پيرن جي نشانن جي تاڙ ۾ ھلندڙ پيري
ڏوھارين ۽ پيرين وچ ۾ سرد جنگ ته ھميشه ھلندي رھندي آھي پر ڪجھه مصلحتن سبب اڄڪلھه چور ۽ پيري ھڪ اڻ لکيل معاھدي تحت ھلي رھيا آھن. ڌاڙيل يا چور (جيڪڏھن ڏوھاري اخلاقيات سمجھندڙ ھوندا) علائقي جي پيريءَ جي ڳوٺ يا پاڙي ۾ ڏوھ ڪرڻ کان ائين لنوائيندو يا پاسو ڪندو جيئن ڪنھن سنگتيءَ يا سنگتياڻيءَ جي علائقي کان. ڏوھارين جي دنيا سجائيندڙ ذريعا ٻڌائين ٿا ته سياڻو پيري، پير ڏسڻ شرط ئي ڏوھاري کي سڃاڻي ويندو آھي پر ڀاڳين سان ڳالھه اھا ڪندو ته اڃا ڳالھه سمجھه ۾ نه ٿي اچي. جنھن کان پوءِ ھو واسطيدار چور ڏانھن نياپو ڪندو ته سٺو اٿئي ته چوري واپس ڏي نه ته مان ڀاڳين ۽ پوليس کي نالو ٻڌائيندو سانءِ. ذريعن موجب ڏوھن کي ڪيريئر بڻائيندڙ ڏوھاري ائين ئي ڪندا آھن جيئن کين پيري چوندو، پر ڪجھه ڏوھاري انھن اصولن کي نٿا مڃين ۽ پيرين کي سڌيون ڌمڪيون موڪلين ٿا. ”سياڻو پيراڍو (پيري) ڏوھارين کان ڍور ڍڳا يا پنج روپيا به ائين نه وٺندو جيئن شريف شھري ھيرونئين کان ڪا شيءَ نه وٺندا آھن، باقي چانھه پاڻي يا ڀاڙي ڪرائي وغيرھ جا پيسا ڀاڳين کان وٺندا آھن، چورن کان ڪجھه نه وٺندا آھن.“ لاڙڪاڻي ۾ پيرين جي ھڪ سنگتيءَ ٻڌايو. ٻھراڙين جي اڪثر ماڻھن جو خيال وري ان ھمراھ جي راءِ ابتڙ آھي. ھو چون ٿا ته اڄڪلھه پيري ڏوھارين سان مليل يا ڏوھارين تي ڪک رکندڙ ٿي پيا آھن، ڪجھه پيري ته اھڙا لالچي به ٿي پيا آھن جو ڀاڳين کي نپوڙي انھن وٽان مختلف بھانن سان پيسا ڪڍڻ کانسواءِ ڏوھارين جي نشاندھي نٿا ڪن ۽ صرف اھو چوندا رھن ٿا ته”اڃا ڳالھه سمجھه نه ٿي اچي.“
پير سڃاڻڻ تڏھن ھڪ لحاظ سان فنگر پرنٽ جي ماھرن کان به ڏکيو ڪم ٿي پوي ٿو جڏھن پيري بنا ڪنھن جديد اوزارن جي مدد جي، پيرن کي ڏسي ڏوھاري سڃاڻي وٺي ٿو. پيرين جي گھڻائي پير جي بيھڪ يعني آڱوٺي کي ڏسي يا پٻ کي ڏسي ۽ کڙي رکڻ جي انداز کي ڏسي سڃاڻن ٿا ته ھي ڪنھنجو پير آھي؟ جڏھن ته پيرن جي مفاصلي (وک کڻڻ جي انداز) کي به پيرين وٽ وڏي اھميت حاصل آھي ڇو ته پيرين موجب وک کڻڻ جو انداز ھر ماڻھو جو مختلف آھي ۽ ڏوھاري ڪيڏي به ڪوشش ڪري ھو پنھنجي پير رکڻ جي انداز کان وٺي وک کڻڻ واري اسٽائيل تائين سموريون شيون لڪائي نٿو سگھي. ذھين پيرين جي ذھن ۾ جڏھن ڪنھن مخصوص ماڻھوءَ جي پير جو نقشو چٽجي وڃي ٿو ته اھو پير اگھاڙو ھجي يا کيس بوٽ پاتل ھجي پر ان پير کي پيري ھر لباس ۾ ۽ ھر جڳھه تي سڃاڻي وٺندو.
