خانڳڙھ جي خانگي عدالت

پاڪستان اندر عدالتن پاران انصاف جي فراھمي جي رفتار ڇا آھي، ان جي قطع نظر سنڌ جي جاگيردارن جي بنگلن تي ٿيندڙ جرڳا ان رفتار ۾ تمام اڳتي آھن. جيتوڻيڪ اھڙن جرڳن جي ڪا سرڪاري حيثيث ناھي پر سنڌ ۾ گھڻي ۾ گھڻا بھتر فيصلا ڪندڙ سردار خادم حسين جتوئي توڻي سردار علي گوھر مھر ٻڌائين ٿا ته سرڪار پاران اھڙا ڪيس سندن جرڳن حوالي ڪيا وڃن ٿا جيڪي ھونئن نبرجي نٿا سگھن. سرڪار جي زوربار تي ئي ڪالھه خانڳڙھ ۾ اھي شر ۽ مھر اچي فيصلي لاءِ گڏ ٿيا ھئا جن جي جھيڙن ۾ زخمي ٿيلن جا گھاءَ به ڪونه ڀريا ھئا ۽ ڪجھه گھرن ۾ اڃان تڏو وڇايل ھو. پر سردارن جي سڏ تي اچي سڀ خانڳڙھ ۾ سھڙيا جتي عام راڄ جي ويھڻ لاءِ شاميانو ھڻي پکا ھلايا ويا ھئا باقي راڄن جا چڱا مڙس پنھنجي سردارن سميت اندر ايئرڪنڊيشنڊ ٿڌن ڪمرن ۾ ويٺا ھئا. پر انھن مان به جيڪي مھر ھئا سي سڀ ھيٺ ويٺل ھئا جو انھن کي پنھنجي سردارن سامھون صوفي، ڪرسي يا کٽ تي ويھڻ جي اجازت ناھي. ھونئن ته جرڳي جو ٽائيم ڏھين وڳي رکيل ھو پر پري پري کان ايندڙ ھمراھن جي انتظار سبب جرڳو شروع ڪرڻ ۾ منجھند جو ھڪ ٿي ويو. جرڳي کان ايم پي اي سردار علي گوھر مھر اسان کي جرڳي ۽ فيصلي ۾ فرق ٻڌائيندي چوي ٿو ته جڏھن قتل يا ڪارنھن جو معاملو ٻن الڳ ذاتين (جن کي ھو قومون چوي پيو) وچ ۾ نبيرڻو ھوندو آھي ته ان کي جرڳو سڏبو آھي پر ملڪيتن يا ٻين معاملن بابت نبيري کي فيصلو سڏيندا آھيون. ھو پنھنجي وسيع بنگلي جي ان ھال طرف ھلي ويھڻ لاءِ چوي ٿو جتي فيصلو ٿيڻو ھو، اتي سردارن جي ويھڻ لاءِ صوفا سيٽ پيل ھئا. ھال جو سمورو وچ خالي پيل ھو ۽ باقي ڪرسيون ڀتين سان ٽيڪ ڏياريل پيون ھيون. اسان ته اچي ڪرسين تي ويٺاسين پر شر ۽ مھر برادرين جا جھونا ۽ جوان بوٽ يا جتي در کان ٻاھر لاھيندا ان ھال ۾ ھيٺ ويھندا ويا. شرن جي پوڙھن جا وار ايترا ته وڏا ھئا جو اھي پٽڪي جي ورن ۾ ويڙھيل ھئن. قميص ھڪڙي ڪپڙي ۽ رنگ جي ته سٿڻ ٻئي رنگ ۽ ڪپڙي جي پھريل پوڙھا به اچي پنھنجي برادري جي سڏ تي گڏ ٿيا ھئا. ڏسندي ڏسندي ھال ڀرجي وڃي ٿو ۽ اتي اھو سڃاڻڻ مشڪل ٿي وڃي ٿو ته ڪير شر ۽ ڪير مھر آھي. ھڪٻئي جا تازا خون ڪري گھرن کي باھيون ڏيئي موٽندڙ اھي ماڻھو سردارن جي حڪم تي اچي خاموشي سان ھڪٻئي ڀرسان ويھي رھيا. جيتوڻيڪ ڪنھن ڪنھن ”ڪانڀو خان“ جون اکيون رت ڇڏي