ڪوڙن سچن ميرن واري خيرپور
ھاڻي ھنن دونھين ۽ دز وارين گھٽين ۾ ان خيرپور کي ڪٿي ڳولھجي جنھن جي بخاري پاڙي ۾ ڪڏھن شام ٿيندي ئي محلي جو ماحول عطر عنبيرن سان واسجي ويندو ھو، مائي ھندان ۽ سندس ڌيءُ بندان جون محفلون مچنديون ھيون. بندان جي ھڪ ڊي ايس پي سان شادي کان پوءِ به سندس طبلي نواز نورو سندس در اڳيان رھندو ھو ۽ چون ٿا ته ھن آخري پساه به ان در اڳيان پورا ڪيا. ”ھنن پيداگيرن ته خيرپور سان ان نوري جيترو به نه نڀايو آھي“ ھڪ دل جلئي خيرپوري نوجوان چيو. جنھن خيرپور ۾ جمعي رات کان سواءِ ھر رات راڳ ٿيندو ھو اتي ھاڻي ڪو محفل مچائڻ وارو ڪونھي. وقت جي ستم ظريفي ته ڏسو ڪڏھن راڳ جو گھر سڏي ويندڙ خيرپور ۾ ھاڻي رڳو مختيار شيدي ئي وڃي راڳي بچيو آھي. جنھن ٻڌندڙن جا تڻ تپائي ڇڏيا آھن.
جڏھن خيرپور جون گھٽيون اڃان اڄوڪن خيرپوري سيٺين جي دلين جيان سوڙھيون نه ٿيون ھيون تڏھن جيلاني محلي واري مائي زيبا وٽ ”ھالا جي شاعراڻي طبيعت واري پير“ جھڙا مھمان به دل جي سڏ تي ھليا ايندا ھئا. اختيارن جو غلط استعمال ته اڄوڪي خيرپور ۾ شروع ٿيو نه ته ”رياست جي جج پير علي شاه“ جي ڌيءُ جڏھن ھڪ غير سيد سان نڪري وڃي پسند جي شادي ڪئي ھئي ته اھو رياستي جج پنھنجي ان ”زور آور“ ناٺيءَ کي گرفتار ته ڇا بلڪه سينئر خيرپوري چواڻي ته ڪجھه به نه ڪري سگھيو ھو. ان ئي سينئير ھمراھ ٻڌايو ته ”ھاڻوڪي اشرافيه ٻيو نه ته تڏھن به شراب پيئڻ جي ڪيس ۾ ماڻھن کي ڪاٺ ۾ وجھرائي ھانءَ ھلڪو ڪري ٿي وٺي“.
اڄوڪي خيرپور ۾ اھو ڦول باغ ڪٿي جنھن ۾ رتن مل تاس راند کيڏندو ھو ۽ ھر جمعي تي پوليس بئند اچي ”ارمان آ نازڻ تنھنجو دم بيوفا تي ناز ھو“ واري ڌن وڄائيندي ھئي. اھو رتن مل اڄوڪي ڊاڪٽر چيلا رام (جنھنجو نصير مرزا چيلو آھي) جو چاچو ھوندو ھو. ”جارج عليمراد ٽاڪيز“ ۾ انٽرويل دوران دال کپائيندڙ رتن مل تي جڏھن تاس راند ۾ ڏنڊ (سزا) پوندو ھئو ته سندس اٿ ويھه ڪرڻ ته نرالي ھوندي ھئي. ان ڦول باغ ۾ ٽي وي ۽ ريڊيو به عام خلق جي سھوليت لاءِ رکيل ھوندا ھئا ۽ ريڊنگ روم به ھوندو ھو. جنھن کي ھاڻي ڪٽي گراٺ جيترو ڪيو ويو آھي ۽ ھا ان ٽپالي گھٽيءَ کي ڪيئن وسارجي جنھن ۾ رياست جا پوسٽ مين رھندا ھئا. ھاڻي ان گھٽيءَ ۾ ٽپالي گھٽ ڊاڪٽر وڌيڪ رھن ٿا، شايد ان ڪري ئي گھٽي سوڙھي ٿي ويئي آھي ۽ ھا ھو منشي محلو، جنھن ۾ رياستي ڪورٽ جا منشي رھندا ھئا اھو به ته ھاڻي ميرن جي حاڪميت وانگر ماضيءَ جي مزار بڻجي ويو آھي.