پيرين جي اڪثريت اڻ پڙھيل ھجي ٿي۽ ھو زرعي شعبي سان لاڳاپيل ھجن ٿا. ھن وٽ ڏوھارين جي مخصوص اندازن ۽ ادائن بابت ڪي فائل ڀريل (رڪارڊ ٺھيل) ناھن، جتان ھو مدد وٺندا ھجن ۽ نه ڪا اڪيڊمي کين تربيت ڏئي تيار ڪري ٿي. ”ھي سڄو چڪر دل دماغ جو آھي، جيئن ڳالھه دماغ ۾ ويھندي ويندي، تيئن ان جي ڄاڻ ۾ اضافو ٿيندو.“ گھوٽڪيءَ جي ھڪ پيريءَ ٻڌايو.
سنڌ جي سمورن ضلعن اندر تمام ٿورن پيرين کي پوليس ۾ سپاھي طور ڀرتي ڪري کانئن پيرا کڻڻ ۾ مدد ورتي وڃي ٿي ۽ اھي عام سپاھين واري ڊيوٽيءَ کان آجا آھن. جڏھن ته خانگي طور پيرا کڻندڙ پيري پنھنجي پيٽ گذر لاءِ مختلف ڪم ڪار پڻ ڪندا رھن ٿا. انھن پيرين کي ڀاڳيا ڪڏُھن ڪڏھن چوري واپس ملڻ جي خوشيءَ ۾ ڪجھه ڏوڪڙ مٺائي طور ڏين ٿا نه ته ٿيا خير. ڇو ته انھن خانگي پيراڍن (پيرين) سان ڪا به اڳواٽ في ڳالھائي پيرا نه کڻايا ويندا آھن پر اڪثر ڪري پيري ڪميونٽيءَ جي مدد خاطر پيرا کڻن ٿا.
جيتوڻيڪ سنڌ جي سمورن ٻھراڙيءَ وارن علائقن ۾ پيري موجود آھن پر انھن کي شڪايت آھي ته نوجوانن ۾ تمام ٿورڙاڇوڪرا اھو فن سکڻ طرف ڌيان ڏين ٿا. انھي بي ڌيانيءَ سبب پيراڍوءَ يا پيرا کڻڻ جو فن ڏينھون ڏينھن پوئتي پيو وڃي. ان ڏس ۾ ھڪ سينئر پوليس عملدار ايس ايس پي بشير ميمڻ جو چوڻ ھو ته ”ٻھراڙين ۾ ڏوھارين کي لغام ڏيڻ لاءِ پيرا کڻندڙن جو نيٽ ورڪ مضبوط بڻايو وڃي ته ڏوھن تي قابو پائڻ ۾ وڌيڪ آساني ٿي پوندي، ڇو ته جديد زمانن ۾ به پوليس کي پيرين جي سخت ضرورت آھي.“
ٻھراڙين جا ڏوھاري پڪي روڊ سا گھٽ ھلندا آھن ۽ جيڪڏھن پڪي روڊ سان ھلندا به ته ڪٿي نه ڪٿي ھو ضرور ھيٺ لھندا.ڏوھاري اڪثر سنسان رستا يا روڊ وٺندا آھن جتان پيرين جي مدد سان سندن سڃاڻپ يا نشاندھي ٿي سگھي ٿي. ان سلسلي ۾ پنجن کان وڌيڪ پيرين سان ڪيل ڪچھرين مان معلوم ٿيو ته سرڪار خاص ڪري پوليس جو پيرا کڻندڙن ڏانھن ”وقت آھر ڪم ڪڍڻ“ وارو رويو آھي ۽ ان فن سان لاڳاپيل ماڻھن جي ڪا مالڪي يا پٺڀرائي عملي طور نٿي ڪئي وڃي.انھن پيرين جو چوڻ ھوته جيڪڏھن سنڌ سطح تي پيرا کڻندڙن جو ڪو نيٽ ورڪ جوڙيو وڃي ته سندن علم ۾ وڌيڪ اضافو ٿيندو ۽ ھڪ ٻئي سان ملي اھو سڃاڻي سگھندا ته لاڙڪاڻي جي ڏوھاري ۽ سانگھڙ جي ڏوھاريءَ جي طريقه واردات ۾ ڪھڙيون ھڪجھڙايون آھن ۽ ھڪٻئي کي ڄاڻ ڏئي پيري پنھنجي اھا خامي به ڪڍي سگھن ٿا ته ”ھڪڙو پيري صرف ھڪ مخصوص علائقي جي ڏوھارين جا پير سڃاڻي سگھي ٿو.“ اڳوڻو پيري غلام رسول جتوئي چوي ٿو:
