ڪميونسٽن جھڙو حُر
چوڏھين ورھين جي عمر ۾ سنجھوري تعلقي جي ڳوٺ ٺارو خان لغاري وٽان مال چارڻ کان تنگ ٿي، جڏھن ھو گھران ڀڄي نڪتو ھو ته سندس کيسي ۾ پنجين درجي جو سرٽيفيڪٽ ھو ۽ ننڍڙي بيگ ساڻ ھئس. ھو ان حيدرآباد ڏانھن اچي رھيو ھو، جتي ڪو به سندس سڃاڻو نه ھو ۽ ٽرين ۾ سموري سفر دوارن ھو ان خوف کان آيت الڪرسي پڙھندو آيو ته ڪٿي لليجا نه کڻي وڃن. لطيف آباد ۽ ھير آباد جي مختلف گھرن ۾ سستي نوڪر جيان ڪم ڪرڻ دوارن ھن تعليم به پرائي. اخبارون به شوق سان پڙھڻ شروع ڪيون ۽ پراون پنھنجن سياسي جلسن ۾ تقريرون ٻڌي نعرا ھڻڻ به سکيو. انھن ئي ڏينھن ۾ ڀٽي واري جمھوريت دوران مشھور حر ڪيس ٿيو. سانگھڙ جي ڪانھڙ موري وٽ بظاھر پوليس مقابلي ۾ 6 حر مارجي ويا، جن مان ھڪ سندس مامو ھو، اھا خبر ۽ فوٽو اخبار ڏسڻ کانپوءِ ھو پنھنجي حياتي جي پھرين ھلچل ھلائڻ لاءِ سانگھڙ ھليو ويو. ڪجھه دوستن سان گڏجي ضلعي ۾ يوم سياءِ ملھايائين ۽ سانگھڙ ۾ ھزارين ماڻھن جي جلسي ۾ پھرين پرجوش تقرير به ڪيائين. ان جذبي جي وھڪري ۾ ئي ھن حيدرآباد واپس اچي حر اسٽوڊنٽ آرگنائيزيشن ٺاھي. پر بقول وزير لاکي جي ته جماعت جي خليفن سان روشن خيال ۽ پڙھيل لکيل حرن جو اختلاف ۽ ٽڪڙاءَ ٿي پيو، تنھنڪري کين اھڙي آرگنائيزيشن ھلائڻ کان منع ڪئي وئي.
ھو اڄ به پاڻ کي حرن جو باغي ڪردار سڏي ٿو ۽ چوي ٿو ته ”مان پير پاڳاري سان نظرون نظرون سان ملائي ڳالھائيندو آھيان.“ ھو سياسي ڪارڪن ۽ حر ھجڻ ڪري عجيب ڪاڪ ٽيل بڻجي ويو آھي ۽ پنھنجي ڳالھه ٻولھه دوران ھو پاڳاري کي پاڳارو ۽ ڀٽي کي شھيد ڀٽو چوندو رھي ٿو. تنھن زماني ۾ ھو اڃان حرن ۾ شامل وڏيرن سان مھاڏو اٽڪائڻ لاءِ پرساھي رھيو ھو ته تاج مري ۽ امر لال (جيڪو ان وقت خادم حسين مري ھوندو ھو) جھڙا ڪميونسٽ کيس پنھنجن چنبن ۾ چائي ويا. راج مري جي ڳوٺ ۾ ٻه ٽي راتيون رھڻ کانپوءِ ھن سانگھڙ ۾ اچي ايس اين ايف ۾ شموليت جو اعلان ڪيو ۽ وزير لاکو حر مان ڦري سرخو ٿي پيو. امداد چانڊيو، شبير محمد مڱريو، صادقين ۽ ٻيا سندس اسٽڊي سرڪل جا انچارج