نينھن ٻڍل نروار ڪَيڙو
چون ٿا ته صوفي شاعر ٻڍل فقير سال 1865 ۾ بخشي انڙ واري ڳوٺ ۾ تڏھن پيدا ٿيو جڏھن سندس والد عبدالواسع انڙ جي سوال تي ھڪ نانگي مست فقير کيس دعا ڪئي ۽ پٽ جو نالو به ٻڍل رکڻ جو چيائين. ٻڍل فقير لاءِ لکت ۾ اھڙيون ڳالھيون موجود آھن ۽ مريدن ۾ به مشھور آھن، جن مٿان تڪڙ ۾ يقين ڪرڻ مشڪل آھي. آنند رام طوطلداس راجاڻيءَ پاران ڊسمبر 1941 ۾ ٻڍل فقير جي ڇپرايل رسالي ۾ ڄاڻايل آھي ته ٻڍل سائين جنھن مھل ڄائو ته ناڙي وڍڻ لاءِ عورتن ڪاتيون ڳولھڻ شروع ڪئي پر ڪاتي ڳولي نه سگھيون. ته تازي ڄاول ٻڍل فقير کين ڏسيو ته ڪاتي فلاڻي ھنڌ رکي اٿو. يا وري اھو ته ھو جڏھن ڳائيندو ھو ته ٻن ڪلامن ڳائڻ کان پوءِ وجد ۾ اچي ويندو ھو ۽ ٽيون ڪلام ڳائيندي ھو اڏامي ويندو ھويا جڏھن مال چارڻ ويندو ھو ته جنھن وڻ ھيٺان ننڊ ڪندو ھو، وقت جي ڦيري سان گڏ اھو وڻ مٿانئس ڇانو نه ھٽائيندو ھو. انھن ڳالھين ۾ صداقت ھجڻ يا نه ھجڻ واري بحث کي اسان ٻڍل فقير واري ئي صحن ۾ ڇڏي اڳتي وڌياسين ته گادي نشين واري صوفا سيٽن سان سينگاريل ڪمري اندر مريدن جي رش نظر آئي. مقبري سامھون ٺھيل گادي نشين جي انھن اوطاق وارن ڪمرن مٿان ھڪ ڊش به لڳل ھئي جيڪا ميلي جي روشنين ۾ تمام گھٽ ماڻھن کي نظر پئي آئي. صحن جي گھاٽي بڙ ڀرسان ڪاٺين جا ڪچا اھڙا ڪمرا ٺھيل ھئا، جيڪي پري پري کان ايندڙ عقيدتمندن جي ترسڻ لاءِ مخصوص ٿيل ھئا. ٻڍل فقير جي درگاه تي ايندڙن جي ترسڻ لاءِ حالتن آھر سٺو بندوبست ٿيل ھو. ٻڍل فقير جيئن ته پنھنجي شاعري ۾ ئي اھو پيغام ڏنو ھو ته؛
عشق وارن جا پنڌ پراھان، اوري دين ايمان،
نه مئن سني نه مئن شيعا، نه مئن مسلمان،
عشق اسان دا ڪعبه قبلا، عشق دا اعلى شان.
تنھنڪري ٻڍل جي عقيدتمند مسلمانن سان گڏ گھڻا ھندو به شامل آھن جن لاءِ ٻڍل فقير جي وقت ۾ ئي عقيدتمندن لاءِ درگاه تي ھڪ خاص مسافر خانو ٺھيل ھوندو ھو جتي، آڪھه سميت اچي رھڻ جي سھولت موجود ھئي. درويشي ڪلامن سان ايتري دل ھوندي ھئي جو ڪلاڪن جا ڪلاڪ ويٺا يڪتاري ۽ دلي تي درد آلاپيندا ھئا. سندن فقيرن جي ٽولي رندي ڪلامن جي ڪري مشھور ھوندي ھئي پر ھاڻي ماجرا ٻي آھي. سندس درگاه تي روزانو راڳ جو ڪو رواج ناھي ۽ ھر ماه پھرئين جمعي تي محفلون ٿين ٿيون. سندس ڪلام کي ڳائڻ وارن راڳين جو تسلسل ڄڻ ته ٽٽي پيو آھي.
