راڳ جون يادون : حاڪم شاھ ڀٽ وارو
اسان جڏھن شام ڌاري ميلي جون تقريبون ڏسڻ لاءِ درگاھ وٽ پھتاسين ته ھڪ نوجوان فقير پنھنجي آڏو رکيل نغارن کي زور زور سان وڄائي رھيو ھو. جنھن جي ڌن تي ڪجھه فقير ڌمالڙي ھڻي رھيا ھئا. حاڪم شاھ جي مزار گذريل 14 سالن کا زير تعمير آھي جنھن جي اندر اڃا تائين پڪو فرش يا ٽائليس به نه لڳي سگھيا آھن ۽ نه ئي ھڪ پکي کان سواءِ ٻيو ڪو پکو ھو. جنھن ڪري جڏھن ماڻھن جي رش وڌي پي ته سڀني کان پگھر نڪري ٿي ويا. اسان مزار اندران ٿي اڱڻ ۾ تڏن تي رليون وڇائي ويٺل گادي نشين واري پاسي وياسين. جتي گادي نشين ته پنھنجي فقيرن سان ئي ملڻ ۾ مصروف ھو. جنھن ڪري سندس پٽ تقي شاھ سان ڪجھه ڪچھري ٿي، ڪچھري اڃا ھلي رھي ھئي ته فقيرن اچي ٻڌايو ته ميندي پٽي اچي اھا ميندي جي رسم ميلي جي سمورا ڏينھن ادا ڪئي ويندي آھي. جنھن ۾ شام جو ميندي حويليءَ تان کڻي درگاھ تائين آندي ويندي آھي. جڏھن ته ميلي جي آخري ڏينھن تي حاڪم شاھ جي استعمال ھيٺ آيل ڪپڙن، جتي،ڪولابي، يا ٻين شين جي نمائش ھڪ کٽ تي رکي ڪئي ويندي آھي. ميندي وارو جلوس دھلن ۽ شرنائين سان اچي اڱڻ ۾ پھتو. جتي فقيرن جي رش وڌنڌي وئي ۽ پوءِ مزار اندر وڃي رسمون ادا ڪيون ويون. ھن رسم ۾ميندي ته ھوندي ناھي پر گلاب جي پاڻيءَ سان ڇڻڪاريل چادر چاڙھي ويندي آھي. ھن رسم جي وڊيو ته ڪئي ويئي پر ميلي تي پراڻي دور کان ايندڙ ماڻھن جو چوڻ ھو ته ميندي کڻڻ جو اھو مزو ڪٿي، جيڪو ”سيان چوڌري“ واري دور ۾ ھوندو ھو. حاڪم شاھ ڀٽ واري جي ميلي جي بھترين سالن جون يادون انور ڏنگڙائي جھڙن جھونن وٽ به سيان چوڌري ۽ غلام علي جا وڏا قصا آھن. اھي چون ٿا ته اھو جلوس ڏسڻ وٽان ھوندو ھو سيان چوڌري جون يادون ھن ميلي سان گھريون لاڳاپيل آھن. جيتوڻيڪ تقي شاھ چواڻي ته ”ھاڻ سيان ايڏي ته ٿلھي ٿي وئي آھي جو ھلڻ کان ھلاڪ آھي پر ماڻھو ته ڄڻ به سندس سحر ۾ ورتل آھن.“ عام ناچڻين سان حرڪتون ڪندڙ ٻروچن لاءِ ٻڌائن ٿا ته اھي سيان جي حفاظت ڪنھن سياسي ليڊر جيان ڪندا ھئا ۽ ھوءَ ڳائيندي پوري اڱڻ مان پئسا اوڳاڙيندي وتندي ھئي. گادي نشين جو چوڻ آھي ته حاڪ شاھ جي ميلي تي بڙي غلام علي خان کان وٺي سلامت علي خان تائين سڀ گويا راڳ ڳائي ويا آھن. ھي غزل جو سريلو راڳي غلام علي ته ڪجھه سال اڳ تائين به باقاعدھ ميلي تي ايندو ھو ۽ بنا ٽڪيٽ محفل ھڻي ماڻھن کي جھومائيندو ھيو پر ھاڻ حاڪم شاھ جي اڱڻ ۾ ڪنھن سريلي راڳي جي چوڪڙي به نظر نه ٿي اچي. اڱڻ ۾ سلفيون ڇڪيندڙ آدماڻي فقير تڏن تي ليٽيا پيا آھن. ڀرسان عزاداري ھلي ٿي ۽ بس، نه اھو راڳ ۽ نه اھو غلام علي خان جو ڪو آلاپ ۽ نه ئي سيان جي ڌمال، سڀ ڪجھه غائب آھي. صرف موت جي کوھن ۽ ٻين ٿيٽرن اڳيان تختا ڀڃيندڙ کدڙا ۽ ڪجھه ناچڻيون وڃي بچيون آھن. اڱڻ ۾ سلفي پيئندڙ ڪاريھر فقير وٽ به گھڻيون يادون آھن. ھو پنھنجي مرشد حاڪم شاھ سان ان حد تائين عقيدت رکي ٿو جيڪڏھن سندس عقيدت جي اظھار کي ڇپيل لفظن ۾ آندو وڃي اھو وڏو ڀنڀٽ ڀڙڪائي سگھي ٿو. ”مرشد سائين آکيا برٽ وچ ندي به آسي گڏھڙي ( يعني گاڏي ) به آسي.“ ھو ڀرسان وھندڙ وارھ برانچ ۽ ٽرين بابت چوي ٿو ته اھي ٻئي شيون حاڪم شاھ کين اڳ ۾ ئي ٻڌائي ويو ھو ته اچڻيون آھن.
