ڌنڌ ۾ گم ٿيل ڳوٺ جا عجيب ڪردار!
ڪچن رستن ۽ ڪچين نالين واري ھن ڳوٺ جي حالت اڃا به ساڳي آھي. ڪيئي ورھيه گذري ويا آھن ھنن ڪو سک جو سج ناھي ڏٺو. بدلجندڙ وقت سان ھلندي ھنن ووٽن جون به پيتيون ڀريون آھن. پر شناختي ڪارڊن ۾ وڌندڙ سوراخن سان گڏ ھو پاڻ به پروڻ ٿي چڪا آھن. ” اڄ ۽ ڪلھه ۾ فرق به ڪھڙو؟“ شيخ اياز جي اھا سٽ تڏھن من تي تري اچي ٿي جڏھن ڪيترن ئي سالن کان پوءِ انھي ڳوٺ ۾ پير پائجي ٿو. ھو ضياءَالحق جي صدر ٿيڻ کان مشرف جي صدر ٿيڻ تائين مسلسل ماٺ ۾ آھن. کين اھو به آسرو ناھي ته اھو روڊ ڪڏھن کين پڪو ٿي ملندو، جنھن جي ڌوڙ ۾ پير وڃائيندي ھنن جا ابا ڏاڏا گذاري چڪا آھن. ھو غربت جي ڇڪيل ليڪ کان به گھڻو ھيٺ حياتيون گذارين ٿا، پر ڪو به غربت مٽايو پروگرام سندن زندگي ۾ معمولي تبديلي به نه آڻي سگھيو آھي. ڳوٺ جي گھٽين ۾ ته مفت جون مليل پن جو ٻيڙيون شوق سان پيئندڙ اھو گلو مينگھي به ڪونه ٿو ملي. جنھن جون فقيراڻيون ڪرامتون ڏينھون ڏينھن ڳوٺ ۾ مقبول ٿي رھيون ھيون، پر گلو مينگھي ڪو جناتي بابا نه بڻجي سگھيو ۽ نه ئي وٽس وزيراعظم ھائوس جا دعوت ناما پھتا. وھم ۾ ورتل ڳوٺاڻن کي مفت ۾ ڌاڳا پڙھي ڏيندڙ گلو مينگھي لاءِ چون ٿا ته مرڻ کان اڳ ھن ھڪ قبر جيڏي کڏ کوٽي ان ۾ رھڻ شروع ڪيو ھو. ماڻھن کيس ڳڙن جي وسڪاري ۾ به پسار ڪندي ڏٺو ھو ۽ سندس دعائن سان ڳوٺ جي ڪجھه ڇوڪرين پٽ ڄمڻ جون نه دعوائون ڪرڻ شروع ڪيون، پر ھو پاڻ ھرتو گوشه نشينيءَ ۾ ھليو وڃڻ کان پوءِ گذاري ويو. گلو مينگھي گھٽين مان ڇا غائب ٿيو آھي. ڳوٺاڻن مان فقيراڻي رمز ھلي ويئي آھي. ھاڻي جڏھن ڪو خيال ۽ ڪا توائي کيس ستائي ٿي ته ڳوٺ جا ڇوڪرا چرس جا سگريٽ ڀرين ٿا ۽ جوا جي ٽڪريءَ تي جوا جي گھوڙيءَ وارا داڻا اڇلي اميد سان ھڪل ڪن ٿا ”آ ڇڪو!