جنھن خيرپور مان مير فيض محمد انگريزن کي ريل جي پٽڙي وڇائڻ جي اجازت نه ڏني ھئي ته متان ڌاريا اسان جو ديس نه ڏسي وٺن ڪاھون ڪن، ان خيرپور ۾ ھاڻي ڪيترا نه ڌاريا اچي ويا آھن. شايد انھن ڌارين جو ئي اثر آھي جو موجوده ھزھائينس کي به سندس ابن ڏاڏن واري ٺھرايل عمارت ھاڻوڪي سرڪٽ ھائوس مان لڏائي وڃي ڪوٽڏيجي ويھڻ تي مجبور ڪيو اٿن. ھاڻوڪي خيرپور جي سياسي ۽ سماجي منظرنامي ۾ مير خاندان به فيض محل وانگيان اھڙو ته پسمنظر ۾ ھلندو ٿو وڃي جو پنھنجي اباڻي پارليامينٽ واري سيٽ به سندن ھٿن مان ڇڏائجي وئي آھي. پنجاب جي مھاراجا رنجيت سنگھه سان ڪنھن زماني ۾ جنگ جون تياريون ڪندڙ اڳوڻي مير حڪمران گھراڻي جو به ڇا اھڙو حشر ٿيندو، جھڙو مھاراجا رنجيت سنگھه جي آخري پٽ دليپ سنگھه جو ٿيو، جيڪو سک مان عيسائي ٿيڻ کان پوءِ پنھنجي ئي پنجابين کي گاريون ڏيندي، پئرس جي ھڪ ھوٽل ۾ گمناميءَ جو موت مري ويو. ڪنھن ڏاھي ٻڌايو ته سالن کان رياست جي خاتمي جو سوڳ ملھائيندڙ مير خاندان کي خيرپور فتح ڪندڙ مير سھراب خان جي زندگي ضرور پڙھڻ گھرجي. جنھن 27 سال دٻدٻي سان حڪومت ڪئي. مير سھراب جي سمھڻ بعد سيراندي ۽ پيراندي کان ٻه تلوارن وارا پھريدار بيھندا ھئا. پنھنجي زندگي جو اڌ کان وڌيڪ حصو جنگين ۾ گذاريندڙ مير سھراب 90 سالن جي عمر ۾ تڏھن مري ويو ھو. جڏھن ھو خيرپور جي محل واري دريءَ مان جھڙالي آسمان کي جھاتي پائي ڏسي رھيو ھو. محل جي دريءَ مان ھيٺ ڪري دم ڏيندڙ ان مير ته 71 سالن جي ڄمار ۾ گوشه نشيني اختيار ڪئي ھئي پر وقت پڇي ٿو ته ھي ڪھڙا مير آھن جن پنھنجي پوري عمر ئي گوشه نشيني ۾ گذاري ڇڏي آھي. رياست وارن ڏينھن جون اھي عوامي سٽون ته ”مير نصير رنگ ۾، مير سھراب جنگ ۾، مير رستم ڀنگ ۾ ۽ مير مراد علي جھنگ“ ۾ ڪجھه تبديلين سان ماڻھو اڄوڪن خيرپوري شاه حڪمرانن لاءِ ھينئن ٻڌائن ٿا ته ”غوث علي شاه رنگ ۾، قائم علي شاه ڀنگ ۾ ۽ پرويز علي شاه (سياسي) جھنگ ۾“ باقي مير سھراب واري ڪُردي تلوار جنھن لاءِ چئجي ته اھو جنگ ۾، جيڪڏھن ڪو خيرپوري جنگ ۾ ھجي ھا ته ٻيو تڏُھن به رياست جي ”عوامي ڀلائي ٽرسٽ“ وارا ھڙپ ڪيل پيسا ته خيرپور کي موٽائي ڏي ھا. اھا ٽرسٽ 1953 54ع ۾ ھڪ ھڪ ڪروڙ جي لاڳت سان قائم ڪئي وئي ھئي پر مغربي پاڪستان جي گورنر نواب ڪالاباغ 1959ع ۾ ھڪ آرڊينيس ذريعي ان ٽرسٽ کي ختم ڪري ڇڏيو ٽرسٽ ان دؤر ۾ خيرپور يونيورسٽي قائم ڪرڻ لاءِ 120 ايڪڙ زمين به خريد ڪري ورتي ھئي ۽ ان جو تعميراتي منصوبو فرئنچ آرڪيٽيڪٽ کان ٺھرايو ھو. ان ٽرسٽ جا خيرپور ٽيڪسٽائل ملز ۾ 95 سيڪڙو شيئرز ھئا، جيڪي فوجي فائونڊيشن جي ”پوسٽ وار ڪنسٽرڪشن“ فنڊ ۾ ڏنا ويا، جيڪي اڃان نه موٽيا آھن. اڄ شھري مسئلن جي حل لاءِ ان خيرپور کي مالي مدد جي ضرورت پوي ٿي جنھن 1914 واري عظيم جنگ ۾ ھوائي جھاز خريدڻ لاءِ برطانيا کي پيسا امداد طور ڏنا ھئا ۽ ھڪ جھاز جو نالو ئي خيرپور رکيو ويو ھو. پر ھاڻي خيرپور ميونسپل وٽ صفائي واري عملي کي پگھارون ڏيڻ جيترا پيسا ناھن. خيرپور ۾ رات رھڻ کان نفرت ڪندڙ ۽ شڪار تي زالون گڏ وٺي ويندڙ مير علي مراد خان اول 5 شينھن شڪار ڪري انھن جون کلون راڻي وڪٽوريا کي تحفو ڪري موڪليون. ”ھڪ جھوني خيرپوريءَ فردوس ھوٽل تي چانھه پيئندي خواھش ڏيکاري ته جيڪڏھن ممڪن ھجي ته سچل سرمست جي مريد مير علي مراد کي اڄوڪي خيرپور ۾ به شڪار جي دعوت ڏجي، جتي گدڙن شينھن واريون کلون پائي گجگوڙون ڪرڻ شروع ڪيون آھن. ارمان ڪندي وڌيڪ چوي ٿوته مينھن جي ڪچي واڙي ۾ ويھي گوريلا جنگ جا سانباھا ڪندڙن ماڻھن جون قسمتون به خير ڪو بدلايون، پر پنھنجو سوچون ئي بدلائي ويھي رھيا.