رھيون ھيون پر باقي سڀ خاموش ھئا. سردارن جي اچڻ شرط ٻنھي برادرين جا پڪا پوڙھا به اسڪول ٻارن وانگي اٿي بيھن ٿا ۽ سردارن جي اشارن تي ويھي رھن ٿا. ھاڻي سڀني درن تي ماڻھو بيھجي وڃن ٿا ۽ ھالن ۾ پکن ھلندي به گرمي شديد ٿيندي وڃي ٿي. جرڳي ۾ پھريان شرن جو مقرر ڪيل ماڻھو فرياد ڪري ٿو جنھن کان ٿورا گھڻا سوال پڇي وري مھرن کي فرياد داخل ڪرائڻ لاءِ چيو وڃي ٿو ۽ سموري ڪاروائي ھڪ منشي نوٽ ڪندو وڃي ٿو. ھڪ وڳي ھال ۾ آيل سردار سوا ھڪ وڳي اٿي وڃي ٻئي ڪمري ۾ ويھن ٿا. ٻئي ڌريون ھڪٻئي جي انھن ھمراھن کي سمجھائينديون سيکارينديون رھن ٿيون جن کي بيان ڏيڻ لاءِ وڃڻو ھو. اھو به عجيب منظر ھو جو ھڪ ڌر جو ماڻھو اھو تسليم ڪري رھيو ھو ته فلاڻو اسان جي گھرن ۾ سي آءِ ڊي (جاسوسي) ڪرڻ آيو، اسان به کيس پڪڙي ٻڌي برسٽ ھنيو ۽ لاش وڃي فلاڻي ھنڌ اڇليو. ان ھمراھ کي سياڻا ورائي ويا. ”ميان متان ائين چيو اٿئي، بس اھو وڃئي چئه ته فلاڻي کي ماريو اٿم باقي ٻڌڻ واري ڳالھه ئي نه ڪڍجانءِ“ جيئن ته اھڙو جرڳو اٽينڊ ڪرڻ جو پھريون تجربو ھو انڪري سرداري لوازمات جي خبر ئي نه ٿي پئي. فرياد ۾ شرن پاران چيو ويو ھو ته فلاڻو مھر اسان جو ڪارو آھي. ھاڻي مون کي اڻتڻ اھا ھجي ته ان ڪاريءَ جو نالو پڇجيءَ ته ڇا ھو، جنھن کان پڇان چئي؛ ”الله سنھن، مان بيگناھ آھيان“. ڄڻ نالو نه پئي پڇيومانس پر مٿس الزام پئي ھنيومانس. ڳالھين ڪندي ھڪ ھمراھ ملي ويو جيڪو ان عورت جو ڀاءُ ھو. اسان کيس چيو ته مھر چون ٿا ته ڪارنھن وارو ڪوڙ ٿا ھڻن اصل تڪرار زمين جو آھي. ھن ٺھه پھه چيو ”منھنجي ڀيڻ ڪاري آھي متاثر ڌر به اسان آھيون.“ اتي کيس جذبات جي اڌ ۾ روڪي پڇيم ”ان جو نالو ڇا آھي جنھن کي ڪاري ڪيو اٿو.“ ھمراھ صفا ڇپ ٿي ويو. وري چيومانس تو جيڪا پنھنجي ڀيڻ ڪاري ڪئي آھي ان جو نالو ڇا آھي. ھمراھ ھيڏانھن ھوڏانھن ڏسي شرمساري وچان چيو ”فلاڻي مائي!“ بشير جو ائين چوڻ ۽ پريان ٻئي نوجوان ھڪل ڪيس ”نالو ڇو ٿو ٻڌائينس اڙي بيغرت؟“ ھن مون کي به ھڪل ڪئي ته اھو نالو ڊاھ، مان اڃان ڏانھن ڏسي رھيو ھئس ته مائي جي ڀاءُ مون کان نوٽ بوڪ کسي تازو لکيل اکر مٿان آڱر رکي ڌمڪيءَ واري لھجي ۾ حڪم ڪيو ته ”ھن کي ڊاھ“ مون ته تڪڙ ۾ اتي ئي نالو ڊاھي ڇڏيو پر سوچيان ٿو ڇا ھو منھنجي ذھن مان اھو نالو ڪڍي سگھندو؟