ٿيا. ان دوران ئي ھن پنھنجي خاندان کي ڳوٺان لڏائي حيدرآباد ۾ اچي آباد ڪيو ڇو ته ھو جڏھن ٽرين ۾ پھريون ڀيرو اچي حيدرآباد ۾ رھيو ھو ته ھن دل ئي دل ۾ عزم ڪيو ته ھاڻي علي محمد جو ڪو به پٽ ھاري نه ٿيندو. وزير اھڙو ڪارڪن ٿي اڀريو، جيڪو ھر مرض جي دوا ٿي پوندو ھو. چندا گڏ ڪرڻ، بينر ٺھرائڻ، پوسٽر ڇپائي ڀتين تي لڳائڻ، چاڪنگ ڪرڻ ۽ اڳواڻن کي لڪائڻ سندس کاٻي ھٿ جو کيل ٿي پيو ۽ ھو ڊي ايس ايف جو مرڪزي پريس سيڪريٽري به ٿي ويو. تنھن زماني جي کاٻي ڌر لاءِ ديومالائي ڪردار طور پيش ڪيل ڄام ساقي انھن ڏينھن ۾ جيل ۾ بند ھو ۽ وزير ”ڄام رھائي ڪاميٽي“ حيدرآباد ۽ ڄامشوري زون جو صدر به ٿي ويو. ان ڪميٽي لاءِ چندا گڏ ڪرڻ واري مھم ۾ اڳيان اڳيان رھيو. ان ۾ اھڙو ڦڙت ٿي ويو جو اڳتي ھلي ڄام جي آزاد ٿيڻ بعد ھن 15 منٽن ۾ ڄام کي 50 ھزار گڏ ڪري ڏنا. ”مون ته ڪامريڊن جي ميٺ محبت ڏسي انھن کي ھڪ ڪٽنب جيان پنھنجو ڪيو.“ ھو ڊگھو ساھ کڻي چوي ٿو ۽ اھو ته پوءِ ھلي ٻڌائيندو ته ڪامريڊن ڪيئن سندس احسانن ۽ ارمانن کي چيپاٽي ڇڏيو. وزير لاکو جڏھن مارچ 1980 ع جي آخري تاريخ واپڊا ڪالوني ڄامشوري مان پمفليٽ ڪيس ۾ امداد چانڊيو، محمد خان، شير محمد ۽ ٻين سان گڏ گرفتار ٿيو ته سندس امڙ يونين جي عورت اڳواڻ زھري مڱريو سان گڏجي ڪنگري ھائوس وئي ۽ تيستائين پنھنجي مرشد وٽ ترسي پيئي جيستائين سندس پٽ آزاد نه ٿيو. بعد ۾ وزير مٿان تڪڙي آزادي سبب ڪميونسٽ ڪلچر موجب ايجنسين جو ھجڻ وارا الزام به لڳا. پر ھو چوي ٿو ته ان ڪيس مان آزادي منھنجي ماءُ جي ڪوششن سبب ٿي. ان ۾ ڪنھن به طرم خان، ڪامريڊن يا خليفي جو ڪو به ڪردار ناھي. وزير کي جيتو ڻيڪ پنھنجا گھر ڀاتي ان زماني ۾ به دھريو ۽ ڪافر چوندا ھئا پر وزير جو گھر ڪامريڊن جي محفوظ پناھگاھ ھوندي ھئي، جتي ھو گھر ڀاتين کي رات جو ننڊ مان اٿاري به مانيون ۽ چانھيون پچرائي، ڪامريڊن جي خدمت ڪندو ھو. ڄام ساقي جو مھينن تائين اسپتال ۾ اٽينڊنٽ به رھيو ته آزادي کانپوءِ ڄام جي ملڪي دوري ۾ سندس باڊي گارڊ به ٿي رھيو.