”پيريءَ جو سڄو ڌيان پيرن تي ھوندو آھي ته ڪھڙي ماڻھو جا پير ننڍا يا ڪھڙي جا وڏا آھن، سندس گھمڻي سڌي آھي يا ڦڏي. آڱريون ننڍيون اٿس يا وڏيون.“ اھڙو اظھار لاڙڪاڻي جي اڳوڻي پيري غلام رسول جتوئي مون سان ڳالھائيندي ڪيو. سندس چوڻ ھو ته اڳ ۾ پير ڏنل يا کنيل ھوندس ته پيري ڏوھاريءَ کي سڃاڻيندو پر جي اڳواٽ ڏٺل نه ھوندس ته شڪي ماڻھن جي ”پيرا ڀيٽي“ ڪري ڏوھاري سڃاڻي وٺندو. جھوني غلام رسول جتوئي 18 19 سالن جي عمر ۾ ئي تڏھوڪي مشھور پيري بھاول جي شاگرد کان سکڻ شروع ڪيو. سکيا دوران ڪنھن جي به واردات ٿئي پر ھي ساڻن شوق ۾ گڏ گڏ ھلندو ھو. ان دوران کيس استاد ٻڌائيندو ھلندو ھو ته پير ھتان گم ٿيو آھي ته ھتان نڪرندو. ھو چوي ٿو ته چور اسان جون مينھون ڪاھي درياءَ تي ويا پر اسان پيڙا کڻي سندن گھرن تائين پھتاسين. ھن چيو ته جيئن ڀاڳيو کير پيئڻ شرط پنھنجي مينھن سڃاڻيندو. ائين ئي پيري به پير ڏسڻ شرط ڏوھاري سڃاڻيندو. غلام رسول ڏھ سال لاڳيتا پيرا کنيا پر جڏھن ھڪ واردات کان پوءِ چور وٽس قرآن کڻي آيا ته ھو ڏوھي ضرور آھن پر کين ظاھر نه ڪري. ائين ئي چورن جي وڃڻ کان پوءِ اھا عورت به وٽس قرآن کڻي آئي، جنھن جي چوري ٿي ھئي ته غلام رسول پيرا کڻڻ وارو ڪم ئي ڇڏڻ جو فيصلو ڪيو ۽ گذريل ڪيترن ئي سالن کان ھو پيرا نه کڻندو آھي، ھاڻي ھو نظاماڻي ليبر ھال لاڙڪاڻي تي چوڪيدار آھي. ھو چوي ٿو ته ڪڏھن ڪڏھن پيراڍو به چورن تي ڪک رکي ويندا آھن. ان عيوض چور به سندس خيال رکندا آھن. پر ڪجھه پيري پير سڃاڻڻ جي باوجود ڀوءَ يا مصلحتن سبب پير وڃائي چوندا آھن ته ڳالھه سمجھه ۾ نٿي اچي. پر ڪجھه پيري به اھڙا آھن جيڪي چورن جو رک رکاءُ نه ڪندا آھن، پھريان چور کي چوري واپس ڏيڻ لاءِ چوندا نه ڏيڻ جي صورت ۾ پوليس کي نالا ٻڌائي ڇڏيندا آھن. ھو چوي ٿو ته پيرا کڻڻ وارو پيراڍو اڪثر اڪيلو ئي پيرا کڻندو آھي پر ڪجھه شاگرد ساڻس گڏ ھوندا آھن. ھو صبح جو سوير مال ۽ ماڻھن جي نڪرڻ کان اڳ ئي پيرا کڻڻ کي بھتر وقت سمجھي ٿو.
