ٿڪل شام جھڙو شھر !
اڄوڪي سکر جي بنيادن ۾ ڪيئي ڪھاڻيون لڪل آھن جيڪي ان ناول نگار کان وقت گھرن ٿيون جنھن روڊن جي کوٽائي وقت پنجن روڊن جا تھه ڏسي چيو ھو”سکر جو اھي پنج زندگيون دفن ٿيل آھن انھن کي رڳو ٽيڪم سان نه پر قلم سان به کوٽڻ گھرجي.“ جيتوڻيڪ روزانو ڪروڙن جو ڪاروبار روزانو سکر ۾ ٿئي ٿو ۽ امير ترين ماڻھو به ملي ويندا پر شھر توھان کي ڏاڍو غريب لڳندو، جنھن جي ڪا سوشل لائيف ناھي، جنھن جي روڊن تي خوشبودار پاڻين جا ڇڻڪار ۽ نمن جون گھاٽيون ڇانئون ھاڻي پراڻا قصا بڻجي ويا آھن. اٿليل گٽر، گندگي، ڏينھن رات ھلندڙ ڪوئن جي بادشاھي ۽ ھر فيلڊ ۾ واپارين واري ايڪسپلائٽيشن، اڄوڪي سکر جو مختصر تعارف آھن. جتي مورن جي جاءِ اچي ”معشوقائن“ورتي آھي. جيئن بني اميه جو حڪيم ابن فرزون سنڌ ۾ اچڻ کان پوءِ مورن جو گوشت شوق سان کائيندو ھو تيئن ئي مختلف روپن ۾ سٽي جا حاڪم بڻجي ايندڙ اڄوڪن مورن جو گوشت کائين ٿا. ”سکر مان ھر ڪنھن ڪمايو آھي شھر کي ڏنو ڪنھن به ناھي ٻيو ته ڇڏيو گھنٽا گھر جا گھڙيال ۽ مورتيون به ماڻھو الائي ڪاڏي کڻي ويا،“ ھڪ جھوني ساکروءَ جي دانھن ۾ درد لڳي ٿو. جڏھن ھو چوي ٿو ته ماڻھن ھاڻي شھر کي مسافر خانو بڻائي ڇڏيو آھي، جتي ڪمائڻ واري سيزن گذاري ھو خرچڻ لاءِ پنجاب کان سينگارپور ھليا وڃن ٿا ۽ گھنٽا گھر تي تيل مالشون ڪرائيندڙ به وڃي مساج ڪرائين ٿا، پر ھو شھر جي ڪنھن ڀت يا نالين کي پالش ڪرائڻ لاءِ تيار ناھن. سکر ته مغليه دؤر ۾ به قافله سراءِ بڻيل ھو، جڏھن وچ ايشيا جا قافلا آگرھ جي قافلن جا مال سان مٽا سٽا ڪندا ھئا ۽ آگرھ جا قافلا دھلي، اجمير ۽ جيسلمير کان ٿيندا روھڙي پھچندا ھئا پر انھن ڏينھن ۾ مير محمد معصوم ھشت پھلو سراءِ تعمير ڪرائي ڇڏي ھئي جنھن جي چوڌاري ست کوھ ھوندا ھئا. مسافرن ۽ واپارين جي سھوليت لاءِ مسجد منزل گاه، آرامگاه ۽ باغ بلخ تعمير ڪرايا ھئا. انھن ئي ڏينھن ۾ خراسان جا واپاري خشڪ ميوا، ڪيمخواب، ڪلاباتون ۽ غاليچا وڪڻي نيرو، ھوڙيون، روھڙي جو درياھي ڪپڙو (تسر) ۽ ملتان جو رنگين ڪپڙو خريد ڪندا ھئا، پر اڄ نه اھي واپاري آھن نه مير معصوم جھڙو فرد. ھاڻي ماڻھن جون اھي دانھون به ٻڌڻ وارو ڪو نه آھي ته ڪجھه اڳواڻن غريب شھر کي عذاب ۾ وجھي امير شھر جي محفلن ۾ شرڪت ڪئي آھي. تڏھن ته ٻاھران ايندڙ ماڻھو حيران ٿي پڇن ٿا ته ھتي روڊ تمام خراب آھن جيڪڏھن روڊ سٺا ھجن ھا تگ بنگلا ايڏي خوبصورت ۽ عاليشان ڪيئن ھجن ھا!؟