ھاڻوڪي خيرپور جديد رومانوي داستان جي ھيروئن باليءَ جي ان ڀاءَ جيان ڪيڏي نه ننڌڻڪي ٿي پئي آھي، جنھن پنھنجي ڀيڻ جي ڏڍ تي ميرن جي صاحبي دوران سؤ سؤ روپين وارا نوٽ سگريٽن جيان تماڪ سان ڀري ساڙيا پر بالي جي وفات کان پوءِ رڪشا ھلائيندي مري ويو. عابد شاه چواڻي ته شھر ايترو ننڌڻڪو ٿي پيو آھي جو ان جي سياسي اسٽيج تي ھندستان کان آيل قوالن قبضو ڪري ورتو آھي. ان خيرپور جي لقمان پاڙي ۾ ھندستان جي ڪنھن رياست جو والي ته تنگدستي ۾ زندگي گذاري مري ويو پر سندن گھوڙن جا طنبيلا صاف ڪندڙ ھاڻي نئون مير بڻيو ماڻھن کي ويٺو بيوقوف بڻائي. ھونئن به ڏسجي ته کجين واري ھن ديس گھڻن ئي ڀٽڪندڙ روحن کي پناه ڏني پر ان شھر سان نڀايو تمام گھٽ ماڻھن آھي. نڀايو ته خيرپورين اميد خيرپوري ۽ تنوير عباسي سان به ڪونه سندن ساٿ جي ھڪ معصوم نوجوان پڇيو ھو، عاشقن ۽ شاعرن ھن شھر سان ھميشه دغا ڇو ڪئي آھي. اميد خيرپوريءَ سان ته اھڙا سنگين چرچا ساڻس ملھايل شام ۾ به ڪيا ويندا ھئا ته ” خوشقسمتيءَ سان جيڪڏھن مريم توپ ۾ ڪو گولو پئجي وڃي ۽ بدقسمتي سان اھو ھلي به پوي ته جنھن شخص کي اھو لڳندو سو آھي اميد خيرپوري“ ڇو ته اميد خيرپوري مريم توپ جي سامھون ايس پي آفيس آڏو عريضي نويس وارو ڪم ڪندو ھو.
خيرپور جي ھاڻوڪن مسئل تي شھرين ۾ ڇانيل ماٺ بابت جڏھن پڇا ڪيم ته سينئر توڙي جونيئر خيرپورين جي متفق راءِ ھئي ته ماڻھو خيرپور سان محبت ته ڏاڍي ڪن ٿا پر ڪنھن اڻڄاتي خوف کان مسئلن خلاف ڪڇن ڪونه ٿا. ڪجھه ماڻھو ته اھو به ٻڌائين ٿا ته 1972ع ۾ جڏھن ڪمشنريٽ واري حيثيث جي خلاف شھرين لاڳيتو 3 ڏينھن ھڙتال ڪئي ھئي ته ان وقت جي وزير قائم علي شاه پاڻ لڪڻ کڻي شھر جو رائونڊ ڪيو ھو. شايد ماڻھن جي ذھنن ۾ ان لڪڻ جو خوف اڃان به ويٺل آھي. جو ھو گھٽين ۾ گند ڏسي ۽ گندو پاڻي ته پي وڃن ٿا، پر ٻڙڪ به ٻاھر نٿا ٻولين. جيتوڻيڪ ھاڻي قائم علي شاه خيرپور ۾ ايترو ڪونه ٿو ترسي پر سندس مڇر ته موجود آھي. جنھن کان ليگي دؤر ھوندي به آفيسر شاھي ڪن ھڻندي آھي. ”مظھر علي عرف مڇر“ کي ڪاوڙ ته ”يشونت“ فلم رليز ٿيڻ کان پوءِ ڏاڍي آئي ھئي. جو گھٽين ۾ کيس ڏسندي ئي ماڻھو ان فلم جي ھيرو ”نانا پاٽيڪر“ جو اھو ڊائيلاگ وڏي واڪ دھرائيندا ھئا ته ”سالا ايڪ مڇر – آدمي ڪو ھيجڙا بنا ديتا ھي.“
وقت جي ستم ظريفي ڏسو جنھن خيرپور کي مڇرن ۽ روبين جي حوالي ڪري ڇڏيو آھي.