ٻڍل فقير جي درگاه واري ميلي جي ھڪ خصوصيت اھا به ھئي ته ميلي جي موقعي تي جيتوڻيڪ ڪجھه عورتون به آيل ھيون پر کانئن لھر ھڻائي جن ڪڍڻ وارو سلسلو خوشقسمتيءَ سان ڪٿي به نظر نه آيو. ميلي تي ٻڍل فقير جي ھمعصر گندا واھ واري سائين رکيل شاھ ۽ چيزل شاھ واري ميلي کان به گھڻي رش ھئي. چيو وڃي ٿو ته شڪارپور ۽ ڀرڀاسي ۾ ٻڍل فقير جي ميلي کان وڏو ڪو ٻيو ميلو سالن کان نه لڳو آھي. ڀرڀاسي جا ماڻھو تفريح جو اھو واحد موقعو ڀرڀور نموني ملھائين ٿا. درگاه جي صحن کان ٻاھر موت جي کوھن، ميجڪ شوز، چڙيا گھرن، مٺائي ۽ رانديڪن وارن دڪانن جا ته ٻڍل فقير وارين سٽن ”اڄ مون کي عيد ٿي جڏھن يار جا ديدار ٿيا“ جيان پنھنجا سڄڻ ڏسي به عيد ۽ ميلا ٿيا. دڪانن واري پاسي ته ايتري رش ھئي جو چيو پئي ويو ته درگاه ٻاھران واري پلاٽ جو ڏھين روپئي فوٽ ميلي جي ڏينھن لاءِ وڪرو ٿيو آھي. وڏن آوازن ذريعي ڪن ڦاڙيندڙ لائوڊ اسپيڪرن ۾ ”ادا ھي شير بلا ڏسو، ادا ھي بگھڙ اٿي ٿو، ھڻ لٺ، ادا ھڻ لٺ.“ واريون رڙيون ٻڌندا ھڪ عجيب ٽينٽ آڏو بيٺاسين جنھنجي ٻاھران اھو بينر لڳل ھو ته “ڪمال شاه جو ڪمال ڏسو، سوئر اندر ٻڌل ڏسو.“ ان ٽينٽ ۾ وڃڻ جا پئسا پئي ورتائون پر اسان ته گيٽ واري کي ڏسندي ئي اندازو لڳايو ته اندر ڪھڙي بلا ھوندي.
ميلي وارن دڪانن تان رش ۾ ڌڪبا اچي راڳ واري پاسي ٿياسين جتي پڻ وڏي ميدان ۾ ماڻھو رش ڪيو ويٺا ۽ بيٺا ھئا. سامھون مٽيءَ جي دڙي تي ھڪ اسٽيج ٺھيل ھئن، جتي صوفي فنڪار فن جو مظاھرو ڪري رھيا ھئا ھيٺان جڏھن ڪجھه سمجھه ۾ ۽ نظر به نه پئي آيو ته اسان ان اسٽيج اندر داخل ٿياسين، جتي عام ماڻھن تي گيٽ وارا لٺين جون الرون ڪري کين موٽائي رھيا ھئا. پر ھو ته ٻڍل جي عشق ۾ آيل ھئا انڪري اھڙين الرن ڄڻ ته ھنن تي ڪو اثر ئي نه پئي ڪيو ۽ ھو ٻڍل جون اھي سٽون جھونگاريندا رھيا ته؛ ”عشق وڃايو حجاب، ڦٽ ڦڪڙي آھي ڏاج منھنجو“
ٻڍل فقير جي ميلي وارن ٽن ڏينھن جون الڳ الڳ نشستون ٿين ٿيون. پھرئين ڏينھن سندن تربتون کنيون وڃن ٿيون. ٻئي ڏينھن اھي حويلي کان درگاه آنديون وڃن ۽ ٽئين ڏينھن معززن ماڻھن جي دعوت ۽ ڀرڀور راڳ ڪيو وڃي ٿو. انھن سڀني نشستن ۾ جيڪا ڳالھه شديد نموني غير حاضر نظر اچي ٿي سا آھي ٻڍل فقير تي ادبي يا ثقافتي ڪانفرنس، جتي پڙھيل لکيل ماڻھو اچي ٻڍل جي ڪلام کي سمجھن ۽ سمجھائين. ٻڍل جون ڪافيون ته ھونئن ئي مشھور آھن پر ڇا گادي نشينن کان ٻڍل جو ڪلام سھيڙي چڱي نموني ڇپرائڻ به نه ٿو پڄي سگھي. اھي ۽ اھڙا ٻيا سوال ۽ صلاحون ذھن ۾ کڻي جڏھن رات دير سان واپس ٿياسين ته ٻڍل جون ئي سٽون ذھن ۾ پئي آيون ته :
”پنھنجو ڳولي ڏس پاڻ تون،
آدم ڪيئن ڪوٺائين تون.“