پراڻي انڊس ھوٽل ۾ تنھن زماني ۾ ھو بيرو ھوندو ھو، جڏھن مصطفي قريشي جي شادي ان ھوٽل ۾ روبينا سان ٿي. ھو ذاتي توڙي سياسي زندگي ۾ محنت ڪندو ھو ۽ ساٿين سان محبت ڪندو ھو. پر اوچتو کيس پنھنجن ڪامريڊن ۾ اوپرائپ جو احساس ٿيو. کيس محسوس ٿيو ته ڪامريڊن ھڪ ٻئي جا عيب ڪڍڻ شروع ڪيا آھن، کين ھڪٻئي جون شڪلون نه نٿيون وڻن. ھو انھن ڪارڪنن مان نٿو لڳي جيڪي اڄ به اھو دھرائين ٿا ته فلاڻا فلاڻا نظرياتي اختلاف فلاڻي ڪانگريس ۾ ظاھر ٿي پيا ته اسين ڌار ٿي وياسين، پر وزير کي اڃا به اھو ڏک ٿئي ٿو ته ھو جنھن جمال نقوي کي پنھنجي گھر ۾ ترسائي وڏي پروٽوڪول سان بس تائين ڇڏيندا ھئا تنھن ڪراچيءَ ۾ کين تڏھن مايوس ڪيو جڏھن علي حسن چانڊيو ۽ وزير جو ڪرايو کٽي پيو ۽ ڪامريڊ امر لال کي گھر جي ان پاسي وڃڻ کان منع ڪيو ھو، جنھن پاسي ڪميونسٽاڻي ڪوٽا تي چيڪو سلوا ڪيا مان پڙھي آيل سندس پٽ پنھنجي ٻارن سان ويٺل ھو. ھو ھاڻي به عجيب غريب سوال پڇي ٿو ته ”اھو ڪير ٻڌائيندو ته نذير عباسي جو قاتل برگيڊيئر امتياز آھي يا جمال نقوي.“ ھو پڇي ٿو ته ”آخر نذير عباسي جي ڪيس کي ڇو نه کنيو ويو. ان جا اسان سڀ مجرم آھيون.“ ھو جڏھن پنھنجي پھرين پيار جھڙن انقلابين جي ڳالھين جو ڳنڍيون کولي ٿو ته ڳالھيون اچي پارسائي ۽ ڪردار تي بيھن ٿيون. وزير اجرچ سان چوي ٿو ته اسان ماڪريڊ ٻي شادي جا ھميشه مخالف رھياسين پر پوءِ ڇا ٿيو؟ ڇا مير ۽ حميدھ انھن آدرشن کي نڀايو؟ مير کي اسان ڏاھو سمجھندا ھئاسين. ڄام سنڌ ڪميونسٽ تحريڪ جو ديومالائي ڪردار ٿي اڀريو ھو پر پوءِ خبر پئي ته اھي ”مثالي ڪردار ناھن، انھن تمام گھڻو مايوس ڪيو.“ وزير چيو ان زماني ۾ ڪنھن ڪامريڊ کي چيم ته ھي ڇا پيو ٿئي ته ھن سمجھائيندي چيو ڪامريڊ پنھنجي ڊڪشنري ۾ پارسائيءَ ۽ مسيحائي موجود ناھي ته مون چيومانس اھو مڃون ٿا، پر انسان جو ڪردار به ته ڪا شئي ھوندي آھي.ڪردار ئي دنيا بدلائيندي آھي، انھن جوته ڪو ڪردار ئي ناھي. ڪيترن نام نھا مھا انقلابين جا ھٿ ڌوئيندڙ ڪالھوڪو مسڪين ڪارڪن وزير ھاڻي ان نتيجي تي پھتو آھي ته سياستدان ته سوداگر آھن. اھي پنھنجي پيٽ خاطر ڪنھن جو به سودو ڪري سگھن ٿا. ھو جيڪو جيلن ۾ ساٿين جا حوصلا بلند رکڻ لاءِ؛
ظلم ضياءَ جو زور ٿي ويو، اوندھ ڇا ئي ڪاري ٻاٽ
ڪارا چڪر پاڳل خانه، ڦري ڏٺاسين اھي گھاٽ
جھڙا گيت ڳائيندو ھو. سو وزير ھاڻي پنھنجي ننڍڙي ڀائيٽي کي گيت ٻڌائي پنھنجي ۽ ھن جي دل وندرائي ٿو. ھو ھاڻي انقلابين کان وڌيڪ ان ننڍڙي جي وڌيڪ ڊيوٽي ڏيئي ٿو. جنھن کي ھو گوريلو چوي ٿو. کيس 3 پٽ ۽ 3 نياڻيون آھن. پاڻ ۾ 5 ڀائر ۽ 5 ڀينرون آھن.