جنھن شھر کي 1896ع ۾ به صاف پاڻي ميسر ھوندو ۽ زير زمين ڊرينج سسٽم ھو، ان سکر کي ھڪ صديءَ جي ترقي کان پوءِ صاف پاڻي بدران ڊرينيج مليل پاڻي فراھم ٿئي ٿو ۽ ڊرينجي سسٽم ھاڻي زير زمين نه رھيو آھي اھو روڊن جي مٿان اچي ويو آھي. چون ٿا اڄوڪي سکر جي سبزي، ميوا ۽ گوشت مارڪيٽ، وڪٽوريا مارڪيٽ جي 1883ع ۾ حالت چڱي ھوندي ھئي، جتي ھر شئي صفائي سان ملندي ھئي پر اڄ سڄي مارڪيٽ مڇي مارڪيٽ بڻيل آھي، جتي فروٽ وڍڻ وقت به ائين لڳندو ڄڻ توھان مرغي جو گوشت وٺي رھيا آھيو. ھاڻي وڪٽوريا مارڪيٽ ۾ ته اھو انسپيڪٽر سبحان علي شاھ به ناھي رھيو جيڪو سختي سان مارڪيٽ جون شيون چيڪ ڪندو ھو، نه ئي اڄوڪي سکر ۾ ڪو سينٽري انسپيڪٽر مارڪر نظر اچي ٿو، جنھن کي باڪس صاحب چوندا ھئا ۽ ھو ٽانگي تي چڙھي شھر جي صفائي جو جائزو ھر روز وٺندو ھو. شھر کي گھيرو ڪري ويل لالچي ماڻھن جي ھجوم ۾ ڪو اھڙو ڳولھڻ مشڪل ٿي پيو آھي جيڪو مير محمد معصوم جي پيرن جي نشانن کي نظر ۾ رکي. اھا ھن شھر جي بدقسمتي ئي سڏجي ٿي جو مير محمد معصوم جھڙو ڪو اڳواڻ ھن شھر کي وري نه ملي سگھيو آھي. جيتوڻيڪ ھن کي مسجدون ۽ مذھبي عمارتون تعمير ڪرائڻ جو شوق ھوندو ھو، پاڻ به خوشخطيءَ جو وڏو ماھر ھو پر سندس محبت جو محور سکر ھو. جڏھن اڪبر بادشاھ پاران شاھي سفارت سان ايران ويو ھو ته پنھنجي سفر جي حالتن متعلق مسجدن ۽ خاص عمارتن جي نقش ڪڍندو ويو. اگري قلعي جي دروازي، فتحپور جي جامع مسجد ۽ ٻين مسجدن تي ھن جا ڪتاب لکيل آھن. روھڙيءَ جي عيد گاه، مناره معصوم به پاڻ ٺھرايائين، طبيب به ھو ته لڙايون به لڙيائين. شاعري ۾ سندس تخلص نامي ھو. ديوان نامي ۽ طب نامي جھڙن ڪتابن کان سواءِ سسئي پنھون قصي کي پارسيءَ ۾ ناز و نياز جي نالي سان ترجمو ڪيايئن. چون ٿا جيئن مير معصوم سکر کي ٺاھيو تيئن ئي ھڪ سادت اڳواڻ به تازوڳالھيون ڪيون پر اڄوڪو اڳواڻ جنھن کي ماڻھن مير معصوم سمجھڻ شروع ڪيو ھو تنھن شھر کي سالن جي تباھي کانسواءِ ڪجھه نه ڏنو، ان به نوان ڪاروبار کوليا، نيون شاديون ڪيون پر سکر کي گٽرن ۾ ٻوڙي ڇڏيو، جتي اڏوھيءَ ۽ ڪوئن جو ايترو آزار وڌي ويو آھي جو دوائون کپائيندڙ دڪاندارن جي چاندي ٿي ويئي آھي، پر شھر جي سار سنڀال لاءِ مقرر عملو ڄڻ ته ھڪ ٽئين پليگ جو انتظار ڪري رھيو آھي.