“ ۽ ھاڻي اھي محنتي ۽ سخي مرد ته ڄڻ ڳوٺ مان ئي لڏي ويا آھن جيڪي فصل پچائڻ جا مقابلا ڪندا ھئا ۽ اوطاقون ھلائيندا ھئا. ھاڻي ڪچي تائين مشھور ”در محمد“ جي ان اوطاق جو اڱڻ به سوڙھو ٿي ويو آھي. جتي ڄڃون لاڙي کارايون وينديون ھيون ۽ ڏاند گاڏين تي رستي سان گذرندڙ ڄڃن کي ويلي جي مھل ماني کائڻ بنا وڃڻ جي موڪل نه ملندي ھئي. ھاڻي ته ڳوٺ کي جواري، وياج خور ۽ گھر جا چور سم ڪلر جيان وڪوڙي ويا آھن. ڇا ھاڻوڪي نسل مان ڪو اھو سيٺ عدل ڪريم (عبدالڪريم) اڀري ايندو. جنھن ڳوٺ ۾ پھريون ڀيرو لوٽي واري ٽڪ ٽڪ ڪندڙ مشين ھڻائي ھئي؟“ ھاڻوڪو تعليم ئي مڪمل نٿو ڪري سگھي ته سيڙپ ڏانھن ڪيئن ويندو.“ پن جي ٻيڙي پيئڻ سبب ڪاراٽيل ڇپن واري ڳوٺاڻي جي ڪيل اھا ڳالھه ان ڪري به درست لڳي جو اسڪولن جي حفاظت ھن ڳوٺ جو دستور ئي نه رھي آھي. نئين کليل پرائمري اسڪول جي درن جا تالا ڀڃي بئنچن تي حاجت پوري ڪندڙ ماڻھن جي ڳوٺ ۾ گرلز پرائمري اسڪول اڃان به بھه جو گودام آھي. ڪم کان ڪيٻائيندڙ اڄوڪي دور جي ھيرن جي ڳوٺ ۾ وي سي آر تي فلمون ھلائيندڙ ھوٽلن جو تعداد ته وڌي ويو آھي پر اسڪول جي عمارتن ۾ ڪو اضافو نه ٿيو آھي. ھاڻي ھو انڪري به پاڻ کي ترقي ۾ سمجھن ٿا جو کين اڳ جيان ٽي وي، وي سي آر گڏھ گاڏن تي مريضن جيان شھرن مان نٿي آڻڻي پوي. وي سي آر کان واندا ٿي ھو جوا کيڏن ٿا، ڪو ٻيو ساٿي کيڏڻ لاءِ نٿو ملي ته ھو پنھنجي پاڙي جي عورتن سان ئي پتي راند کيڏي ٻاڙ پوري ڪن ٿا.
اھي لطيفا ته اڃا تائين ڳوٺ جي ٻارن کي ٻڌايا وڃن ٿا ته جڏھن بجلي لڳڻ جو ڪم شروع ٿيو ته ڪيئن نه اڪثر ماڻھن بلبن مان باھ لڳڻ ۽ تارن ۾ ڦاسي مرڻ جي ڊپ کان بجلي فراھمي جي مخالفت ڪئي. ھن ڳوٺ مان ھر ڪو ته سرائي ٺارو ۽ حافظ عيسو ٿي ڪونه اڀريو جن معمولي علم شناسي ھوندي به ڪاروبار جون نيون بلنديون ڇھيون. ھڪڙي ڳوٺ جي زمين تي محنت ڪري بس ورتي (ٽرانسپوٽ جو ڪاروبار) ۽ ٻئي سعودي ويزائون وڪرو ڪري ماڻھو پرڏيھه موڪلڻ ۽ مني چينجنگ جو ڪم ڪيو. اھا ته وري الڳ ڪھاڻي آھي ته شھر تائين سائيڪل تي ويندڙ ڀائو ڪيئن ڪراچي کان موھن جي دڙي تائين جھازن ۾ اچڻ لڳا ۽ وري ساڳي ٻه ڪھي چپل پائي پنڌ گھمڻ لڳا. پيسو پيسو ڪري ملڪيت ميڙيندڙ زميندار پنھنجي پٽن کي انڪري تعليم نه ڏياري ته ماستر کين ماريندا پر اھو المياتي افسانو اڃا تائين ڳوٺ ۾ ڳائجي ٿو ته ڪيئن ان زميندار جي پٽن پيسا ۽ پنھنجيون حياتيون ڦوڪ ۾ اڏائي گل ڪري ڇڏيون. ان زماني ۾ ڳوٺاڻن نجم عباسي جي ”ڇوڏو“ ڪھاڻي ته ڪونه پڙھي ھئي پر ھو پنھنجي ٻارن کي کنگھه جي دوا وٺي ڏيڻ بدران دگيگن واري ٻير جا ڇوڏا ٻارن جي ڳچين ۾ ٻڌندا ھئا، ھاڻي اھا ٻير به ڳوٺ مان غائب آھي ته ٻڪرين جي اھا واڙ به گم آھي، جتي ڀنگوڙي پوڙھا نشي ۾ کير ڏھڻ لاءِ ٻڪرين بجاءِ نر ٻڪرن کي پڪڙي ويھندا ھئا ۽ پوءِ دانھون ڪندا ھئا ته ”اڄ ٻڪري ڀلا کير ڇو نه ٿي ڏئي!“
سال گذري ويا، ڳوٺ جي قسمت ھاڻي به ساڳي آھي. ڳوٺ جي گند ڀريل گھٽين مان گذرندي اھا خبر نٿي پوي ته ڇيڻا ٿڦيندڙ. لوڙھن تي رليون سڪائيندڙ ۽ گاھ ڀريون ڪندڙ نارين ۾ اڃان به ڪي چاھتن جا چؤٻول آھن الائي نه پر اھا پڪ آھي ته ويم دوران عورتن ۽ ٻارن جي موت ٿيندو رھي ٿو. فيملي ھيلٿ ڪيئر واري ھن زماني ۾ ڳوٺاڻن کي ڊسپرين وٺڻ جيتري به جڏھن رقم ناھي ته ھو صحت جي ھر اصول کان ئي لاتعلق ٿي وڃن ٿا. ڳوٺ جي ڪشادين اوطاقن جي اڱڻن تي پپر جا وڻ ۽ انھن جي لامن ۾ پينگھون ته ھيون ڪونه ۽ نه ئي باغن ۾ ڪوئل ۽ بلبل جون لاتيون ھيون، جن جي ھاڻي پچار ڪجي. ميٺ محبت به ڳوٺن مان ڪڏھوڪو موڪلائي چڪي آھي. پر ھاڻي ته ڳوٺ ۾ اھا شناس به نه رھي آھي جيڪا ڳنڀير طبيعت جي وڏڙن کان کين ورثي ۾ مليل ھئي. ھاڻي ھو ھڪ ٻئي جي پٽڪي ڊاھ لاءِ ھر وقت تيار آھن پر ھو جنازي جي جلوسن تي به بندوقون ڇوڙڻ لڳا آھن. ھڪ ٻئي جي گھرن ۾ کاٽ ھڻندڙ ڳوٺ ۾ انتھا تي پھتل بدديانتي واري دؤر کان ته ڏاڏي واڌي ۽ گلو مينگھي وارو دؤر چڱو ھو. جتي سھپ ۽ سچائي ته جيئري ھئي. مال ۽ گڏھ گاڏن گذرڻ کان پوءِ دڳ تان اٿيل ڌوڙ جڏھن سخت گرمي واري شام جو ڳوٺ مٿان ڇانئجي ٿي ته اوچتو ڳوٺ جي عمر جو خيال اچي ٿو. لکت ۾ ڪا ثابتي نه ملڻ سبب ڳوٺ جا جھونا صرف اھو ٻڌائين ٿا ته ڳوٺ ۾ مھتن (واڻين) جا به دڪان ھوندا ھئا. ان عمر جي ڳوٺ تي آخري نظر وجھندي به اھو ارمان ٿئي ٿو ته ھن وقت تائين ھي ڳوٺ ڪا ڇوڪري يا ڇوڪرو پوسٽ گريجوئيٽ به پيدا ناھي ڪري سگھيو.