ھو چوي ٿو ته روڊ تي ماڻھن جا پيرا ته نٿا سڃاڻي سگھجن پر مال جو پير روڊ تي به کڻي سگھجي ٿو ڇو ته ڍور ڏھن پندرھن منٽن جي پنڌ کان پوءِ ڇيڻو ضرور لاھيندو ۽ اھو ڇيڻو ٻڌائيندو ته ڍور کي ڪيڏانھن نيو پيو وڃي؟ ڇيڻي مان اھا به خبر پوندي ته ڍور ڇا کاڌو آھي؟
سرڪاري پيري الاھي بخش سومرو چوي ٿو:
”ھي فن فيلڊ ۾ سکي سگھجي ٿو. پوليس وارن جو ھن طرف لاڙو گھٽ آھي.“ گھوٽڪيءَ جو سرڪاري پيري الاھي بخش سومرو ننڍپڻ ۾ پنج درجا پڙھي جڏھن ڇھين ڪلاس ۾ پھتو ته مائٽن کيس مال سان موڪلڻ به شروع ڪيو، کين سئو کن ٻڪرين جو ڌڻ ھوندو ھو پر ساڻن چورن جو وڏو آزار ھوندو ھو. سندن ٻڪريون تڪڙيون تڪڙيون چوري ٿينديون ھيون. ”اسانجو چاچو ھوشيار ھو، ان ئي اسان کي پيرا کڻڻ سيکاريو. جڏھن اھو فن سکي پياسين ته اسانجون ٻڪريون ٻيلي ۾ ٽن ڏينھن تائين پيون چرنديون ھيون پر چور نه ڪاھيندا ھئا.“ چاليھه سالن جي الاھي بخش ٻڌايو. جيڪو ھاڻي سرڪاري پيريءَ طور پوليس ۾ ڀرتي ٿيل آھي. ھن ھڪ واقعو ٻڌائيندي چيو ته اسان جي ڳوٺ مان ھڪ ڀيري ڏاند چورائجي ويا، پيرو کڻي وڃي چورن جي در تي پھتس، جيڪي پيءُ ۽ پٽ قرآن پاڪ جا حافظ ھئا. ھمراھ کي چيم ته ”چور تون آھين“ موٽ ۾ھن وراڻيو ته ”مان تراويحون پڙھائي آيو آھيان.“ نيٺ اسان جي ضد کان پوءِ ھن چوري واپس ڪئي. الاھي بخش سومرو جڏھن علائقي ۾ ٿورو مشھور ٿيو ته مقامي پوليس کيس ٿاڻي تي ويھڻ لاءِ چيو ۽ ٻن سالن تائين ھو بنا پگھار جي روزانو رات جو ٿاڻي تي اچي ڪم ڪندو رھيو. جڏھن ٿاڻي تي نه ايندو ھو ۽ ڪو ڏوھ ٿي ويندو ھو ته پوليس کيس ڳوٺان وٺي ايندي ھئي. ايتري خدمت جي باوجود ھن جڏھن پوليس ۾ ڀرتي ٿيڻ جي خواھش ڏيکاري ته شيٽ ڪلارڪ کانئس پنج ھزار روپيا رشوت طور گھريا. غريب پيريءَ پنج ھزار رشوت ڀرڻ بدران ھڪ رٽائرڊ پوليس عملدار فضل محمد خان ھٿان سکر جي تڏھوڪي ڊي آءِ جي کي سفارش ڪرائي، جنھن کيس ڀرتي ڪرايو. ھاڻي 1991ع کان وٺي ھو سرڪاري پيريءَ طور ڪم ڪري رھيو آھي، کيس عام سپاھين جيترو پگھار ملي ٿو. وڏو ڪيس پڪڙجي پوڻ وقت کيس ڪجھه غير سرڪاري انعام به ملي ٿو. الاھي بخش پنھنجي فن بابت چوي ٿو ته ”ڏوھارين جا ويندڙ پير ڏسڻ سان گڏ ايندڙ پير به ڏسندا آھيون ته اھي پير ڪٿان آيا آھن؟ ڏوھاري ھميشه ڏوھ ڪرڻ بعد ٽيھه چاليھه قدم پنھنجي گھر طرف رخ ڪندو ۽ بعد ۾ پير وڃائيندو آھي، پر ماھر پيري اھو ڏسندا آھن ته پھريان پير کٻو (کاٻو) ٿو کڻي يا سڄو (ساڄو) وک ڪيتري اٿس؟ ان وک تي به ڏوھاري سڃاڻجي پوندو آھي. ھڪ ھڪ شيءِ کي ڏھ دفعا ڳوليندا آھيون“ ھن وڌيڪ ٻڌايو ته ڏوھاري ڪوشش ڪري مٽي يا دز ۾ پير نه ڏيندو، پڪي زمين، روڊ، ٻني، ڇٻر يا ڊڀن ۽ مال جي ڇيڻي تي پير رکندو ويندو. ڪي ڪي ڏوھاري پاڻي ۾ ھلندا يا ترندا ويندا آھن، پوءِ اسان ٻه پارٽيون تشڪيل ڏئي واھ جي ٻنھي پاسن کان ڳوليندا آھيون ته پاڻي مان نڪري ڪٿان ٿو؟ ٻھراڙين ۾ واردات ٿيڻ کان پوءِ ترت پير ڪنھن تغاري يا کاري سان ڍڪيا ويندا آھن ته جيئن انھن کي ھوا نه لڳي ۽ نه ئي ڪو جيت گھمي وڃي. الاھي بخش چوي ٿو ته صحيح طريقي سان نه ڍڪڻ سبب پيرا جلد ضايع ٿي ويندا آھن پر جيڪڏھن صحيح ڍڪيل ھوندا ته ھفتيءَ تائين پيريءَ کي خبر پئجي ويندي.
ھو چوي ٿو ته پيري جاسوسي ڪتن کان به وڌيڪ ھوشيار آھن آپريشن دوران جڏھن فوجي جاسوسي ڪتن جي مدد سان ڌاڙيلن پويان ويندا ھئا ته ڪتا ٻين ماڻھن جي گھرن ۾ ھليا ٿي ويا جنھن سبب گھڻو نقصان پي ٿيو. ھن ٻڌايو ته اسان برسات وسندي به پيرو کنيو. واھ جي ڪناري لڳل وڻن جي ھيٺان پيرا ڏسندا وڃي چورن تائين پھتاسين. ھو چوي ٿو ته پيرو کڻڻ لاءِ رات جو وقت موافق آھي، باقي پيري ڏوھارين سان مليل ناھن ھوندا.
وڏين وڏين وارداتن ۾ اعلى عملدار به گڏ ھوندا آھن پر اھي پيرين جا محتاج ھوندا آھن. الاھي بخش موجب پوليس وارن ۾ عام طور پيرا کڻڻ وارو فن سکڻ جو لاڙو گھٽ آھي. جيڪو ڌيان ڏيندو، اھو ئي سکي سگھندو. ھي فن سکڻ لاءِ ڪو ادارو ناھي، ھي فن فيلڊ ۾ ئي سکي سگھجي ٿو. ڪجھه پيراڍو مصلحتن ۽ ڀوءَ سبب نٽائيندا آھن ته کين ڳالھه سمجھه ۾ نه ٿي اچي.