1895ع ۾ جڏھن سکر ۾ پھريون پليگ (طاعون) آئي ھئي ته ھزارين ماڻھو مري ويا ۽ ايڏي افراتفري ڦھلجي وئي ھئي جو ڪنھن ڀاتيءَ کي پليگ جي ڳوڙھي نڪرندي ھئي ته ٻيا ڀاتي خوف وچان پنھنجي ان بيمار ڀاتيءَ کي گھر ۾ اڪيلو ڇڏي ٻاھران تالو ھڻي ويندا ھئا. بيمار جي رڙين تي ڊاڪٽر تالا ڀڃائي گھر جو سامان ڍوئي ساڙائي ڇڏيندا ھئا. سکر ۾ 1915ع ۾ ٻيو دفعو پليگ آئي ھئي ته ماڻھو شھر ڇڏي ڀڄي ويا ھئا. 1918ع ۾ ھڪ ٻي وبائي بيماري ينفلوئنزا به شھر سان ڪلور ڪيا، جڏھن مسلمانن کي بي ڪفن دفنايو ويو ۽ ھندن کي مردا ساڙڻ لاءِ ڪاٺيون نه پيون ملن. ”ڇا اڄوڪا اختيار ڌڻي سکر کي ڪنھن ٽئين پليگ ڌڪين ٿا. جڏھن ھو رڙين جي باوجود شھري سھولتون نٿا ڏين ته اسان ڇا سمجھون؟“ ھڪ نوجوان دڪاندار چيو. پارسي سيٺ لمجي جي نالي سان مشھور نم جي چاڙھي ۽ سنڌ جي اڳوڻي ڪمشنر مسٽر بارٽل فريئر جي نالي منسوب ٿيل روڊ سان گھمندڙ نوجوانن کي ڄڻ ته ھن شھر ۾ گھمندي به ارمان ٿئي ٿو جتي ھو صرف ”ڦشق“ جي ئي عياشي ڪري سگھن ٿا. ”منھنجي پيار جي پھرين ملاقات لاءِ سکر ۾ جاءِ ڳوليندي ڏھ ڏينھن گذري ويا پر اھڙو ڪو ڪارنر نه ملي سگھيو جتي ڪجھه گھڙيون سڪون سان ھڪٻئي کي ٻڌي ۽ ڏسي سگھون. تنگ ٿي اسان ڪوٽڏجي قلعي طرف ھليا وياسين.“ ھڪ عاشق مزاج نوجوان ٻڌايو. ھاڻي ته مير ابوالقاسم نمڪين جھڙو ڪردار ڳولھيو نٿو لڀي جنھن ستين جي آسٿان واري ٽڪريءَ جي چوٽيءَ کي صاف ڪرائي چانڊوڪي راتين ۾ عالمن، اديبن ۽ دوستن لاءِ محفلن جو بندوبست ڪيو. چانڊوڪي راتين جون اھي مجلسون مير نمڪين جي زندگي تائين ئي ھلنديون رھيون، ھو بکر جو باذوق حاڪم ھو پر مورخن کيس الاءِ ڇا ڪري پيش ڪيو آھي ته ھو ھڪ وقت تي ٽي ھزار انب ۽ ھزار صوف ۽ ھڪ مڻ گدرا ھڪ ويلي تي کائي ويندو ھو. ”اڄوڪا حاڪم چانڊوڪي راتيون بکر يا سکر ۾ ڇو گذارين جڏھن ھو يورپ ۾ ڀلي رات گذاري سگھن ٿا. حاڪم ته ڇڏيو اڄوڪي عوام کي به اھو ذوق ناھي رھيو ته چانڊوڪي رات ۾ سکر جي سونھن ڪھڙي آھي!. ھڪ جھوني ساکروءَ ٻڌايو ۽ چيو ته توھان کي سکر جي سونھن ڏسڻي ھجي ته ستين جي آسٿان وٽان يا سکر بئراج مٿان بيھي ڏسو. ڪيئن به ھجي سکر جي ترقي ڪيتري به ڳڻائي وڃي پر اڄوڪي سکر کي ڏسي ان جھوني ساکروءَ جي لفظن سان سھمت ٿيڻو پوي ٿو ته ھاڻي شھر ۾ ڇا رکيو آھي، شھر ته ھڪ چراگاھ بڻجي ويو آھي. اڄوڪي سکر جون شامون اداسي ۽ اوٻر گڏ کڻي اچن ٿيون ۽ حبس وارين شامن ۾ پگھر ڳاڙيندڙ ماڻھن لاءِ رابيل جا گجرا ۽ گلاب جا گل ڪا اھميت نٿا رکن، ماڻھن جي گھڻائي گٽڪن ۽ ريجنٽ سينيما تي رش ڪري ٿي، ٿورائي وڃي گتن ۽ گل فروش ڪوٺين تي ڪري ٿي. لائبريريون ۽ پارڪ جڏھن ڳولھيا نٿا لڀن ته نوجوانن جا ڪٽڪ مني سينيما گھرن تي وڃي ڪڙڪن ٿا جتي کين روڪڻ وارو ڪو دادا ناھي.