪنھن انجام ۽ آسري ويا ھئاسين تنھنڪري درگاه جي صحن تي ڦھليل ميڊيڪل جي ”ڪرامتن“ کان وٺي پريمين جي ملڻ تائين سمورن قصن جون حيرتناڪون کڻي واپس ٿياسين.