جان جيڪب ڇو ٿو روئي؟
جيڪب آباد ۾ واٽر سپلاءِ جو پاڻي کير ٿر مان آڻي استعمال لاءِ ڏنو وڃي ٿو پر پوءِ به پورت نٿي پوي، انڪري ماڻھو پيسن تي پاڻي خريد ڪن ٿا. کير ٿر جڏھن ٻن مھينن لاءِ بند ٿيندو آھي ته کارو پاڻي واپرايو وڃي ٿو. ٻڌايو وڃي ٿو ته بينظير واري گذريل حڪومتي دؤر ۾ جيڪب آباد جي واٽر سپلاءِ اسڪيم لاءِ 14 ڪروڙ منظور ٿيا ھئا، جنھن مان 4 ڪروڙ روپيا مليا به ھئا پر ”ڪميشن“ واري چڪر سبب ڪم رولڙي ۾ پئجي ويو ۽ صاف پاڻي اڃا تائين جيڪب آبادين جي اڻپوري خواھش بڻيل آھي.
جان جيڪب جيڪي وسيع رستا ٺھرائي انھن سان گھاٽن وڻن جي وڻڪاري ڪرائي ھئي سا ته ھاڻي غائب آھي پر رستا به سوڙھا ٿيندا ٿا وڃن. شھر جي قائداعظم روڊ کي ڇڏي باقي سمورو شھر حددخلين جي ور چڙھي ويو آھي، جنھن ۾ افغاني پٺاڻن کان وٺي ڀاڳناڙيءَ جي ڪاڪن تائين سڀ حصيدار بڻيل آھن. جيتوڻيڪ جيڪب آباد جو ڪو وڏو سخي مرد ته مشھور ناھي پر اڳوڻا ھندو سيٺ مختلف چوراھن تي پاڻيءَ جون سبيلون ماڻھن لاءِ الڳ ۽ جانورن لاءِ الڳ ٺھرائيندا ھئا گھوڙن ۽ ٻين جانورن بيھارڻ لاءِ شيڊ ٺھرائيندا ھئا پر مڪيش چواڻي ته ”جيڪب آباد ۾ ھاڻي ڀاڳناڙيءَ جا اھي ڪاڪا اچي ڪاروبار ۾ لڳا آھن جيڪي پنھنجو بخار به ڪنھن کي ڪونه ڏين، ته اھي سبيلون ۽ مسافر خانا ڪيئن ٺھرائيندا“ ايئرپورٽ ڀرسان فورس گرائونڊ جي حالت به ڪا سٺي ناھي جتي اٺن ۽ گھوڙن جي ڊوڙ به ٿيندي ھئي ۽ جانورن لاءِ اصطبل به ٺھيل ھئا جيڪي ھاڻي ڀُري ويا آھن ۽ فورس گرائونڊ ۾ سم جو پاڻي اچي بيٺو آھي جنھن کان بچيل ڪنھن ڪنڊ تي نوجوان والي بال ۽ فوٽ بال کيڏن ٿا. ”تفريح ته جيڪب آباد ۾ آھي ئي ڪو نه، اڳي سينمائون ھونديون ھيون انھن مان به وڃي ھڪ بچي آھي، باغ باغيچا ۽ رانديون ته ڄڻ ڪو خواب ھجن“ ھڪ نوجوان ٻڌايو ”ھاڻي نوجوانن پاڻ کي شراب جي گتن، مني سينيما گھرن تائين محدود ڪري ڇڏيو آھي.“ ھونئن ته جيڪب آباد ۾ ڪيتريون ئي ذاتي لائبريريون ٿي سگھن ٿيون. پرڪاشرام پل وٽ ڪامريڊ ٽيڪا رام پاران 1932ع ۾ قائم ڪيل شري ڪرشنا فري لائبريري اڃا تائين ھلي رھي آھي. ھڪ ڪمري واري زبون عمارت ۾ پراڻي فرنيچر تي ويھي روزانو ٻه ٽي سؤ ماڻھو اخبارون پڙھي وڃن ٿا. 1978ع کان لائبريري جي ڇنڊ ڦوڪ ڪندڙ لالا وشنو موجب اڳي لائبريري ۾ ڪتاب ۽ رسالا به ايندا ھئا پر ھاڻي رڳو اخبارون اچن ٿيون. سرڪاري سطح تي ڪا به سرپرستي نه ٿيڻ سبب لائبريري ڏينھون ڏينھن ختم ٿيندي پئي وڃي. جيڪب آباد جو وڪٽوريا ٽاور وارو گھڙيال ته سالن کان خاموش آھي پر شھر ۾ وڌندڙ ٻاھرين آباديءَ تي به ماڻھو خاموش آھن. ڪوئيٽا وانگيان ھاڻي جيڪب آباد ۾ به افغاني پٺاڻن جون ڪاروباري سرگرميون وڌي ويون آھن. ھتي ايراني تيل ۽ ٻيو اسمگل ٿيل سامان عام جام ملي ٿو. ”پٺاڻن جو ڪاروبار ۾ ايترو ته اثر وڌي ويو آھي جو ڀلي ڪنھن به پارٽيءَ طرفان ھڙتال جو سڏ ھجي، جيستائين ھو راضي نه ٿين ته ھڙتال ڪامياب نه ٿيندي“ پرويز ٻڌايو. ھن چيو ته ھڙتالن جي موقعن تي ھو ھٿيار کڻي ويٺا ھوندا آھن ته جيئن ھڙتال ڪرائيندڙن سان منھن ڏئي سگھن.