پوري جھان کي پنھنجو سمجھندڙ ۽ دنيا جي مزدورن کي ھڪ ڪرڻ وارن نعرن جي صحرا ۾ سالن تائين ڀٽڪڻ کانپوءِ وزير ھاڻي پنھنجي نظر کي ڪٽنب تائين محدود رکي اطمينان سان چوي ٿو ته ”حيدرآباد ۾ اڪيلو آيو ھئس ھينئر وڏي ولر سان آھيان“ ڪٽنب وارا ۽ ٻيا واسطي وارا کيس نڪمو چون ٿا. پر ھو چوي ٿو مان امان کي به چوندو آھيان ته مان وزير نه پر سفير آھيان. ھو پنھنجي لاءِ چوي ٿو آءُ پنھڻجو پاڻ کي اڄ به گھڻن حوالن سان ڪامياب ماڻھو سمجھان ٿو. صوفين، چورن ۽ چرسين سان به سنگت نڀائيندر وزير ھاڻي جڏھن ليکو ڪرڻ ويھي ٿو ته ڪامريڊن جي کاتي رت جون اھي 38 بوتلون به ڪڍي ٿو. جيڪي ھن مختلف موقعن تي ڪامريڊن کي ڏنيون. 30 سال اڳ ريگيولر چرس پيئندڙ وزير چوي ٿو ته ڪامريڊ ته ڇا منع ڪن ھا، جماعت ۾ به صادق فقير ۽ اسان لاءِ چرس پيئڻ منع ناھي. ڪميونسٽن کان ھو آھستي آھستي ائين ٽٽي ويو ڄڻ سئيءَ منجھان ڌاڳو نڪري ويو. سنڌ سرڪار ۾ جڏھن پير پاڳاري جو پٽ راجا سائين وزير ٿيو ته ھي غريب جو ٻار ان جو وڃي او ايس ڊي به ٿيو. ان دوران ئي ھن نذير عباسي جي بيواھ کي ڪراچي ۾ نوڪري ۽ گھر به وٺرائي ڏنو. شايد تڏھن ئي کيس ارمان ٿئي ٿو ته ڄام ساقي جي پھرين زال ”سکان“ حيدرآباد ۾ جنھن محمودھ خاصخيلي جي گھر سجاد ظھير کي جنم ڏنو. ھاڻي ڄام ان محموده کي به نٿو سڃاڻي. وزير سنڌ جي اھڙن ھزارين ٻارن منجھان ھو، جن جي ڪير به باقائدھ تربيت ناھي ڪندو. پر ھو ڪجھه اڳتي نڪري آيو ۽ چوي ٿو ته ” ھڪڙي اندروني جنگ آھي جيڪا اڃا جاري رھندي.“ ھن قومپرستن ۽ ڪميونسٽن سان اڃان سماجي ناتا نه ٽوڙيا آھن. پر پنھنجي فوٽو البمن ۾ ڪامريڊن کان وڌيڪ پير پاڳاري جا فوٽو رکي ٿو ۽ چوي ٿو ته پاڳاري خاندان مان اڃان به اميد رکان ٿو ته متان اتفاقي طور ئي انھن منجھان چڱائي ٿي پوي. ماڻھو سٺي مسيحا جي ڳولا ۾ آھن ۽ پير پاڳاري جو ڪردار وڻندر آھي. جڏھن کانئس ھڪ ھڪاڻي ڪرڻ لاءِ پڇجي ٿو ته ھو چوي ٿو ته ”مون کي ڪميونسٽن کان حر ھجڻ تي وڌيڪ فخر آھي. نوجوان حر ڪميونسٽ نظريي کي پنھنجو ويجھو سمجھن ٿا ڇو ته ھو جدوجھد ڪندڙن کي سٺو سمجھندا آھن.“