حاڪم شاھ کي پٽ وارو به ان ڪري چيو وڃي ٿو جو سندس درگاھ اھڙي برپٽ ۾ ھئي جتي وڃڻ ئي اوکو ھو. ھاڻ ڪجھه آبادي ٿي آھي. تنھن ھوندي به عام ڏينھن ۾ اھو علائقو برپٽ ئي سمجھيو وڃي ٿو. سندس گھڻا فقير ان برپٽ ۾ ڏيکاريل ڪرامتن جا تفصيل ٻڌائن ٿا ۽ گادي نشين جا نوجوان ڇوڪرا چون ٿا ان دور ۾ سائين ھتي آيو. جڏھن ھن علائقي ۾ ظالمن جو راڄ ھوندو ھو ۽ اھي اوپرن رستي ويندڙ ماڻھن کي وٺي وڃي ڪانڊيرن جو گاھ ڪرائيندا ھئا. ڪاريھر فقير آدماڻي جي احوالن کي ڇڏي اسان ميلي طرف وياسين ته ھڪ عام ڳوٺ يا درگاھ تي لڳندڙ ميلي کان نرالي ڪا شي ڪو نه ھئي. اھي ئي گيھه ۾ ڄمي اڇيون ٿي ويل مٺايون، دڪاندارن جا گراھڪن کي ايلاز ۽ تختن تي نچندر کدڙن آڏو ماڻھن جي رش. ھڪ جڳھه تي پنجن ستن ناچڻين کي گڏ ڪري اسٽيج تي ڊانس ڪرايو ٿي ويو. جنھن ۾ ھال اندر ڪرسيون رکي ماڻھن کان ٽڪيٽ جا پئسا ورتا پي ويا. ان تنبو ٻاھران لائوڊ اسپيڪر تي اعلان ڪيو پي ويو ته ”اسٽيج تي ببلي اچي وئي آھي.“
انھن ببلين سبلين کي ڇڏي لوھي پل وٽ آياسين ته عام ڏينھن ۾ شام جو ئي بند ٿي ويندڙ ھوٽلن ۾ ماڻھن جي پيھه لڳي پئي ھئي. ڪنھن ۾ ناچو ٿي نچيا، ته وري ڪنھن ھوٽل ۾ ناچڻيون. ”ھي ايترن ننڍڙن ٻارن کي ٿا نچائين ڇا اھو چائلڊ ليبر ناھي؟“ منھنجي ھڪ دوست مذاق نما سنجيده سوال ڪيو. ان علائقي ۾ مقامي ناچڻيون گولا ٻاري ڇيرون ٻڌي يا ٽيپ رڪارڊر تي ھلندڙ گانن تي ڊانس ڪري رھيون ھيون. يا وري قرض ۾ وھائڻ جھڙي راڳي کان ڪلام چورائي جيڏانھن آين پي تيڏانھن ٽنگون ٻانھون ڦھلائي ڊانس ڪري رھيون ھيون. اھڙين چوڪرين ۾ ھڪ ٻئي سان پئسن ڏيڻ تي رکيل ريس به ڏسڻ وٽان ھئي. پر گھڻو خيال ان اڌڙوٽ عمر واري ھمراھ طرف ويو. جيڪو ناچڻي کي 5 روپيا ڏيئي سندس ھٿ کي ٿورو پنھنجي ھٿن ۾ وٺي ڊڄي ڊڄي ان کان نالو ۽ ايڊريس پڇي رھيو ھو. سندس ٻن ڪوششن جي باوجود جڏھن ناچڻي نخرا وڌائي ڇڏيا ته سندس ئي ھڪ دوست کيس ھڪل ڪئي ته ” اڙي ڇڏينس يار، ڪھڙو سڀاڻي تون ماني پھچائي اينديس.“ ھن پل تي ئي مقرر ٿيل پوليس وارن جا وڏا ٺٺ لڳا پيا ھئا. ھڪ ٽولي اڃا پنھنجو ڪاروبار شروع ڪيو ته پوليس اچي ٽولي جي مک کي پڪڙي پاسي تي وٺي وئي ۽ کانئس ڊش ڪش (خرچي) گھرڻ لڳي ته ھمراھ ڏاڍيان ڳالھائي کين ٻڌايو ته پريان وارو به بنا پئسن جي فنڪاري ڪري رھيو آھي ته پوءِ اسان پئسا ڇو ڏيون؟ ڪنگلن سپاھين کيس اھو سمجھائڻ جي ڪوشش پي ڪئي ته اڳ ۾ ڪڏھن ميلن ۾ ڳايو اٿئي يا نه؟ سندس اھو بحث اڃا جاري ھو ته اڃا اڳتي روانا ٿياسين. جيتوڻيڪ پٺتي پيل علائقي جي ماڻھن لاءِ سال ۾ ھڪ ڀيرو اھو ميلو تفريح جو وڏو سبب بڻجي ٿو پر ھاڻ اھو ميلو انھن ماڻھن کي پاڻ ڏانھن گھٽ ڇڪي ٿو، جيڪي راڳ ويراڳ ٻڌڻ لاءِ ڪو ھن کان ڪھي اچي حاڪم شاھ پٽ واري جو ميلو ڏسندا ھئا. ڪجھه سال اڳ ۾ تائين به جلال چانڊيو ۽ روبينه حيدريءَ به اچي ميلو مچايو ھو پر ھاڻي راڳ نالي ڪا شيءِ حاڪم شاھ جي پٽ ۾ نظر نٿي اچي.
”سياري جا ڏينھن ھوندا ھئا، راڳ اڱڻ ۾ ٿيندو ھو. غلام علي خان جڏھن آلاپ ڪندو ھو ته جان مان سياٽو نڪري ويندو ھو.“ ميلي کان ناراض ھڪ جھوني ٻڌايو. ھو چوي ٿو ته جڏھن راڳ منڊل تي گويا ھٿ ڦيريندا ھئا يا وريراڳي مايون ”ديپڪ راڳ ھي، چاھت اپني....“ جھڙا ٻول ٻڌائينديون ھيون ته صبح تائين اٿڻ تي دل نه چوندي ھئي پر حالتن اڄ ڦيرو کاڌو آھي جو حاڪم شاھ جي ميلي تي ايندڙ ڪجھه ماڻھو ته کدڙن فقيرن کي ريجھائڻ ۾ پورا ھوندا آھن.
گادي نشينن سان ڪيل ڳالھه ٻولھه مان اھو اندازو آساني سان لڳائي سگھجي پيو ته حاڪم شاھ جي ميلي تان رسي ويل راڳ کي واپس آڻڻ لاءِ ھو پنھنجي سر ڪي به ڪوششون وٺڻ لاءِ تيار ۽ نه ئي سندن اھڙي ڪا دلچسپي آھي. جنھن ڪري ھي ميلو ھاڻي شايد سيان چوڌريءَ ۽ غلام علي سبب نه پر ڪنھن ببلي شبلي ٽائيپ ناچڻين جي حوالي سان سڃاتو وڃي پر ڇا اھو خود حاڪم شاھ جھڙي فقير سان انصاف ھوندو! ! جنھن کي ڪيترائي ماڻھو عابدھ استاد منظور علي خان جي ڳايل ”عمر ديس پنھنجو وسارڻ ڏکيو آ “ واري ڪلام سان سڃاڻين. پر مزي جھڙي ڳالھه اھا آھي ته حاڪم شاھ پٽ وارو اھو ڪلام چوندڙ شاعر ناھي، تقي شاھ ٻڌايو ته اھو ڪو ٻيو حاڪم شاھ آھي. جنھن ڪلام جي آخر ۾ چيو آھي ته ”پنھواريون پٽن ۾ حاڪم شاھ ڪکن ۾.“ گادي نشينن مان ڪي چون ٿا ته حاڪم شاھ پٽ وارو شاعري نه ڪندو ھو ۽ ڪي چون ٿا صرف عربي يا فارسي ۾ شاعري ڪندو ھو. جنھن ڪري عابدھ وارو اھو ڪلام واقعي به ڪنھن ٻئي حاڪم شاھ جو لڳي ٿو. ڀلي کڻي اھو ڪلام ٻئي ڪنھن شاعر جو ھجي پر ميلي جي حوالي سان ھيءُ حاڪم شاھ به ڪکن ۾ لڳي ٿو. جنھن کي سندس آدماڻي فقير ئي سنڀاليندا اچن ٿا.