سردار فرياد ٻڌڻ بعد جيئن اندر ھليا ويا ته وري ٻاھر نه آيا. اسان وري اھڙا سدورا جن کي سڪون جي ننڊ ۽ ناشتو ڪڏھن نصيب نه ٿيو آھي سو جڏھن گھڙيال جا ڪانٽا منجھند جو ٽين وڳي طرف وڌڻ لڳا ته اسان به اٿي ريفريشمينٽ جي تلاش ۾ نڪري پياسين پر ڳولڻ جي باوجود ڪو ھوٽل نه مليو. سن جھڙين ڪشادين گھٽين واري خانڳڙھ جي ھڪ دڪان تي وڃي ڪيڪ بسڪيٽن ۽ بوتلن تي ٽٽاسين. جنھن کان پوءِ فوٽو گرافر وزير عباسي، شڪيل سومرو ۽ مون ۾ ڪجھه ساھ پيو. ھوٽل بابت پڇڻ تي ٻڌايو ويو ته ”خان گھڻي ٽڻ مڻ برداشت نه ڪندا آھن، ان ڪري ڪنھن کي به خانڳڙھ ۾ ھوٽل کولڻ جي اجازت ناھي. خانن موجب ھوٽل تي ٻاھريان آوارھ ماڻھو به اچي ويھندا ۽ گند وڌي ويندو.“ بوتلن پيئڻن کان پوءِ اسان ڏاڍو تازو توانا ٿي وڃي فيصلي واري ھال ۾ ويٺاسين مس ته سردار جي خاص نوڪر اچي ٻڌايو ته سردار صاحب توھان جي انتظار ۾ آھي، ھلو ماني کائو. سندس اھڙي صلاح تي اسان ھڪٻئي ڏانھن ڏسڻ شروع لڳاسين ته نوڪر چيو اٿو سائين سردار صاحب انتظار ۾آھي. سردارن جي ماني کان اڳ شرن ۽ مھرن پاران آيل سمورن ماڻھن کي ماني کارائي وئي ھئي. اسان سڀني سردارن سان گڏجي بنگلي جي ٻئي پاسي ٺھيل ھڪ شاھي ڊائيننگ ھال ۾ داخل ٿياسين، ٽيبل ڏسي بک مارڻ لاءِ کاڌل ڪيڪ بسڪيٽن تي پڇتائڻ لڳاسين. ماني وقت ڏھرڪي ٿاڻي جي ايس ايڇ اوز کانسواءِ باقي ٽن ٿاڻن جا ايس ايڇ اوز کٽل ھئا جن کي گھرائڻ لاءِ ماڻھو موڪليا ويا. ٽنھي نوجوانن اچي مٺي چانورن جو اڌ اڌ چمچو پليٽن ۾ وجھي کائڻ شروع ڪيو. ھو اسان کي نماز پڙھن جو ٻڌائي ويا ھئا پر پوءِ خبر پئي ته ھنن کي به اسان وانگر بک بيحال ڪيو ھو ۽ ٿاڻي تي ماني کائڻ ويا ھئا. مانيءَ کان ترت پوءِ فيصلي جي فتوى ٻن صفحن تي لکي ڌرين کان صحيحون ورتون ويون. صحيحون ڇا ھيون مس ۾ ڀريل آڱوٺن سان پني تي ڪيل چٽسالي ھئي. جڏھن ٻاھر اچي سڀ سردار شاميانن ھيٺان رکيل صوفن تي ويٺا ته ٻئي ڌريون فيصلي ٻڌڻ لاءِ گڏ ٿي ويون. فتوى پڙھڻ کان اڳ ۽ نه ئي وري پوءِ ئي ڪنھن ماڻھو کي ڳالھائڻ لاءِ چيو ويو يا ڳالھائڻ ڏنو ويو. سردارن ماڻھن کان ايترو به نه پڇيو ته فيصلو قبول آھي يا نه. بعد ۾ دعا گھرائي سردار اٿي ھليا ويا. ائين شر مھر پاڻ ۾ ٺھي ويا. ھن خانگي عدالت صرف 4 ڪلاڪن اندر 4 خونن ۽ ٻئي نقصان جو فيصلو ڪري ڌرين ۾ ٺاھ ڪرائي کين گھر اماڻي ڇڏيو.

ڪالم / مضمون

مسافر محبتون