خوبصورت ڪپڙي مارڪيٽ واري ھن شھر جي ترقي نه رڳو گھڻين عمارتن ذريعي ڳڻائي سگھجي ٿي باقي ته جيڪب آباد منزل تي پھچڻ کان اڳ ئي ڪنھن سراءِ ۾ ڊھي پيل مسافر جھڙو شھر بڻجي ويو آھي جتي صوبيدار سراءِ سھڻي سراءِ جھڙيون عمارتون اڃان به موجود آھن. ڏيڊ صدي کان اڳ جان جيڪب چيو ھو ته ”جيڪو ڪم مون کي روزانو ڪرڻو پوي ٿو اھو 50 دماغن جي ڪرڻ کان به وڌيڪ آھي. 24 ڪلاڪن مان مون کي صرف 3 ڪلاڪ ننڊ به ورلي نصيب ٿئي ٿي. اھو اٿاھ ڪم ھڪڙي ڏينھن مون کي ختم ڪري ڇڏيندو پر مون کي افسوس ناھي ڇو ته مون ثابت ڪيو آھي ۽ ڪي بنيادي اصول واضع ڪيا آھن، جن تي مونکان پويان ايندڙ ڪم ھلائي سگھندا“ پر سندس پويان ايندڙ ڪم ته ڪو نه سنڀالي سگھيا رڳو جان جيڪب جو گھڙيال، تلوار، قبر ۽ سندس گھوڙي جي قڀر سنڀالي سگھيا. برطانيه جي وولنگٽن واري علائقي ۾ ھاڻي شايد ڪير جان جيڪب کي سڃاڻي الائي نه، پر جان جيڪب اڄ تائين جيڪب آباد جي ماڻھن وٽ پنجھائب وارو نالو بڻيل آھي. چارلس نيپئر سان گڏجي دٻي ۽ مياڻيءَ واريون جنگيون وڙھندڙ ۽ خان آف قلات سان به وڙھندڙ انگريز فوجي عملدار سان مقامي بلوچ قبيلن جو عجيب رشتو ھو. جيتوڻيڪ ھو کانئس نفرت ڪندا ھئا پر جڏھن گرمين جي ڏينھن ۾ جان جيڪب پنھنجي گھوڙي ميسينجر تي ئي گھمندي بيھوش ٿي ويندو ھو ته اھي ئي ٻروچ کيس کڻي اچي سندس ريزيڊنسيءَ تائين پھچائيندا ھئا. پادرين جي عيوضيءَ جي پٽ جان جيڪب پنھنجي قبر تي صليب نه لڳائڻ ۽ پاڻ کي جيڪب آباد ۾ ئي دفنائڻ جي نصيحت ڪئي ھئي. عبدالڪريم گدائيءَ موجب ھن 9 سال حڪومت ڪري خونخوار قبائلين کي ھڪ امن پسند ۽ باذوق آبادگار طبقي ۾ بدلائي ڇڏيو. شايد اھو ئي سبب ھو جو سندس وفات کان پوءِ ڪيترن ئي سالن تائين مقامي ماڻھن مان ڪنھن کي ٽيئڙ تپ (بخار) ٿيندو ھو ته اھو وڃي جان جيڪب جي قبر کي ڀاڪر پائي ايندو ھو ۽ سندس بخار ھليو ويندو ھو. ھاڻي جيتوڻيڪ ڪوئيٽا روڊ سان واقع ڪرسچن قبرستان ۾ جان جيڪب جي قبر ۽ دروازي کي ٽائلز وغيرھ ھڻايا ويا آھن جتي برطانوي ھاءِ ڪمشنر ۽ دفن ٿيلن جا خاندان ھر سال حاضري ڀريندا آھن پر عيسائين جي قبرستان ۾ اھا رونق ئي نه رھي آھي جيڪا ڪجھه سال اڳ ھوندي ھئي. گلن ۽ ڇٻر جي جاءِ ھاڻي سم ۽ ڪلر ورتي آھي. جيتوڻيڪ ھاڻي قبرستان کي در ڏنل آھي پر پوءِ به ڪجھه ماڻھو جان جيڪب جي قبر تي مٺائي ۽ ڏيئا ٻاري ڄڻ ته خراج پيش ڪري وڃن ٿا.
جيئن جيمخاني جيڪب آباد ڀرسان واقع ڪنھن ستي جتي عورت واري قبر لاءِ ماڻھن جي چوڻي آھي ته اھا رات جو نڪري چوراھن تي نچندي آھي. ايئن ئي جيڪب لاءِ مشھور چوڻي آھي ته ھو رات جو روڊن تي نڪري شھر جو گشت ڪندو آھي. ھڪ دوست جي فينٽسي موجب ٿڌين ھوائن واري چانڊوڪي رات ۾ اسان جان جيڪب کي وڪٽوريا ٽاور وٽ روئندي ڏٺو. ھو راڄ واھ جي گندگي وڻن کان خالي ٿيل ۽ حددخلين سان ڀرڀور شھر کي ڏسي روئندو رھيو. ھن کان ته پنھنجي گھوڙي ميسينجر جي زناني اسپتال واري قبر ۽ پنھنجا ٺاھيل گھڙيال به ڪونه لڌا. ھن پاڻي پيئڻ چاھيو پر کارو پاڻي ملڻ ڪري ھو واپس ھليو ويو جنھن کي اتان جو چونڊيل ميمبر پرچائڻ ويو پر ھن ساڻس نه ڳالھايو ۽ پنھنجي ان شھر جي حالت تي ڳوڙھا ڳاڙيندو ھليو ويو.